Хто забіў Ігара Пцічкіна?

Гэтыя тэмы ў Праскім акцэнце абмяркоўваюць кіраўнік праваабарончай арганізацыі «Плятформа» Андрэй Бандарэнка, рэдактар інтэрнэт-выданьня «Ежедневник» Сяргей Сацук і аўтар перадачы нашага радыё «Свабода ў турмах» Алена Струвэ.

Сардэчны прыступ і гематомы

Дракахруст: Многіх у Беларусі ўзрушыла сьмерць у сьледчым ізалятары 21-гадовага Ігара Пцічкіна. Ён быў асуджаны на тры месяцы арышту судом Заводзкага раёну за тое, што кіраваў транспартным сродкам, ня маючы на тое правоў. У сьледчым ізалятары № 1 Ігар прабыў 4 дні. Раніцай 4 жніўня Ігар Пцічкін памёр у мэдычнай частцы «Валадаркі». Супрацоўнік СІЗА № 1, які паведаміў маці навіну, назваў папярэднюю прычыну сьмерці Ігара — сардэчны прыступ.

Але факты, якія сталі вядомыя ад родных Пцічкіна, дазваляюць меркаваць пра іншыя прычыны сьмерці. На апублікаваных фатаздымках цела Ігара бачныя гематомы і кровападцёкі. Якая вэрсія вам падаецца найбольш імавернай: сапраўды прыступ, зьбіцьцё сукамэрнікамі, зьбіцьцё супрацоўнікамі турмы, нешта іншае?

Бандарэнка: Па-першае, відавочна па зафіксаваных траўмах, што Ігар быў жорстка зьбіты. Гэта галоўнае ў гэтай справе. Ні аб якім прыступе і гаворкі ня можа быць. Калі дакладней, вэрсія супрацоўнікаў СІЗА пра тое, што ў Ігара спынілася сэрца, не вытрымлівае ніякай крытыкі. Увогуле, адкуль зьявілася інфармацыя пра тое спыненьне сэрца, калі дагэтуль не было ніякай экспэртызы і на целе Ігара велізарныя гематомы і зламаная рука. І калі нават выказаць здагадку, што пацярпелы быў зьбіты сукамэрнікамі, то чаму ў размове з роднымі кіраўнік СІЗА вядзе гаворку пра нейкае буйства Ігара і пра неабходнасьць яго супакоіць? Чаму спатрэбілася яго прывязваць і чаму яго адразу на завезьлі ў шпіталь, калі было зразумела, што ён зьбіты? А калі ён ня быў зьбіты, то тады ўзьнікае пытаньне — якім чынам на яго целе зьявіліся гэтыя гематомы? Для мяне відавочна, што ён быў зьбіты супрацоўнікамі СІЗА № 1. Застаецца толькі знайсьці тых, хто гэта зрабіў. У мяне няма ніякіх сумненьняў, што начальства турмы ведае, хто гэта зрабіў і спадзяюся, што ў бліжэйшым часе мы даведаемся імёны забойцаў.

Дракахруст: Сяргей, як вы глядзіце на гэту справу, якія ў вас вэрсіі і якая вам падаецца больш праўдападобнай?

Сацук: Тое, што на целе Ігара былі выяўленыя гематомы, кажа, што фактар зьбіцьця прысутнічаў адназначна. У гэтым выпадку адміністрацыя ўстановы, незалежна ад таго, хто зьбіваў Ігара — сукамэрнікі або работнікі адміністрацыі ўстановы, павінна несьці адказнасьць, паколькі яны адказваюць за парадак на іх тэрыторыі. Аднак нельга трактаваць адназначна, што Ігар памёр ад таго, што яго зьбілі. Нават маладыя хлопцы часам паміраюць ад сардэчнага прыступу, і я спадзяюся, што калі будзе праведзеная незалежная экспэртыза, то яна дасьць адказ на гэтае пытаньне.

Тое, што было зьбіцьцё — пацьвярджаюць гематомы на целе Ігара. Тут можна казаць адназначна, што адміністрацыя павінна несьці адказнасьць за зьбіцьцё. Па факце сьмерці адказ на пытаньне, хто павінен несьці адказнасьць, можа даць толькі экспэртыза. Факт зьбіцьця яшчэ ня кажа пра тое, што ён зьявіўся прычынай сьмерці.

Дракахруст: Алена, а як вы глядзіце на гэтую сытуацыю?

Струвэ: Я думаю, што турэмнікі адказныя, бо сьмерць чалавека ў турме — гэта здарэньне надзвычайнае. І тое, што гэта здарылася — азначае, што гэта не даглядзелі кантралёры. У любым выпадку, незалежна ад таго, хто тут вінаваты ў сьмерці. Магчыма, чалавека стукнулі і пасьля гэтага ён памёр. Так што, магчыма, ён памёр ня ў выніку нейкага зьбіцьця, але ён памёр, таму што такое зьбіцьцё было. Чалавек памёр, адміністрацыя мусіла глядзець у вочка, што там адбываецца, што там за шум, бо бяз шуму гэтага не магло быць. І тое, што турэмнікі баяцца сьмерці — мы бачым, як яны рэагуюць, калі раптам абвяшчаюць палітычную галадоўку. Якая там рэакцыя, якая там мітусьня. І таму, мне падаецца, яны ў любым выпадку зацікаўленыя неяк блытаць сьляды.
Але рэспэкт камандзе Андрэя Бандарэнкі, «Плятформе», якая была ў гэтай кватэры, і Алёна Красоўская-Касьпяровіч сфатаграфавала гэтыя гематомы. Яна — мэдык паводле адукацыі і працавала у турэмным шпіталі. Яна ведае шмат выпадкаў, як выглядалі людзі, што траплялі туды, у тым ліку зьбітыя ў камэры. Яна больш-менш ведае, як што выглядае. Адміністрацыя павінна несьці адказнасьць у любым выпадку.

«Звычайная практыка»

Сацук: Я мяркую, што, магчыма, Ігар Пцічкін сапраўды памёр ад сардэчнага прыступу. У беларускай пэнітэнцыярнай сыстэме, зрэшты, як і ў расейскай або любой іншай на тэрыторыі СНД, захоўваецца аўтарытарнае падаўленьне волі вязьняў. Адміністрацыя выкарыстоўвае сілавыя мэтады з дапамогай іншых зьняволеных. Калі хтосьці не падпарадкоўваецца або не выконвае ўказаньні, то іншым зьняволеным даецца каманда падавіць яго фізычна. Хутчэй за ўсё, у дадзеным выпадку была дадзена такая каманда і сукамэрнікі «павыхоўвалі» Пцічкіна, каб той быў больш згаворлівым і рахманым. Гэтае зьбіцьцё дало ўскладненьні на сардэчна-сасудзістую сыстэму. У хлопца аказалася слабое сэрца, і ён памёр ад прыступу, ня вынес гэтых пабояў, зьдзекаў, перажываньняў. Адміністрацыя не чакала, што такія пабоі, што зьяўляецца звычайнай практыкай для пэнітэнцыярнай сыстэмы РБ, будуць мець такія наступствы. Адміністрацыя проста разгубілася і, паколькі, калі сапраўды быў факт сьмерці ад сардэчнага прыступу, то яны спрабуюць зьняць зь сябе адказнасьць, спасылаючыся на слабое сэрца Ігара. Я думаю, што яны самі не разумеюць, як цяпер дзейнічаць.

Дракахруст: Звычайна ўвага грамадзкасьці засяроджаная на гвалце ў турмах адносна «палітычных». Ігар Пцічкін ня меў ніякага дачыненьня да палітыкі. Наколькі распаўсюджаны ў беларускіх турмах гвалт, ажно да сьмерці, адносна звычайных, простых людзей? Гэта выключэньні ці гэта звыклая практыка?

Бандарэнка: Відавочна, што гэта звыклая практыка і я з упэўненасьцю магу сказаць, што звычайныя людзі зазнаюць большыя ціск і катаваньні, чым палітычныя. Паколькі за палітычнымі пільна сочаць, улады могуць вырашыцца толькі на маральны ціск, не пераходзячы нейкую рысу. Са звычайнымі людзьмі адбываецца тое, што адбылося ў нашым выпадку зь Ігарам. І, паўтаруся, гэта адбываецца паўсюдна.

Дракахруст: Наколькі я ведаю, ваша арганізацыя «Плятформа» займаецца гэтым. Як можна ахарактарызаваць, наколькі гэта часта здараецца, супраць каго гэта звычайна адбываецца?

Бандарэнка: Па-першае, у першыя дні затрыманьня, калі сьледчыя ня могуць здабыць нейкія доказы супраць абвінавачаных, яны пераходзяць да катаваньняў, каб выбіць гэтыя доказы. Па-другое, калі чалавек ня згодны супрацоўнічаць са сьледзтвам, атрымаў перамогу на першым этапе, скажам так, то тады яго кідаюць у так званыя «прэс-хаты», дзе ўжо рукамі тых, хто там знаходзіцца, зь яго пачынаюць выбіваць доказы. Гэта паўсюль. І трэці момант, калі ўжываюць фізычную сілу да зьняволеных — гэта ў калёніях, калі сама адміністрацыя, карыстаючыся тым, што гэта закрытая сыстэма, пачынае рабіць тое, што яны хочуць, адносна зьняволеных.

Дракахруст: Алена, вы ў нас на радыё ведзяце перадачу «Свабода ў турмах», кантактуеце і з палітвязьнямі, і з непалітвязьнямі, і з, так бы мовіць, прафэсійнымі крымінальнікамі. Паводле вашага досьведу, наколькі гэта распаўсюджаная практыка?

Струвэ: Мне падаецца, што забойствы ў турме — гэта ня надта распаўсюджаная практыка, але ў нас гэтая сыстэма настолькі закрытая, што сапраўднай статыстыкі мы ня ведаем. Тое, што людзі адтуль выходзяць інвалідамі — гэта адназначна. А як часта здараюцца сьмерці — сказаць цяжка. Але сапраўды мы толькі нядаўна сталі зьвяртаць увагу на такія выпадкі і паварочвацца да такіх людзей, якія не зьяўляюцца палітычнымі. Наколькі я памятаю, гэта было некалькі гадоў таму, калі патэлефанавалі асуджаныя з калёніі, дзе сядзеў Аўтуховіч. Яны прачыталі мне на тэлефон урыўкі зь ягоных дзёньнікаў. Потым мы іх апублікавалі. Там ён апісваў такія моманты, як сьмерць, як міліцыянты забілі пры ім чалавека бамжаватага выгляду. Магчыма, такое здараецца, калі няма каму зьвярнуцца па інфармацыю, дзе наш сваяк. Вось так невядомыя людзі і паміраюць, потым іх хаваюць і ніхто ня ведае.

Цяпер мы ўжо павярнуліся да звычайных людзей, дзякуй Богу. Што вынікае з маіх кантактаў са зьняволенымі, у тым ліку і прафэсійнымі злачынцамі — гэта тое, што ў нас падбіраюцца камэры, склад якіх зусім недыфэрэнцыяваны паводле складу злачынстваў. Такім чынам, ёсьць, я даведалася, VIP-камеры і таксама ёсьць «шанхай». Гэта нават ня «прэс-хата», гэта горш. І туды кідаюць чалавека, якога падазраюць у эканамічных злачынствах, ці такога хлопчыка кшталту Пцічкіна. Я не кажу, што менавіта ён трапіў у гэтую камэру, але ўвогуле, вельмі цікава ведаць, у якую камэру ён патрапіў.

І вось калі такое адбываецца, калі чалавек не падрыхтаваны да таго, што ўсё вырашаецца ў гэтых установах зэкамі з дапамогай фізычнай сілы, што побач з табой будуць сядзець адмарозкі, забойцы, рэцыдывісты, якім нічога не каштуе цябе забіць за так, то гэта, на маю думку, адна з такіх прычын, чаму здараюцца такія гісторыі. Абсалютна недыфэрэнцыяваны падыход. Я нядаўна чытала мэмуары анархістаў, якія сядзелі ў часы Пуліхава, дык тады палітычныя сядзелі з палітычнымі, шулеры з шулерамі, мацёрыя крымінальнікі з крымінальнікамі. І з гэтага турэмныя парадкі больш менш функцыянавалі. Цяпер, так сказаць, няма ні паняцьцяў, ні законаў.

Дракахруст: Андрэй, патлумачце, чаму Ігара Пцічкіна пасадзілі ў такую, наколькі я разумею, строгую турму? І прычым, як я разумею, гэта сьледчая турма, над ім ніякага сьледзтва ўжо не было, быў вынесены прысуд: яму прысудзілі тры месяцы, ад яго ўласна ніякіх паказаньняў не маглі хацець, таму што ягоная віна была прызнаная судом. Алена і Сяргей казалі, што калі вядзецца сьледзтва, ад чалавека патрабуюць некіх паказаньняў і іх могуць зь яго выбіваць. А тут чаму ён патрапіў у сьледчую турму? І наагул чаго ад яго там маглі хацець?

Бандарэнка: Гэта як раз адно з пытаньняў, якія мы ставім перад супрацоўнікамі сілавых структур. Гэтыя чатыры дні ён знаходзіўся ня ў тых камэрах, дзе знаходзяцца падазраваныя, ён знаходзіўся ў камэры зь людзьмі, якія, як і ён, чакалі этапу. Там былі такія самыя хлопцы, як і ён, якія чакалі этапу, і таму гаварыць пра тое, што там была нейкая бойка, вельмі цяжка.

Дракахруст: Нядаўна ў Беларусі быў вынесены сьмяротны прысуд рэцыдывісту, вязьню, які ў турме забіў свайго сукамэрніка. Наколькі распаўсюджаны такі гвалт? За яго дзяржава як бы не адказная. Ці адказная?

Сацук: Гвалт у беларускіх турмах вельмі распаўсюджаны. Гэта адназначна. У тым ліку і сярод саміх асуджаных ці з тых, хто чакае этапу, альбо тых, хто знаходзіцца пад сьледзтвам. Само сабой там ёсьць свая ўнутраная ўлада, ёсьць «смотрящие», ёсьць аўтарытэты, якія даўно сядзяць. І любога новага чалавека спачатку сыстэма заўсёды ломіць. Прычына можа быць любая, напрыклад, ён адмовіўся выканаць якое-небудзь заданьне аўтарытэта, які сядзеў разам зь ім у камэры і таксама чакаў этапу. Гэта значыць, ён паважаны чалавек у пэўным коле, яго тут усе слухаюць, а тут прыйшоў новенькі малады хлопец і адмаўляецца выконваць якія-небудзь заданьне, падрываючы тым самым яго аўтарытэт. Вось і пайшло «выхаваньне» чалавека, і пайшлі біць. Ёсьць шмат выпадкаў, калі ломяць чалавека супрацоўнікі адміністрацыі, калі новенькі не жадае падпарадкоўвацца нейкім унутраным парадкам. Яго чыста фізычна пачынаюць ламаць і фармаваць пад сыстэму. Таму ўся беларуская пэнітэнцыярная сыстэма пабудаваная на гвалце. Увесь парадак трымаецца на гвалце: ці табе выкручваюць рукі, ці цябе пазбаўляюць пайкі, ці кідаюць у карцэр. Усё гэта формы гвалту.

Напрыклад, я не разумею, чаму таго самага Ігара трэба было саджаць на Валадарку, калі ён чакаў этапу, і наогул, навошта чалавека, які езьдзіў без правоў на машыне, саджаць у турму. Ёсьць шмат альтэрнатыўных пакараньняў, якія дазваляюць пазьбегнуць такіх фактаў гвалту. Можна было даць штраф, можна было пакараць прымусовымі працамі, адправіць у калгас бульбу зьбіраць. Было вельмі шмат спосабаў пакараць чалавека за гэтае правапарушэньне, не зьмяшчаючы яго пры гэтым у турму, дзе, як правільна сказала Алена, і забойцы, і гвалтаўнікі, і проста хуліганы, і нават неадэкватныя людзі сядзяць разам.

Турэмны гвалт: постсавецкае адзінства

Дракахруст: У чым прычыны турэмнага гвалту? Есьць даволі шмат інфармацыі пра паліцэйскі гвалт у пастарунках і турмах Расеі, памятная леташняя гісторыя ў Казані, як затрыманы памёр пасьля згвалтаваньня ў пастарунку бутэлькай з-пад шампанскага. Справаздачы ўкраінскіх праваабаронцаў поўныя фактамі міліцэйскага гвалту і зьдзекаў. Так было і пры дэмакраце Юшчанку, і пра больш схільным да аўтарытарызму Януковічы, ў Расеі — і пры Ельцыне і пра Пуціне. Дык усё ж такі — справа ў рэжыме ці ў нечым іншым?


Сацук: Я думаю, што ўся праблема ў савецкіх традыцыях, якія засталіся нязьменнымі. Калі нават грамадзтва зьмянілася, то нягледзячы на тое, хто знаходзіцца ва ўладзе, традыцыі, якія былі ў турмах у савецкім часе, засталіся дагэтуль, там абсалютна нічога не зьмянілася. Неабходна карэнным чынам мяняць усю пэнітэнцыярную сыстэму Беларусі. І, вядома ж, у першую чаргу забіраць гэтую сыстэму ад МУС і перадаваць яе міністэрству юстыцыі. Гэта першае, што неабходна зрабіць. А далей ужо — уладкоўваць новыя парадкі, будаваць новыя турмы, усталёўваць камэры сачэньня. Гэта дапамагло б вырашыць вельмі шмат праблем. Я не разумею, чаму на гэта беларуская ўлада ня можа выдаткаваць грошы. Я думаю, што цяперашняя пэнітэнцыярная сыстэма задавальняе беларускія ўлады, таму што яна дазваляе кантраляваць людзей і душыць любое вальнадумства.

Дракахруст: Скажыце, а ці ёсьць людзі ў самой сыстэме ўлады, якія лічаць, што гэта магчыма і што варта правесьці нейкія рэформы? Бо гэта ня тычыцца наўпрост палітыкі, гэта тычыцца звычайных простых людзей. Палітычных там можа некалькі дзясяткаў, сотняў, а па турмах сядзяць дзясяткі тысяч. Беларусь, здаецца, трымае адно зь першых месцаў у сьвеце па колькасьці людзей за кратамі на 1000 насельніцтва. Ці ёсьць з боку ўлады намеры нешта памяняць? Ці вось як вы сказалі: «Нармальна працуе і ня трэба нічога мяняць»?

Сацук: З боку прадстаўнікоў улады ўжо былі прапановы перадаць усю пэнітэнцыярную сыстэму міністэрству юстыцыі. І нават цяпер такія прапановы разглядаюцца. Але яны сутыкаюцца з супрацівам МУС, КДБ, паколькі, калі яны страцяць кантроль над турмамі, над сьледчымі ізалятарамі, то, я думаю, у іх вельмі сур’ёзна ўпадуць паказчыкі па раскрывальнасьці злачынстваў, паколькі ня будзе мэханізмаў ціску на падсьледных. Цяпер нават адна фраза: «Я цябе „зачыню“ ў турму, калі ты мне не распавядзеш усю праўду!», дзейнічае на падазраваных жахліва. Усе выдатна ведаюць, якія ў нас турмы, якія ў нас парадкі ў турмах, і калі чалавеку кажуць, што я зараз цябе пасаджу ў турму, і ты даведаесься, пачым фунт ліха, то гэта адразу наводзіць страх на яго. Большасьць людзей ломіцца нават на гэтым этапе. Калі турмы перададуць міністэрству юстыцыі і гэта ня будзе так страшна, калі цябе «закрыюць», таму што там будзе нармальны парадак, тады каго сьледчы падобным чынам запалохае? Нікога. Таму з боку асобных прадстаўнікоў улады зрухі ёсьць, каб зьмяніць гэтую сыстэму, але ёсьць і вельмі моцны супраціў з боку сілавых ведамстваў.

Дракахруст: Андрэй, ці можна сказаць, што галоўная прычына падобных парадкаў — гэта дыктатура Лукашэнкі? Яно ж прыкладна тое самае і ў Расеі, і ва Ўкраіне, я ўжо не кажу пра Цэнтральную Азію.

Бандарэнка: Па-першае, адзначу, што з тым, што сказаў Сяргей, я згодны на 100%. Справа ў тым, што за доўгі час мы прызвычаіліся да таго, што асобы, надзеленыя ўладай, не нясуць ніякай адказнасьці за свае дзеяньні. І вы прывялі вельмі добры прыклад, калі згадалі менавіта постсавецкія краіны. Менавіта ў гэтых нашых краінах супрацоўнікі міліцыі ці паліцыі лічаць сябе недатыкальнымі, а ўсе свае дзеяньні хаваюць за зачыненасьцю ўстановаў. Мы ведаем пра шэраг фактаў катаваньняў у турмах і РАУСах, але дагэтуль ніводнага пакараньня не было. І мы столькі разоў папярэджвалі, у тым ліку і міністэрства юстыцыі, аб тым, што гэта скончыцца менавіта трупам. І цяпер, як бы ні было сумна пра гэта гаварыць, мы маем труп маладога хлопца і чарговую спробу ўсё гэта схаваць.

Што датычыцца Беларусі, то, безумоўна, гэтая сыстэма вырасла не сама па сабе, а зьяўляецца лягічным працягам той палітыкі, якая праводзіцца ў краіне, і міліцыі даруюць шматлікія памылкі ўзамен за тое, што яны прымаюць удзел у падаўленьні іншадумства. У выніку яны адчуваюць усёдазволенасьць і беспакаранасьць. Вось гэта асноўная, на мой погляд, праблема. Безумоўна, пэнітэнцыярную сыстэму трэба перадаваць міністэрству юстыцыі. І яе не перадаюць, сапраўды, толькі з-за таго, пра што казаў Сяргей — што статыстыка раскрывальнасьці злачынстваў тады рэзка пагоршыцца. Таму яна застаецца ў сыстэме МУС.

Дракахруст: Андрэй, як вы ацэньваеце, як праваахоўныя органы рэагуюць на галоснасьць, на абнародаваньне зьвестак, падобных да справы Пцічкіна?

Бандарэнка: Безумоўна рэагуюць. Калі б гэта не выводзілася на сьвятло, то ніякіх дзеяньняў не рабілася б увогуле. Прымалася б нейкая дамова паміж СІЗА і сьледчым камітэтам. Я прывяду прыклад: калі мы апублікавалі факты па справе Пцічкіна, да нас нават патэлефанавалі са сьледчага камітэту і запыталіся ці ўпэўненыя мы, што ў яго была зламаная рука. Гэтым займалася Алена Красоўская-Касьпяровіч, якая мае мэдычную адукацыю, і яна сказала, што насамрэч рука была зламаная. Паглядзіце — экспэрт, які праводзіў экспэртызу, ня ўбачыў таго, што рука была зламаная. Дык можа ён яшчэ шмат чаго ня ўбачыў.