Едучы па вёсках, якія атачаюць самую вялікую беларускую будоўлю новага часу, я менш за ўсё хацеў размаўляць з тымі, хто па роду сваіх заняткаў абавязаны альбо апяваць будучую атамную станцыю, альбо, наадварот, яе ганіць. Цікава было даведацца, як гэтая будоўля адбілася на людзях, якія тут нарадзіліся і жывуць? Пагадзіцеся, ня кожнае стагодзьдзе на вас звальваецца такое суседзтва. Ня толькі ж навакольле зьмяняецца. Першай маёй суразмоўцай была маладая жанчына, якую я падвёз ад Газы да Міхалішак.
— Што-небудзь зьмянілася ў Газе ці не? У сувязі са станцыяй?
— Работы людзям зьявілася. І ўсё.
— Гэта ўсё? Гэта нямала! А якая работа?
— Мужчынам, жанчынам. У ахову. На шлягбаўм. Сталовая адкрылася. Электрыкі, дарожнікі, шафёры.
— Плацяць нармальна?
— Дарожнікам 4 мільёны. Лепш, што работы зьявіліся. А то ў калгасе рабілі. Усе хлопцы маладыя там робяць. Усе на атамную. А ў калгасе без выхадных рабілі.
Самыя шчырыя размовы — у чэргах. Асабліва ў тых, што ў паліклініках. У Міхаліскай паліклініцы кабета, што чакала выкліку да гінэколяга, надзвычай разумна і абгрунтавана падзялілася са мной сваім болем наконт будучыні Астравеччыны.
— Вёску кінулі і паехалі на АЭС. Зьбяднелі нашы калгасы на працоўныя рукі. Людзей стала менш у вёсках. Усе працуюць там.
— А пра якія сумы вядзецца? Колькі ў калгасе можна зарабіць?
— Да мільёна максымум.
— А вы робіце на станцыі?
— На фэрме. А моладзь, як выяжджае, пяць-шэсьць мільёнаў атрымлівае. Яны вахтавым мэтадам працуюць. Тыдзень працуюць, тыдзень адпачываюць.
— А вы самі ня хочаце кінуць фэрму з двума мільёнамі і падацца туды на пяць мільёнаў?
— Канечне, каб была магчымасьць. Можна было б. Але беспэрспэктыўна езьдзіць. Я паўзарплаты аддам толькі за машыну.
— Дык ад станцыі больш плюсоў ці мінусаў?
— Мінусаў будзе больш. Калі яна стане працаваць. Летам ягады і грыбы будуць беспэрспэктыўныя. Мы ж зарабляем і на ягадах, і на грыбах. Зьбіраем уручную, здаём чарніцы.
— Вы баіцеся, што яны будуць радыеактыўныя?
— Вядома, будуць.
Чым больш я размаўляў з гэтай даяркай, тым больш зьдзіўляўся глыбіні яе мысьленьня.
— Спэцыялісты атамныя — яны ўсе ў Астраўцы. Ну, пабудуюць яны яе. І куды ўсіх гэтых людзей падзець?
— Якія цяпер на будоўлі?
— Так. Там будуць рабіць прафэсіяналы. А куды гэтых людзей пасьля падзець? Назад у калгас яны ня пойдуць. Бо пэрспэктывы няма. Паедуць па шабашках.
— А кім вы робіце?
— Даяркай.
— І вось з такім дзяржаўным мозгам…
У нас ёсьць даяркі і з вышэйшай адукацыяй. Таму што няма куды ісьці
— А вы лічыце, што даярка — значыць, дурная?
— Я сказаў нетактоўнасьць.
— У нас ёсьць і з вышэйшай адукацыяй. Таму што няма куды ісьці.
А ў суседняй, тэрапэўтычнай чарзе, пэнсіянэркі наракалі на АЭС зь іншай нагоды.
— Сьвятло падаражэла. І што тая атамная нам дала? Колькі за сьвятло трэба плаціць?
— Яшчэ ж атамную не пабудавалі. Бясплатна будзець.
— Дарогі невядома якія. Мы ўсё чакалі, што разам з атамкай будуць дарогі. У нас празь вёску не праедзеш. Так што — што нам тая атамка!
— Грэйдэр пусьціць ня хочуць.
— Хоць паўзіце ракам. Дзе б Лукашэнку за руку злавіць і ўсё расказаць яму? На верталёце ж не пачуе, што ўнізе кажуць. Трэба, каб прызямліўся.
Справа ў тым, што кіраўнік дзяржавы неаднойчы бываў у гэтых краях. Самога Лукашэнку старыя ня бачылі. Толькі назіралі яго верталёт ці чулі шум прапэлера. Таму ён пераўтварыўся амаль у мітычнага героя.
Дык выглядае на тое, што жыхарам Астравеччыны пашанцавала. Ім ня трэба ехаць на заробкі ні ў якае «багатае» Падмаскоўе. Бо Падмаскоўе само прыйшло пад бок. Але мой наступны суразмоўца, саракагадовы мэханізатар, пакуль ня рвецца на тую АЭС.
— Калі калгас разваліцца, можа, тады ўладкуюся. А не падабаецца тое, што выходзіш на парог хаты, глядзіш праз поле — і будзе тырчэць гэтая труба. Ці буду гарод садзіць, ня ведаю. Ці варта яго садзіць? Экалёгію парушаць — гэта дакладна. Што яе няхутка пабудуюць, таксама дакладна. Ці яшчэ які крызіс прыйдзе, ці яшчэ што зробіцца. Ці будзе за што яе будаваць? Увязацца ўвязаліся. А ці даробяць да канца, невядома.
Многія, па словах спадара, вяртаюцца з будоўлі назад у калгасы.
— Уцякаюць і назад прыходзяць. Уцячэць, пасьля зь фінансамі робіцца абы-што. І назад.
— Яны ляцелі туды на большыя заробкі? І не атрымалі таго, чаго хацелі?
— А чаго ж яны вярнуліся? Начальства там рускае. Спэцыялісты. А наш — ці вартаўнік, ці просты вадзіла. Па расейскіх мерках — ён уцячэ, калі яму мала заплацяць. А нашым куды дзявацца? Адзін уцячэ — другі прыйдзе. Работы асаблівай няма.
— Нельга так сказаць, што Расея прыйшла да вас пад бок са сваімі заробкамі? І ня трэба ехаць ні ў Маскву, ні ў Піцер…
— Так і ня будзе. Нашто ім болей плаціць, калі можна меней? Там робяць сотні. І многа людзей жыве па хатах.
Пра людзей, якія жывуць па хатах, мне красамоўна распавёў малады вясковец.
Усё зьмянілася. Крадзяжы пайшлі. У міліцыі цяпер работы. Куча атамшчыкаў панаехала
— Усё зьмянілася. Крадзяжы пайшлі. У міліцыі цяпер работы. Куча атамшчыкаў панаехала. Здаецца, і палучкі нічога атрымліваюць. Дык яшчэ і па дварах шастаюць.
— Прыехалі ж спэцыялісты.
— Спэцыялісты. З крана падаюць п’яныя. Чатыры праміле. Лез на вежу крана — і шусь… З будаўніцтвам атамкі сюды прыехала многа рабочых, сталі іх расьсяляць па вёсках. І крымінальнікі сталі падцягвацца сюды. Раён багацее.
— Астравецкі раён быў вельмі спакойны. А цяпер ад былога спакою…
— Так. Вось геадэзісты жывуць, ходзяць п’яныя. Ужо жонку спакойна ня выпусьціш. Чапляюцца да ўсіх спрэс. Езьдзіў нават разьбірацца да іх. За тыдзень у навакольлі больш за дзесяць крадзяжоў. Многа з зоны сюды спрабуюць уладкавацца на працу. Іх не бяруць, і яны тут неяк… Цяпер цераз аднаго я ня ведаю, хто гэта такія.
А напрыканцы размовы маладзён азадачыў мяне зусім апакаліптычнай гісторыяй.
— Сусед-маналітчык расказваў. Заліваць маналіт пад рэактар — гэта 24 гадзіны ў суткі. Гэта патрабаваньне. Ён расказваў. Новы год — тры дні ніхто не заліваў. Каляды — тры дні ніхто не заліваў. Гэта ж атамная станцыя. Першая ступень небясьпекі. Як можна на тры дні кінуць, а пасьля новы слой? Ён жа неаднародны.
Азадачаны такімі рэчамі, я адчуў вострую неабходнасьць пагутарыць альбо з тымі, хто той бэтон залівае, альбо з інжынэрамі-будаўнікамі. Мой шлях на Астравец ляжаў праз Бабраўнікі.
Вёска Бабраўнікі — бліжэйшая ад будучай станцыі. Ціхая, утульная. На скрыжаваньні галоўных бабраўніцкіх вуліц — мураваная капліца. Праз вакенца якой на вас глядзіць вясковы беларускі Хрыстос.
Непадалёк — стэла, памяці палеглых у апошнюю вайну аднавяскоўцаў. Суседзтва крыжа і жалезнай зоркі на вясковай вуліцы не выклікае пярэчаньня. Непадалёк старая школа, пабудаваная за Пілсудскім. Зь вёскі добра відаць адміністратыўныя карпусы будучай АЭС. Па засьнежанай дарозе ў бок будучай станцыі каняка цягне стары вазок. Цудоўны кадар для ілюстрацыі кантраснага беларускага жыцьця.
Насупраць капліцы жыве 86-гадовая Ірэна Блашкевіч. Невысокая, добразычлівая старая не адразу пусьціла ў дом незнаёмца. Занадта шмат апошнім часам стала ў ваколіцах незнаёмых людзей.
— І часта ходзяць махляры?
— Сёлета яшчэ не былі.
— Я першы…
— Вы першы махляр. Цыганкі. Адна прычапілася — купі коўдру. Нашто? У мяне сваіх чатыры. Як заўважу, то я не пускаю. Але ж бывае, уляціць. У нас бабы адзінокія, яны зачыніўшыся сядзяць увесь дзень.
Пра гісторыю капліцы пані Ірэна расказвае ня горш за іншага краязнаўцу.
— У 1856-м годзе гэтую капліцу пабудавалі. Хварэлі тады на халеру. І так людзі паміралі, маёй маме баба яе расказвала, што не маглі ўправіцца трунаў рабіць. І тады бабы сабраліся з усёй вёскі і выткалі ручнік. Пранясьлі кругом вёскі. Спалілі тут, на скрыжаваньні, і паставілі крыж. І перасталі хварэць.
— Халера адступіла. А што вы думаеце пра гэтую станцыю, што будуецца? Гэта халера ці не халера?
— Пэўна ж, нядобра будзе.
— А ў вашым жыцьці што зьмянілася ад будоўлі?
— Вось дарога, бачыш? З гэтай дарогі машыны сталі вазіць жвір гэты ўвесь. Дык у хатах падмуроўкі палопалі. Затопленая вадой. Бачыш, якая падлога? Тут паднялі дарогу, паднялі асфальт. Калісьці ж у нас былі скрозь равы і вада ішла. Цяпер нідзе няма сьцёку. Яна паўсюль у нас. У мяне пайшло сто тысяч, каб выкачалі ваду гэту.
Непадалёк ад Бабраўнікаў некалі стаяў маёнтак. Дзе любілі бавіцца мясцовыя дзеці. Часам знаходзячы манэткі і рэшткі посуду. Старая Блашкевічыха, на жаль, ня памятае прозьвішча гаспадароў маёнтку.
— Тут былі сажалкі, быў сад. Ад саду была дарога да гасьцінца. Дык бабы кленчылі каля капліцы. Тут быў роў такі. Ды мы ўсё качаліся па тым рове.
— А нейкі дом быў?
— Быў маёнтак. Але які? Ня помню. Выкопвалі, бывала, чарапкі знаходзілі, саганы. Маёнтак быў. Вядома, тут гара такая высокая. Павывезьлі атамшчыкі гэтую гару.
Ля капліцы па-ранейшаму зьбіраюцца старыя, каб памаліцца. З кожным годам іх усё меней.
— Сьвяты Рох патрон гэтай капліцы. І мы ўсе да яго молімся.
— А што б вы зараз папрасілі ў сьвятога Роха?
— Здароўя. Болей нічога ня трэба.
— Папрасілі б, каб станцыю куды далей перанёс.
— Гэта я ня ведаю, у каго прасіць.
Той маёнтак называўся Высокі Двор. Уладзімір Праўлуцкі, які амаль усё жыцьцё рабіў аграномам у суседняй Літве, адпачываць на пэнсіі і даглядаць старую маці вярнуўся ў бацькоўскую хату. На месцы былога маёнтку стары Ўладзімір назьбіраў невялікую нумізматычную і археалягічную калекцыю.
Асабліва ўразіў кавалак пячной кафлі. Фігура рыцара ў кароне. Першая асацыяцыя, і, напэўна, самая слушная, — Вітаўт Вялікі.
— Вось што знайшоў. Кулі, манэткі. 17 стагодзьдзе. Гузікі.
Той Высокі Двор стаяў на пагорку. Які нічым не замінаў будучай АЭС. Але яго зрылі, рыхтуючыся да візыту галоўнага ініцыятара будоўлі станцыі. Чым ён мог замінаць?
— Калі візыт на атамку намячаўся, трэба было прыгожа зрабіць. Хутары карчаваліся, спальваліся.
— Але ж гэта былі нежылыя хутары.
— Нежылыя. Але прыроды шкада. Усё квітнела, птушкі гнёзды вілі. Я за зіму скормліваю птушкам кіляграм дваццаць сала. Сядзяць у гэтых гнязьдзечках разбураных. Птушаняты выводзіліся. Мне гэтага шкада.
Але самае цікавае мяне чакала наперадзе. У старой школе, дзе ўжо даўно ня вучацца дзеці, ёсьць краязнаўчы музэй. Пра яго вы ня знойдзеце зьвестак на краязнаўчых сайтах. Але гэта, паверце, адзін з найцікавейшых музэяў. І справа тут не ў этнаграфічнай калекцыі. Хоць і яна заслугоўвае ўвагі. Адна калекцыя піўных кубкаў чаго вартая!
Але ў адной з заляў адноўлены інтэр’ер заходнебеларускага дому міжваеннага часу.
Канапа, масіўны стол з патэфонам, маляваныя дыванкі па сьценах, разьблёны буфэт з даваенным посудам.
Фатаздымкі маладых жаўнераў у канфэдэратках і чорна-белыя паштоўкі.
Нямецкія пашпарты часоў Першай усясьветнай.
Як захаваць гэтую калекцыю ад разбурэньня?
— Зьнікне гэта ўсё. Мо што ў Астравец забяруць патрэбнае, а астатняе выкінецца. Школу разьбяруць на дровы. Як гэта ў нас прынята. Шкада.
Аднак мне не давала спакою гісторыя пра нераўнамерна заліты бэтон пад будучым рэактарам. Адвячоркам мне нарэшце пашчасьціла пагутарыць з двума інжынэрамі-будаўнікамі, што жывуць у новым астравецкім раёне. Інжынэры, пачуўшы пра гэта, глядзелі на мяне, як на вар’ята. І, як змаглі, супакоілі.
— Там жа бэтонапомпы стаяць і кругласутачна ліюць. Усё гэта бздура. Там дзьве бэтонапомпы стаяць.
— Так што там усё заліваецца нармальна. І за гэтым сочаць і беларускі тэхнагляд, і расейскі. За катлаванам там глядзяць ад і да. Так што ўсё гэта бздура.
— Дзякуй Богу.
Як насамрэч заліваўся той бэтон, мы, альбо нашы ўнукі, даведаемся пазьней. Калі ў Бабраўніках ля старой капліцы амаль ня будзе каму ўжо зьбірацца.
