У сёньняшнім выпуску – адказы на пытаньні, дасланыя на адрас “Жывой мовы”. Павал зь Менску папрасіў пракамэнтаваць ужываньне ў літаратурнай мове назоўніка дамачадцы, а таксама канструкцыі зьлітавацца з нас.
Пачну з дамачадца. Гэта стараславянскае слова, сабранае з двух назоўнікаў – дом і чада – на ўзор грэцкага oikogens (даслоўна ‘той, хто нарадзіўся і ўзгадаваўся дома’). Дамачадцы ў даўнейшую пару – гэта, як правіла, дваровыя служкі, прыслуга, чаляднікі або – яшчэ – тыя людзі, якія жывуць у доме на правох сямейнікаў. Для беларускае мовы дамачадцы, відавочна, малахарактэрныя. Выглядае, што ў ХХ стагодзьдзі гэтае слова занесла было ў літаратурную беларускую з расійскае мовы, у якой – у сваю чаргу – яно пачало ўсё часьцей ужывацца з адценьнем іранічнасьці дый увогуле памалу выходзіць з ужытку. У сучаснай беларускай мове дамачадцаў, здаецца, можна трактаваць як сродак моўнай стылізацыі – дамачадцамі надаюць мастацкаму тэксту пэўную, скажам, архаічнасьць. Аднак у штодзённым маўленьні ўжываць дамачадцаў замест звыклых сямейнікаў, дамашніх, хатніх, сваіх наўрад ці варта.
Цяпер пра канструкцыю зьлітавацца зь некага, нечага – з прыназоўнікам з пры дзеяслове зьлітавацца. Спалучэньне зьлітуйцеся зь мяне наш слухач выпісаў зь Бібліі ў перакладзе Васіля Сёмухі. Як вядома, у беларускай мове ёсьць цэлая група дзеясловаў, пры якіх залежнае слова ставіцца ў форме роднага склону: зь некага або зь нечага можам сьмяяцца, насьмiхацца, жартаваць, кпiць, рагатаць, глумiцца, дзiвiцца, цешыцца. Традыцыйна дзеясловы літавацца, зьлітавацца, зьмілавацца да гэтае групы не адносіліся: і ў старабеларускай мове, і ў беларускай літаратурнай мове новага часу тут другое кіраваньне – залежнае слова стаіць у форме творнага склону: напрыклад, зьлітавацца над чалавекам. Цяпер, праўда, можна заўважыць тэндэнцыю афармляць спалучэньне зь дзеясловам зьлітавацца на узор спалучэньняў зь сьмяяцца або, напрыклад, зьдзекавацца. Аднак пакуль што гэта толькі тэндэнцыя. Паўтараюся: слоўнікавая форма ў гэтым выпадку не пярэчыць гiстарычным фактам: зьлiтавацца (як i зьмiлавацца) над намi.
