Рубрыка «Варта» – ня толькі пра тое, што заслугоўвае нашай увагі, але і пра тое, што не заслугоўвае. Інакш кажучы, варта не чытаць, не глядзець і ня слухаць.
На сцэне круцілася дошка-гутатанка, якая адначасна была вагамі. Раз-пораз шморгалі занавескі. Рохкалі сьвіньні. Бегаў сымпатычны чорцік з коскамі. Дзядзька ў гадах пажадліва чапіўся да дзяўчыны, якую прадставіў пляменьніцай. «Пэдафіл» – зазначыла дзяўчынка ў радзе за намі. Мы глядзелі «Пана міністра» ў Тэатры юнага гледача (пастаноўка У. Савіцкага).
Нягледзячы на зьнешнюю дынаміку, дзея прабуксоўвала. Працэс ператварэньня сьвінабоя ў міністра, падобна, нікога з гледачоў не хваляваў. Беларуская мова выглядала ня менш карыкатурна, чым самі героі. Яна неяк не вязалася ні з Пупкіным, ні з Элачкай-Людаедкай нумар два, што нібыта прывезена зь вёскі, ні з пэрсанажам тыпу «янкі», які абяцаў пасаду і піяр. Адносна піяру падумалася: «Аляхновіч не пераблытаў часам міністра з дэпутатам?» Адносна ўсяго іншага – «Тут фальш на фальшы».
Інтрыгуюча выглядала толькі згадка пра беларускі ўрад, у які марыў трапіць Філімон Пупкін. З далечыні сёньняшняга дня цяжка паверыць, што такі ўрад калісьці існаваў. П’еса напісана ў Вільні ў 1922 годзе, і галоўны герой лічыцца пародыяй на псэўдабеларускіх дзеячоў. Цяпер «псэўда» няма па вызначэньні, бо быць беларусам нявыгадна, а падчас і небясьпечна. Калі я на ўваходзе ў ГУМ па-беларуску размаўляла са знаёмым выкладчыкам ВНУ, то да нас з пагрозным выглядам наблізіўся ахоўнік. Цяпер ёсьць альбо беларусы пашпартныя, альбо беларусы сьвядомыя. (Другіх, як вядома, у краіне жменька.) Настойлівая чырвона-белая гама ў касьцюмах адсылала нас менавіта да гэтай тэмы. Дык ці не атрымалася ў стваральнікаў спэктаклю – хацелі яны таго ці не хацелі – пародыя на сучасную, занядбаную і прыніжаную беларушчыну? Бо вывудзіць з усяго гэтага іншыя сэнсы і паралелі з сучаснасьцю проста немагчыма. А без такіх паралеляў і перагукваньня пастаноўка ўвогуле траціць сэнс.
Актор вылазіў са скуры, каб падкрэсьліць агіднасьць свайго героя. Ён пэдаляваў голасам, як мэханізатар на рэпэтыцыі ў сельскім клюбе. Зь небаракі ручаём цёк пот. (І гэтай прафэсіі не пазайздросьціш.) Адзін з рэцэнзэнтаў, станоўча ацэньваючы прэм’еру, назваў галоўнага пэрсанажа «героем найноўшага часу». Вялікая нацяжка. Ня цягне Філімон на такое вызначэньне! Ну так, прафэсію меў малапрэстыжную, яна не патрабуе інтэлекту і агульнага разьвіцьця. Але паглядзіце на твары нашых міністраў і дэпутатаў, калі іх паказваюць па БТ. У нашым паноптыкуме Пупкін у пінжаку з бабачкай выглядаў бы, паверце, не горшым чынам. У якасьці бабніка і прайдзісьвета, чый апэтыт на даброты і прыемнасьці жыцьця, ня роўнячы, як у тых самых дзюдзяў, ён таксама ня цягне на героя. Ня тая фігура. Драбнаватая. Сьмешна нас палохаць гратэскным вобразам з мінулага, калі да ўлады даўно дарваліся асобы куды страшнейшыя і больш небясьпечныя для грамадзтва.
Сцэна са спэктаклю «Пан міністар». Фота www.budzma.org
«У які гэта час адбываецца?» – тармасіла мяне сяброўка. А я не магла ёй растлумачыць на вуха, што п’еса Францішка Аляхновіча засталася ў сваім часе, а фабула зь яе вынятая і ўстаўленая ў наш час, і яна не прыжылася, як ня можа прыжыцца на тулаве адцятая галава. І вось гэты сцэнічны зомбі, які галёкае, бегае, таньчыць, стварае ў зале невыносны фэн-шуй, бо глухая раздражнёнасьць ад немагчымасьці тут штосьці зразумець і зьвесці канцы з канцамі цяжкою хмараю павісала ў зале Дома літаратара. У зале, дзе адбываліся сходы і зьезды, сьвяточныя вечарыны і пахаваньні. Дзе кіпелі сапраўдныя, а не прыдуманыя жарсьці. Дзе мы разьвітваліся з клясыкам драматургіі Андрэем Макаёнкам, чыё імя яго сябры-рэжысэры забылі адразу пасьля пахаваньня.
Глядацкая аўдыторыя «Пана міністра» паводзіла сябе па-рознаму: адны спрабавалі весяліцца, нешта выкрыквалі, другія прыгнечана маўчалі, хтось бесьперапынна шчабятаў пра сваё, дзявочае… Па адным сыходзілі дарослыя, ня здолеўшыя «ўрубіцца» ў гэты тэатральны рэбус. На сярэдзіне зьбегла чародка сувораўцаў. Калі б яшчэ прадугледзелі антракт – не было б перад кім заканчваць дзею.
У 2011-м спэктакль назвалі падзеяй года, пахваліўшы найперш за тое, што «Аляхновіча ставяць рэдка». Сумнеўны камплімэнт. У свой час Мікола Трухан зрабіў цікавую кантамінацыю па п’есах здольнага аўтара, рэжысэра і актора. Там прысутнічалі філязофія і падтэкст, чаго можна было б і не чакаць ад рэпэртуару разьязнога тэатра пачатку ХХ стагодзьдзя. Колькі працы дарма патрачана, думала я. Вырабляліся дэкарацыі, шыліся касьцюмы, вучыліся ролі, працавалі асьвятляльнікі і гукарэжысэры… І для чаго ўсё гэта? Няўжо усеагульныя хаос і абсурд прасачыліся ня толькі ў сфэры кіраваньня і гаспадараньня, але і ў мастацтва?
У сяброўкі давялося прасіць прабачэньня за няўдалы культпаход. І ўжо дома, калі я па сьвежых сьлядах занатоўвала ўражаньні, успомніліся радкі зь верша Я. Еўтушэнкі: «…И я не ставлю ни во грош/Бессмысленно глубокий омут,/Где ни черта не разберешь».
