Мара каштуе дорага. Амаль як мама і рама, разам узятыя.
«Калі б, скажам, да мяне прыйшоў чалавек і сказаў: „Дарагі пане дырэктар, я хачу памарыць. Колькі вы заплаціце за тое, што я буду марыць?“ — я б адразу ўступіў зь ім у перамовы, — кажа пэрсанаж аднаго набокаўскага раману. — А вы мне прапануеце адразу нешта практычнае... Фабрычную вытворчасьць, увасабленьне... Знайшлі што прапаноўваць — увасабленьне... Верыць у мару я абавязаны, але верыць ва ўвасабленьне мары...»
I have a dream — абвясьціў 28 жніўня 1963 году з прыступак Мэмарыялу Лінкальна Марцін Лютэр Кінг. Ці верылі тыя трыста тысяч чалавек перад ім у яе хуткае ўвасабленьне? Так. Ці абавязаныя былі верыць? Напэўна, не. Прамова Кінга была ўсяго толькі прыгожым словам, зьвернутым да ўсіх адразу і ні да кога канкрэтна; мара Кінга была абстракцыяй — у гэтай прамове столькі рэлігійнага ідэалізму, што поўнае ўвасабленьне яе ідэй можна ўявіць хіба што ў цяжкім сьне пасьля доўгай малітвы.
Гэта была мара пра рай на зямлі. Прыгожая мара. Марыць трэба толькі пра недасяжнае. Толькі так можна пазбыцца пекла ў рэальнасьці.
Словы атрымаліся пякучыя, як судовае абвінавачаньне, і суцяшальныя, як дотык. І сакрэт іх посьпеху быў у гэтым пранізьлівым «І». «Я». Прыём ня новы, але трапны. Прыгадваецца знакаміты артыкул Заля больш чым стогадовай даўнасьці, пад назваю «J’accuse»: «Я абвінавачваю», напісаў Заля, менавіта я сам — і гэта маё права. Ня «мы», не наагул, не невядома хто, — «я маю мару», абвясьціў Кінг у поўнай адпаведнасьці са сьвятым правам на прыватную ўласнасьць — і па-хрысьціянску падзяліўся ёй з тымі, хто ішоў за ім, хто яму верыў. Толькі такія асабістыя мары і могуць гнаць час наперад. Будучыня — гэта брукаванка, выкладзеная з прыватных мараў. Па якой крочаць людзі, даведзеныя да роспачы.
Кінг спрабуе адвярнуць іх ад нянавісьці і сьлепаты, захаваўшы ў іх цьвёрдасьць і пэўнасьць у сабе. Стоячы на браневіку, такога ня скажаш. Як і лежачы пад яго коламі.
А яшчэ, перачытваючы тую прамову, кожны раз дзівішся, колькі ў ёй блізкага для нас, тых, «хто крочыць у імжы між застаў». Калі падставіць, дзе трэба, словы «беларусы» і «беларускі» — выйдзе неблагое казаньне. Або казка нанач. Безь якой таксама немагчыма рухацца наперад — бяз казак нават самыя добрыя дзеці робяцца няздарнымі і тупымі дарослымі. Цяжка ўявіць сабе такую прамову, сказаную дзесьці ў Менску. Цяжка, але можна. Трыста тысяч, кожны зь якіх таксама мае свой dream, тут набярэцца.
«Сто гадоў мінула, і мы вымушаныя прызнаць, што беларус усё яшчэ не свабодны».
«Давайце ня будзем імкнуцца наталіць нашую прагу свабоды з чашы горычы і нянавісьці. Мы, беларусы, ня мусім дазволіць, каб наш стваральны пратэст вырадзіўся ў фізычны гвалт. Мы мусім імкнуцца дасягнуць велічных вышыняў, адказваючы на фізычную сілу сілаю духу».
«Пачаўшы рух, мы мусім паклясьціся, што будзем ісьці наперад. Мы ня можам павярнуць назад. Ёсьць такія, хто пытаецца: „Калі вы супакоіцеся?“ Мы ніколі не супакоімся... Пакуль справядлівасьць на Беларусі не пачне струменіць, як вада, а праведнасьць ня зробіцца моцным патокам».
«...І калі Беларусі наканавана зрабіцца вялікай краінай, гэта мусіць адбыцца.
Хай свабода зьвініць з палеткаў Меншчыны!
Хай свабода зьвініць з палескіх лясоў!
Хай свабода зьвініць з азёраў Віцебшчыны!
Хай свабода зьвініць на Гарадзеншчыне!
Хай свабода зьвініць зь Берасьцейшчыны!
Хай свабода зьвініць з Магілёўшчыны і Гомельшчыны!
Хай свабода зьвініць з кожнага ўзгорка і з кожнай нёманскай хвалі!
З кожнага ўзьлеску хай зьвініць свабода!
Калі мы дазволім свабодзе зьвінець, калі мы дазволім ёй зьвінець з кожнага сяла і кожнай вёскі, з кожнага раёну і кожнага гораду, мы зможам наблізіць надыход таго дня, калі ўсе беларусы, чорныя і белыя, яўрэі і паганцы, каталікі, уніяты і праваслаўныя, правыя і левыя, нацыкі і нацыяналісты, мадзярністы і традыцыяналісты, змогуць узяцца за рукі і прасьпяваць словы старога афрабеларускага гімну: «Мы выйдзем шчыльнымі радамі...»
«Калі б, скажам, да мяне прыйшоў чалавек і сказаў: „Дарагі пане дырэктар, я хачу памарыць. Колькі вы заплаціце за тое, што я буду марыць?“ — я б адразу ўступіў зь ім у перамовы, — кажа пэрсанаж аднаго набокаўскага раману. — А вы мне прапануеце адразу нешта практычнае... Фабрычную вытворчасьць, увасабленьне... Знайшлі што прапаноўваць — увасабленьне... Верыць у мару я абавязаны, але верыць ва ўвасабленьне мары...»
I have a dream — абвясьціў 28 жніўня 1963 году з прыступак Мэмарыялу Лінкальна Марцін Лютэр Кінг. Ці верылі тыя трыста тысяч чалавек перад ім у яе хуткае ўвасабленьне? Так. Ці абавязаныя былі верыць? Напэўна, не. Прамова Кінга была ўсяго толькі прыгожым словам, зьвернутым да ўсіх адразу і ні да кога канкрэтна; мара Кінга была абстракцыяй — у гэтай прамове столькі рэлігійнага ідэалізму, што поўнае ўвасабленьне яе ідэй можна ўявіць хіба што ў цяжкім сьне пасьля доўгай малітвы.
Гэта была мара пра рай на зямлі. Прыгожая мара. Марыць трэба толькі пра недасяжнае. Толькі так можна пазбыцца пекла ў рэальнасьці.
Словы атрымаліся пякучыя, як судовае абвінавачаньне, і суцяшальныя, як дотык. І сакрэт іх посьпеху быў у гэтым пранізьлівым «І». «Я». Прыём ня новы, але трапны. Прыгадваецца знакаміты артыкул Заля больш чым стогадовай даўнасьці, пад назваю «J’accuse»: «Я абвінавачваю», напісаў Заля, менавіта я сам — і гэта маё права. Ня «мы», не наагул, не невядома хто, — «я маю мару», абвясьціў Кінг у поўнай адпаведнасьці са сьвятым правам на прыватную ўласнасьць — і па-хрысьціянску падзяліўся ёй з тымі, хто ішоў за ім, хто яму верыў. Толькі такія асабістыя мары і могуць гнаць час наперад. Будучыня — гэта брукаванка, выкладзеная з прыватных мараў. Па якой крочаць людзі, даведзеныя да роспачы.
Кінг спрабуе адвярнуць іх ад нянавісьці і сьлепаты, захаваўшы ў іх цьвёрдасьць і пэўнасьць у сабе. Стоячы на браневіку, такога ня скажаш. Як і лежачы пад яго коламі.
А яшчэ, перачытваючы тую прамову, кожны раз дзівішся, колькі ў ёй блізкага для нас, тых, «хто крочыць у імжы між застаў». Калі падставіць, дзе трэба, словы «беларусы» і «беларускі» — выйдзе неблагое казаньне. Або казка нанач. Безь якой таксама немагчыма рухацца наперад — бяз казак нават самыя добрыя дзеці робяцца няздарнымі і тупымі дарослымі. Цяжка ўявіць сабе такую прамову, сказаную дзесьці ў Менску. Цяжка, але можна. Трыста тысяч, кожны зь якіх таксама мае свой dream, тут набярэцца.
«Сто гадоў мінула, і мы вымушаныя прызнаць, што беларус усё яшчэ не свабодны».
«Давайце ня будзем імкнуцца наталіць нашую прагу свабоды з чашы горычы і нянавісьці. Мы, беларусы, ня мусім дазволіць, каб наш стваральны пратэст вырадзіўся ў фізычны гвалт. Мы мусім імкнуцца дасягнуць велічных вышыняў, адказваючы на фізычную сілу сілаю духу».
«Пачаўшы рух, мы мусім паклясьціся, што будзем ісьці наперад. Мы ня можам павярнуць назад. Ёсьць такія, хто пытаецца: „Калі вы супакоіцеся?“ Мы ніколі не супакоімся... Пакуль справядлівасьць на Беларусі не пачне струменіць, як вада, а праведнасьць ня зробіцца моцным патокам».
«...І калі Беларусі наканавана зрабіцца вялікай краінай, гэта мусіць адбыцца.
Хай свабода зьвініць з палеткаў Меншчыны!
Хай свабода зьвініць з палескіх лясоў!
Хай свабода зьвініць з азёраў Віцебшчыны!
Хай свабода зьвініць на Гарадзеншчыне!
Хай свабода зьвініць зь Берасьцейшчыны!
Хай свабода зьвініць з Магілёўшчыны і Гомельшчыны!
Хай свабода зьвініць з кожнага ўзгорка і з кожнай нёманскай хвалі!
З кожнага ўзьлеску хай зьвініць свабода!
Калі мы дазволім свабодзе зьвінець, калі мы дазволім ёй зьвінець з кожнага сяла і кожнай вёскі, з кожнага раёну і кожнага гораду, мы зможам наблізіць надыход таго дня, калі ўсе беларусы, чорныя і белыя, яўрэі і паганцы, каталікі, уніяты і праваслаўныя, правыя і левыя, нацыкі і нацыяналісты, мадзярністы і традыцыяналісты, змогуць узяцца за рукі і прасьпяваць словы старога афрабеларускага гімну: «Мы выйдзем шчыльнымі радамі...»
