Ці ня першым у беларускай літаратуры, хто згадаў у сваіх творах Ераніма Босха, быў Уладзімер Караткевіч. Верш, што праўда, у Караткевіча атрымаўся ня надта ўдалы:
«...Таму ў грудзях такога
Hя сэрца, а галавешка,
Таму ў Героніма Босха
Памерла на вуснах усмешка.
Ён бачыў, што душы прыгнечаных
Hя сталь, а бязвольны воск,
I прарочыў дрэнным людзям
Геній Геронім Босх».
Босх там, дарэчы, рыфмуецца ня толькі з воскам, але і з мозгам. А наагул, Босха-чараўніка, Босха, які ня толькі бэсьціць, але і шчыра любіць свой звар’яцелы бэстыярый, Караткевіч праігнараваў.
І слушна. Інакш заслужыў бы рэпутацыю містыка. А ўсе містыкі мусілі вымерці да гістарычнага матэрыялізму. Як сам Еранім Босх — які памёр 9 жніўня 1516 у Хертогенбосе, Брабант, і які нікому нічога не прарочыў. Ён ведаў.
Карціны нідэрляндзкага майстра ў гэтым Караткевічавым вершы зносяць, а потым зноў выносяць, як на сцэне — выцягваюць іх да людзей, на сонца, да гэпі-энду. Хаця цяжка знайсьці іншага мастака той эпохі, якому сонца было б настолькі супрацьпаказанае. Цуд Босха адбываецца ў паўзмроку, дзе абавязкова мусіць нешта гарэць — можа, таму ягоныя палотны часта паўстаюць перад вачыма, калі бачыш асьветлены начны праспэкт, мроіш або проста заплюшчваеш вочы, стомленыя ад фарбаў. Босх з «галавешкай» дагарае, перакуліўшы ўсё дагары нагамі. Сярэднявечны Далі — ад твораў якога, мусіць, у сучасьнікаў валасы ўставалі дыбарам. Бо яны прачытвалі там больш за нас: пякельнай сымболіцы ў часы Босха вучыліся, замаўляючы наўпрост у пастаўніка, без пасярэднікаў, як цяпер.
Але ён і цяпер — узрушвае. Сваім непадабенствам, сваім сьветам, які кожны раз знаходзіць у цёмных глыбінях падсьвядомасьці водгук: чалавек не зьмяніўся, кажа Босх, яго заўжды будзе мучыць яго віна, віна ў тым, што ён занадта шмат ведае — зусім як тая ахвяра мафіі. Толькі ў параўнаньні з кілерамі героі Босха значна больш вынаходлівыя. Што паробіш — пякельныя ўнівэрсытэты.
Што рабілася ў ягонай галаве, не дапяла б нават сьвятая інквізыцыя — але яе час тады яшчэ не прыйшоў. Ён любіў правесьці пэндзлем так, як сёньня перасоўваецца па выпадковай прасторы зручная і бязьлітасная камэра, ягоныя карціны заўжды поўныя самага рознага народу — і народзец гэты вечна будзе драпаць нам душы, бо ён даў ім кіпці. Яны на хаду саскокваюць з пэндзля — кроплямі, крывымі бакамі, сукравіцай, kratz, kratz. Спакушэньне сьвятога Антонія — якое ніколі ня скончыцца нічыёй перамогай.
«...Таму ў грудзях такога
Hя сэрца, а галавешка,
Таму ў Героніма Босха
Памерла на вуснах усмешка.
Ён бачыў, што душы прыгнечаных
Hя сталь, а бязвольны воск,
I прарочыў дрэнным людзям
Геній Геронім Босх».
Босх там, дарэчы, рыфмуецца ня толькі з воскам, але і з мозгам. А наагул, Босха-чараўніка, Босха, які ня толькі бэсьціць, але і шчыра любіць свой звар’яцелы бэстыярый, Караткевіч праігнараваў.
І слушна. Інакш заслужыў бы рэпутацыю містыка. А ўсе містыкі мусілі вымерці да гістарычнага матэрыялізму. Як сам Еранім Босх — які памёр 9 жніўня 1516 у Хертогенбосе, Брабант, і які нікому нічога не прарочыў. Ён ведаў.
Карціны нідэрляндзкага майстра ў гэтым Караткевічавым вершы зносяць, а потым зноў выносяць, як на сцэне — выцягваюць іх да людзей, на сонца, да гэпі-энду. Хаця цяжка знайсьці іншага мастака той эпохі, якому сонца было б настолькі супрацьпаказанае. Цуд Босха адбываецца ў паўзмроку, дзе абавязкова мусіць нешта гарэць — можа, таму ягоныя палотны часта паўстаюць перад вачыма, калі бачыш асьветлены начны праспэкт, мроіш або проста заплюшчваеш вочы, стомленыя ад фарбаў. Босх з «галавешкай» дагарае, перакуліўшы ўсё дагары нагамі. Сярэднявечны Далі — ад твораў якога, мусіць, у сучасьнікаў валасы ўставалі дыбарам. Бо яны прачытвалі там больш за нас: пякельнай сымболіцы ў часы Босха вучыліся, замаўляючы наўпрост у пастаўніка, без пасярэднікаў, як цяпер.
Але ён і цяпер — узрушвае. Сваім непадабенствам, сваім сьветам, які кожны раз знаходзіць у цёмных глыбінях падсьвядомасьці водгук: чалавек не зьмяніўся, кажа Босх, яго заўжды будзе мучыць яго віна, віна ў тым, што ён занадта шмат ведае — зусім як тая ахвяра мафіі. Толькі ў параўнаньні з кілерамі героі Босха значна больш вынаходлівыя. Што паробіш — пякельныя ўнівэрсытэты.
Што рабілася ў ягонай галаве, не дапяла б нават сьвятая інквізыцыя — але яе час тады яшчэ не прыйшоў. Ён любіў правесьці пэндзлем так, як сёньня перасоўваецца па выпадковай прасторы зручная і бязьлітасная камэра, ягоныя карціны заўжды поўныя самага рознага народу — і народзец гэты вечна будзе драпаць нам душы, бо ён даў ім кіпці. Яны на хаду саскокваюць з пэндзля — кроплямі, крывымі бакамі, сукравіцай, kratz, kratz. Спакушэньне сьвятога Антонія — якое ніколі ня скончыцца нічыёй перамогай.
