Ён быў сьвятым у сваёй пачцівасьці, напісаў некалі пра Оруэла ў The Guardian крытык Пірс Брэндан, разьбіраючы ягоную біяграфію пяра Д. Дж. Тэйлара (D. J. Taylor). І дадаў, што былы шэф пісьменьніка на Бі-Бі-Сі Рашбрук Уільямс гаварыў аб ім: у былыя часы ён быў бы «або кананізаваны, або спалены на вогнішчы».
Кажуць, гэта Джордж Оруэл прыдумаў выраз «халодная вайна». Адзін прафэсар нават назваў апошні раман «1984» (на беларускую мову пераклаў Сяргей Шупа) «кананічным маніфэстам халоднай вайны». Але гэтая кніга каштавала пісьменьніку жыцьця, а калі іншымі словамі – цаною стала сьмерць. Ён ледзь пасьпеў закончыць раман.
Біяграфія Джорджа Оруэла, напісаная Д. Дж. Тэйларам, атрымала літаратурную прэмію Whitbread Prize. Мяне ў гэтай біяграфіі найбольш цікавіла грамадзянская вайна ў Гішпаніі, куды Оруэл паехаў добраахвотнікам, праца пісьменьніка на Бі-Бі-Сі пад час вайны ды час, калі ён пісаў «1984».
Пасьля заканчэньня Другой сусьветнай вайны людзям было не да кніг, не хапала ежы, паперы таксама. Нават вядомым пісьменьнікам, як Іўліну Во, даводзілася зноў змагацца за сябе, піша Тэйлар. Што да Оруэла, ён, наадварот, нарэшце адчуў сябе больш упэўнена: «Фэрма» (1945) (на беларускую пераклаў таксама Сяргей Шупа) стала славутым творам, яго прачытала нават каралева. Кнігу пачалі адразу перакладаць, а вядомая амэрыканская кінастудыя ўзялася за стварэньне мультфільму. «Фэрма» дала аўтару немалы прыбытак – дванаццаць тысяч фунтаў.
У гэты час сваёй літаратурнай славы ён вырашае пакінуць Лёндан, зьехаць на малалюдны востраў. Навошта? Каб пісаць. Ягоны прыяцель Рычард Рыс назваў гэта «ўцёкамі зь лягеру пераможцаў». Падлічана, што цягам аднаго году Оруэл напісаў сто трыццаць тэкстаў з галіны «літаратурнай журналістыкі», адзін тэкст – кожныя два-тры дні.
У яго былі сябры. Але ён адчуваў сябе самотным: пасьля сьмерці жонкі Эйлін узімку 1945-46 г. пісьменьнік прапанаваў пабрацца шлюбам некалькім маладым кабетам, нават малазнаёмым. Адной зь іх, каб заахвоціць, ён напісаў у лісьце, што яна зможа мець пэўныя выгоды, калі стане ўдавой пісьменьніка. Неўзабаве ў яго першы раз пайшла кроў з горла: сухоты.
Гэтай кабеце ён пісаў, што калі пражыве яшчэ дзесяць год, зможа напісаць яшчэ «тры цікавыя кнігі, якія носіць у сабе». Але яму патрэбныя цішыня і спакой, і каб нехта яго любіў. Было вырашана перасяліцца на востраў, зь Лёндану туды было дабірацца сорак восем гадзінаў. Дом быў халодны, існавалі праблемы з дровамі: дрэваў амаль не было; праўда, там здабываўся торф.
Восеньню 1948-га Оруэл наведаў Лёндан, трапіўшы ў вір ранейшага свайго жыцьця. Але ў галаве ў яго былі дзьве асноўныя справы: няўхільнае пагаршэньне здароўя і прага дапісаць «1984».
Час ад часу пісьменьнік усё ж мусіў класьціся на шпітальны ложак. Высьветлілася, што ягоны доктар, Брус Дык, таксама ваяваў у Гішпаніі, але на баку Франка. З ЗША паступілі зьвесткі, што быў вынайдзены лек – стрэптаміцын, каб змагацца з сухотамі. Зьявілася надзея. Але каб атрымаць замежны лек, спатрэбіўся дазвол міністра аховы здароўя. Аднак лекары ня ведалі, як выкарыстоўваць новы антыбіётык і давалі Оруэлу значна большыя дозы, чым трэба, як высьветлілася пазьней. Ён адчуваў сябе паддосьледным трусом, піша Тэйлар.
Оруэла непакоіла, што машынапіс «вельмі брудны», самастойна чужы чалавек у ім не разьбярэцца, на востраве патрэбна машыністка, якая разьбірала б тэкст разам з аўтарам. У сьнежні 1948-га раман быў закончаны, аўтару засталося жыць крыху больш за год. Тэйлар піша: раман ня быў антыкамуністычным, аўтар браў большы абсяг – антытаталітарны. І падкрэсьлівае: таталітарны рэжым засяроджаны на «ажыцьцяўленьні ўлады дзеля яе самой».
Хворага пісьменьніка зьмясьцілі ў санаторый, але яму рабілася ўсё горш, часам ён ня меў нават сілы напісаць ліст. Сябры паабяцалі яму дастаць магнітафон, каб ён «мог дыктаваць у мікрафон». Яму было забаронена карыстацца пішучай машынкай, у канцы сакавіка 1949-га ён часта харкаў крывёй. Дактары загаварылі аб апэрацыі грудной клеткі, але адмовіліся ад яе. Яго наведаў Іўлін Во, сказаўшы, што Оруэл «быў ужо вельмі блізка ад Бога».
Прыйшла вестка з ЗША: «1984» стаў «кнігай месяца». У Англіі кніга зьявілася ўлетку. На яе пазьней адрэагавала нават «Правда», назваўшы «сьмярдзючай кніжкай»… Оруэл заявіў пасьля ўдачы рамана, што калі пачуецца лепей, хоча ўстаць на ногі і ажаніцца. Увосень, лежачы на шпітальным ложку, ён прапанаваў гэта сваёй знаёмай Соні Браўнэл, якая была маладзейшай за яго на пятнаццаць гадоў. Пасьля яе згоды, як яна ўспамінала, ён сказаў: «Ты павінна навучыцца рабіць клёцкі».
Чаму яна пагадзілася? – пацікавіўся адзін зь яе знаёмых. Яна адказала: «Ня ведаю… Мне так яго шкада». У Англіі тым часам друкаваўся новы, вялікі наклад рамана: дваццаць пяць тысяч. У Амэрыцы ён прыносіў вялікія прыбыткі. Прыйшлі лісты ад вядомых пісьменьнікаў – Джона Дос Пасаса і Олдаса Хаксьлі, якім Оруэл стаў раптам роўным, дзякуючы свайму апошняму твору.
Шлюб прызначылі ў шпіталі на 13 кастрычніка. Падзея прыўзьняла яго настрой, Оруэл гаварыў сябрам: ніводзін пісьменьнік ня можа памерці, пакуль носіць у сабе задуму кнігі. Хаця цалкам цьвяроза назваў чаканую падзею «шлюбам на сьмяротным ложку», паколькі страціў вагу да такога ўзроўню, «пры якім ужо немагчыма жыць».
Сябры адзначалі, што Соня нагадвае Джулію з «1984» – Оруэлу ўдалося пэўным чынам спалучыць свой раман з уласным жыцьцём, пры канцы жыцьця. Ён памёр напачатку наступнага году. Яму было 46.
«1984» я перачытаў тры гады таму на востраве Готлянд, калі працаваў у Балтыйскім доме творчасьці. Біяграфія пісьменьніка мне трапіла ў рукі пазьней. На Готляндзе была восень, пачаліся штормы, словам, надвор’е, падобнае да таго, у якое стараўся закончыць свой раман Оруэл. Яму ледзь хапала лёгкіх, каб не памерці раней часу, пакуль не дапіша кнігу. Безумоўна, для хворага на сухоты востраў на поўначы ад Шатляндыі, які наскрозь прадзімаўся паўночнымі вятрамі, быў неадпаведным месцам. Але так усё склалася… «Ну і зарабіў я гэтыя грошы, а цяпер паміраю», казаў ён сябрам. Вось – лёс пісьменьніка, які аддаў жыцьцё за раман.
У любой кнігі, аўтара, ёсьць прыхільнікі і ёсьць крытыкі. Зацяты знаўца творчасьці Оруэла піша на форумах вялікімі літарамі – «не чытайце кнігу Тэйлара», калі вам цікавы Оруэл! Чаму? Аказваецца, у ёй процьма памылак. Якіх? Напрыклад, ён напісаў, што ў Герніцы на ўцякаючых жыхароў пікіравалі нямецкія «штукі». Дакладна вядома, што першае баявое выкарыстаньне яго, «Ю-87», адбылося ў Гішпаніі ў 1936-м нямецкім легіёнам «Кондар». У 1937-м Герніку бамбавалі самалёты папярэдняй мадэлі, «Ю-52».
Чаму яшчэ «ня трэба чытаць» гэтую біяграфію Оруэла? Аказваецца, таму, што аўтар сьцьвярджае: Барсэлёна (дзе быў Оруэл) была адзіным нефашысцкім горадам, дзе не адзначаліся дваццатыя ўгодкі савецкай рэвалюцыі. Бо правільны адказ такі: не адзначаўся Дзень працы, 1-га траўня, а на ўгодкі рэвалюцыі, наадварот, дваццаць дзён мерапрыемствы працягваліся! Заўзяты знаўца лічыць гэта сур’ёзнай памылкай. Маўляў, аўтар прыпісвае свае памылковыя меркаваньні Оруэлу.
Гэта зусім не правал, гэта вельмі арыгінальная біяграфія пісьменьніка, паверце мне, адказвае яму іншы знаўца жыцьця і творчасьці Джорджа Оруэла… Мне думаецца, апошні пункт гледжаньня сапраўды ўзважаны, нельга зь ім не пагадзіцца.
Ня так даўно востраў Джура (Гэбрыдзкія астравы), дзе жыў Оруэл, прыцягнуў увагу СМІ. Паведамлялася, што ён зьнік са звычайнай мапы «гугла», хаця на спадарожнікавым здымку па-ранейшаму прысутнічаў. Кампанія Google паабяцала выправіць памылку… Востраў вядомы маркай віскі Isle of Jura мясцовага бровару. Дом, дзе Оруэл пісаў «1984» захаваўся, але гэта прыватны дом. Ён пісаў у ложку, трымаючы на каленках машынку, а таксама вёў дзёньнік, дзе пісаў аб падрабязнасьцях жыцьця. Джура, прырода – яго натхнялі. Бліжэйшы доктар жыў на суседнім востраве за трыццаць міляў…
