РЭСТАЎРАТАР ПАМЯЦІ
Ян Максімюк: Пачну з пытаньня, якое нязьменна прыходзіць мне на думку, калі я заглядваю ў ваш ЖЖ, каб прачытаць нейкую занатоўку з цыклю «дом», «школа» або «сУчасьнікі»: адкуль у Адама Глёбуса такая памяць дэталяў і падзеяў 20-, 30- ці нават 40-гадовай даўнасьці? Ён што, вёў нейкі дзёньнік або запіскі для памяці ў дзяцінстве і маладосьці, зь якіх цяпер карыстае? Можна запытацца яшчэ і так: наколькі вашы занатоўкі ў ЖЖ, якія зьнешне выглядаюць як прыгаданыя ўспаміны, уяўляюць сабою люстэрка вашай памяці, а наколькі літаратурную фікцыю?
Адам Глёбус: Я не падзяляю тое, што пішу, на фікцыю і рэальнасьць. Звычайна я свае фантазіі пазначаю зьверху цэтлікам «фантазія» або «казка». Калі ідзе «занатоўка», то гэта блізка да рэальнасьці. У мяне ёсьць проста практыка трэніроўкі памяці. Я лічу, што памяць для пісьменьніка — гэта наогул адна з самых важных рэчаў, адзін з самых важных інструмэнтаў. Я навучыўся памятаць сваё жыцьцё, калі працаваў рэстаўратарам. Можна сказаць, я — рэстаўратар памяці. Адна з сапраўды важных рэчаў, якая належыць усяму чалавецтву — гэта дамоўленасьць наконт часу. Таму я лічу, напрыклад, што дата ў творах мастацтва — нешта значна большае і вартаснае за сам твор. Дата напісаньня твору — тое, што лучыць нас з чалавецтвам. Таму я пазначаю ў напісаным, дзе прайшло 40 гадоў, а дзе 30. Я — частка гэтага часу, і для мяне пазначэньне часу вельмі важна як творчы мэтад.
Максімюк: А вы калі-небудзь спрабавалі весьці дзёньнік, які потым можна было б скарыстаць для пісьменьніцкай працы?
Глёбус: Так, вядома. Я зь дзяцінства вёў нейкія нататкі, рабіў нейкія замалёўкі і эскізы. Калі я хадзіў яшчэ ў дзіцячую студыю, да Сяргея Пятровіча Каткова, у нас заўсёды быў нататнік для запісаў і папка для малюнкаў.
ПРА «СУЧАСЬНІКАЎ»
Глёбус: Каб пачаць нейкі новы праект, дык трэба скончыць папярэдні або хоць бы прыпыніць яго. Каб пачаць праект «сУчасьнікі», мне трэба было прыпыніць праект пад назвай «Дамавікамэрон» ці тое ж самае «Скрыжаваньне». Таму я ня бачу тут нейкай паразы. Наадварот, гэта ўваскрашэньне. У кожным новым праекце я хутчэй уваскрасаю і раблюся адпаведным часу. Калі гаворка вядзецца пра праект партрэтаў маіх «сУчасьнікаў», дык гэта хутчэй праект інтэрнэтны, чытачы якога карыстаюцца пашукавікамі, гуглам, яндэксам, ягу... Чалавек прыходзіць туды і першае, што ён робіць — ён набірае сваё прозьвішча і думае, што адтуль ён выскачыць у выглядзе анёла... Ды не, ён павінен адтуль выскачыць такім як ёсьць... Я лічу, што гадзіна павінна ведаць, што яна гадзіна; дурань павінен ведаць, што ён дурань... Я не лічу, што гэта параза. Я проста выкарыстоўваю сучасную тэхніку і сучасную рэчаіснасьць у сваіх новых творчых пошуках.
Максімюк: Вам здаралася, калі чалавек, пра якога вы напісалі, крыўдзіўся на вас або казаў вам, што так нельга? Ці, можа, усё сыходзіла вам з рук, у тым сэнсе, што калі пра мяне напісаў Глёбус, дык ня важна — як, а важна, што ён наогул пра мяне ўзгадаў?
Глёбус: Было па-рознаму. Але, ведаеце, я да гэтага рыхтаваўся. Гэта пачалося ня сёньня. Калі я напісаў адно са сваіх першых апавяданьняў, пра Койданава («Койданаўскія апавяданьні» гэта адзін з самых дарагіх мне праектаў), то мой блізкі сваяк разам са сваёй сям’ёй напісаў на мяне данос у ЦК партыі. Таму я быў падрыхтаваны да такой неадэкватнай рэакцыі. Разьлічыць гэтую неадэкватную рэакцыю амаль што немагчыма. Але я ведаю, што такія мае папярэднікі і мае вялікія настаўнікі, як сусьветна вядомыя Дантэ і Джэймс Джойс, таксама пацярпелі за тое, што пісалі праўду пра людзей. І я згодны, што трэба ахвяраваць сваім часам, сваім здароўем, сваімі здольнасьцямі дзеля таго, каб гэты сьвет быў крышку лепшы, каб дурань ведаў, што ён дурань.
ЧАМУ ЦЯПЕР ІНШЫЯ РАМАНЫ?
Максімюк: Выглядае на тое, што час вялікіх памерам раманаў і «шырокамаштабнай» прозы ў беларускай літаратуры мінуўся. У кожным разе я ня бачу, каб беларускія пісьменьнікі замахваліся на нешта такое, прыкладам, як тэтралёгія вашага бацькі, Вячаслава Адамчыка, якую запачаткаваў раман «Чужая бацькаўшчына» ў 1978 годзе. Як вы думаеце, чаму няма «вялікай прозы» сёньня ў Беларусі?
Глёбус: Няма, таму што не павінна быць. Я скажу ад адваротнага. Яе няма ня толькі ў нас, але і ў іншых літаратурах. Кожны час вымагае іншых літаратурных формаў. Але сказаць, што ў нас няма раманнай формы — гэтак будзе не зусім дакладна.
Дзякуй, што згадалі тут майго бацьку. Яго вопыт быў для мяне заўсёды вялікім прыкладам. Я лічу, што ён рэалізаваўся як пісьменьнік у большай ступені якраз як апавядальнік, чым раманіст. Першы раман, «Чужая бацькаўшчына», быў эталённы, а потым, на мой погляд, шлях быў не зусім правільны, калі ён пачаў пісаць працяг гэтага раману. Ну, гэта такое маё стаўленьне да бацькавай спадчыны. Можа, яно памылковае.
Усе мае аднагодкі напісалі той ці іншы раман. Тое, што новыя постмадэрнісцкія раманы не ўспрымаюцца шмат кім як уласна вялікія эпічныя творы, я лічу, зьвязана з успрыманьнем людзей, якія засталіся ў 19-м ці 20-м стагодзьдзі. Новы сучасны раман — значна меншы памерам, і ён іншы, ён інтэрнэтны... І Федарэнка напісаў раман, і Наварыч, і Сьцяпан з Клімковічам таксама, і я напісаў раман «Дом» — такі сямейны партрэт пяці пакаленьняў, дзе падзеі разгортваюцца на працягу ледзь не 100 гадоў. І Бабкоў напісаў раман... Але на сёньняшні дзень — раман ужо іншы, чым раней.
Максімюк: А скажыце, чаму наклады беларускамоўных аўтараў у Беларусі такія мізэрныя? Таму што літаратура благая? Вось гэтыя раманы, якія вы згадалі — яны проста слабыя? Таму што людзі ўжо развучыліся чытаць па-беларуску? Або таму што ўлада такая, якая ёсьць?
Глёбус: Я пачну з накладаў. Кніжка — гэта такі бізнэс, які падае. Наклады памяншаюцца ва ўсім сьвеце. Закрываюцца кнігарні, таму што зьмяніўся чытач. Чытач ня ходзіць у кнігарні, таму і наклады маленькія. Чытач чытае ў інтэрнэце, блогі, постынгі, мэсыджы, эсэмэскі... Адпаведна і пісьменьнікі ідуць у інтэрнэт і ў сацыяльныя сеткі...
ЦЯЖКАПЕРАКЛАДАЛЬНАЯ ЛІТАРАТУРА
Максімюк: Гэта ўсё так. Але ў эўрапейскіх краінах з доўгай літаратурнай традыцыяй папяровая кніжка ўсё ж не памірае. Там выдавецтвы далей выдаюць кніжкі, і добрыя пісьменьнікі з гэтага жывуць. У Беларусі цяжка сабе ўявіць, каб пісьменьнік выжыў з накладу 300, 500 ці нават 1000 асобнікаў. Пра гэта я хачу вас запытацца крыху пазьней, а цяпер запытаю вось пра што: Як бы вы кваліфікавалі беларускую літаратуру, калі глядзець на яе вокам чытача, які чытае расейскую літаратуру і эўрапейскія літаратуры? Беларуская літаратура — бліжэй да эўрапейскіх літаратураў ці да расейскай?
Глёбус: Яна самакаштоўная. Гэта пытаньне, пра якое мы спрачаліся яшчэ ў маладосьці — маўляў, якім шляхам ісьці эстонскай літаратуры або літоўскай літаратуры. Кожная літаратура добрая таму, што яна самакаштоўная. Большасьць яе твораў наогул нельга адэкватна перакласьці на іншыя мовы. На мой погляд, літаратура трымаецца вось на такой парадаксальнай рэчы, што ў ёй шмат твораў, якія цяжка перакладаюцца на іншыя мовы, якія жывуць і прыносяць радасьць у асноўным на мове арыгіналу.
ПРА «ЗАЛАТУЮ ЛІТАРУ» І ІНШЫХ
Максімюк: Вы ня толькі актыўны аўтар беларускага літаратурнага працэсу, але і яго чытач і судзьдзя. Вы даяце штогод сваю прыватную літаратурную прэмію — «Залатую літару». Акрамя вашай, ёсьць шмат іншых літаратурных прэмій у Беларусі. Некалі ў савецкі час дзяржаўная літаратурная прэмія была для пісьменьніка вельмі важнай ня толькі таму, што недзяржаўных не існавала, але і таму, што яна несла з сабою значную грашовую частку. Чым літаратурная прэмія важная цяпер? Усяго толькі прэстыжам? Чым ствараецца прэстыж прэміі, калі за ёй не стаіць ні доўгая традыцыя, ні адпаведная сума ў абменнай валюце?
Глёбус: Я адкажу за сваю прэмію, за «Залатую літару». Я чытаю кніжкі, якія вылучаю на сваю прэмію. А наогул большасьць астатніх прэмій даюць людзі, якія кніжак не чытаюць. Адны людзі даюць грошы, іншыя быццам бы кансультуюць, робіцца гэта ўсё шахер-махер, не вядома хто вінаваты, што гэтаму далі, а таму не далі, ёсьць нейкія камітэты, быццам бы яны сур’ёзныя, а раптам высьвятляецца, што яны зусім несур’ёзныя. Таму я вырашыў сам чытаць кніжкі, сам даваць прэмію і сам за ўсё адказваць... Прэстыж маёй прэміі ў тым, што я гэтыя кніжкі прачытваю. Я неаднойчы даказваў, што ўсе астатнія прэміі ў Беларусі даюць людзі, якія кніжак не чытаюць. Нават вылучаліся на прэмію кніжкі, якія яшчэ не пасьпелі выйсьці. Таму што прэміі даваліся ня ўласна твору, а чалавеку за нейкія зусім іншыя заслугі, палітычныя заслугі або нейкую ляяльнасьць, а ня ўласна за тэкст... За нейкае сваяцтва.
Максімюк: Ці вам не хацелася ўвайсьці ў журы нейкай літаратурнай прэміі, якая мае больш-менш салідную традыцыю?
Максімюк: А пасьля гэтага ў вас быў нейкі досьвед зь незалежнымі літаратурнымі прэміямі? Калі б вас запрасілі ў журы прэміі імя Гедройца, ці вы пагадзіліся б туды пайсьці?
Глёбус: Я б падумаў. Але спачатку хай запросяць. Мяне тры разы запрашалі ў ПЭН-цэнтар, я тры разы пісаў заяву, а як даходзіла да таго, каб узяць, то мяне ня бралі. Хай спачатку запросяць, а потым я падумаю.
РАМАН ТРЭБА ПІСАЦЬ ПАСЬЛЯ ПРАЦЫ
Максімюк: Можаце падказаць, як сучаснаму пісьменьніку ў Беларусі утрымацца на плыву? Хадзіць пяць дзён на працу ў нейкую дзяржаўную кантору або прыватную фірму, а вершы і прозу пісаць падчас выходных? І ў сувязі з гэтым: чаму, па-вашаму, у Беларусі няма літаратурных стыпэндый, якія добрыя багатыя дзядзькі давалі б таленавітым маладым пісьменьнікам, каб яны хоць на год маглі забыцца пра зарплату ў нейкай канторы і напісаць кніжку вершаў або прозы, не адчуваючы матэрыяльнай нястачы?
Глёбус: Вось апошні ляўрэат Нобэлеўскай прэміі, кітаец, напісаў раман за 42 дні. Каб так штогод — дык я лічу, што гэта было б занадта. А такія стыпэндыі ёсьць, каб жа іх не было... Ведаеце, ёсьць запрашэньні ў Готлянд... Нашых ужо столькі туды зьезьдзіла. Мяне таксама туды запрашалі, але я высьветліў, што там няма жанчын, а з жонкай туды немагчыма, дык я вырашыў, што так не змагу і не паехаў туды... Стыпэндыі ёсьць, але каму іх даюць і на што... І дзяржаўныя стыпэндыі ёсьць, аказваецца, і людзі атрымліваюць іх, але нічога не напісалі. Я вось не лічу, што гэта стымулятар творчасьці. Тут трэба спадзявацца на сябе, на свае сілы, і самому плянаваць сваё жыцьцё. Калі табе трэба напісаць раман, як некалі казаў Іван Якаўлевіч Навуменка, дык і ў адпачынку напішаш. Пісьменьнік павінен хадзіць на працу. І таму ўсе беларускія пісьменьнікі хадзілі на працу або рабілі халтуру. Ну, замаўляюць табе кніжку пра Мсьціслаў, ты сядаеш, як Караткевіч, і пішаш...
ЧАРАПАШКІ НІНДЗЯ І РЭД БАТЛЕР
Максімюк: Калі так, дык чым вы зарабляеце на жыцьцё літаратара? Усё выдавецкай дзейнасьцю, пра якую ў 1990-х, у часы вашага «Дамавікамэрону», хадзілі па Менску легенды? Маўляў, Глёбус прадукуе папулярнае чытво на расейскамоўны рынак цэлымі фурамі. Вы не пахваліліся б, колькі таго напрадукавалі?
Глёбус: Ну, напрадукаваў я таго крыху, і ёсьць чым пахваліцца. Недзе 5 тысяч найменьняў... І сярод маіх аўтараў, якіх я надрукаваў, ёсьць Кант, Батай, Лямэтры, Шапэнгаўэр, Басё, Гогаль і шмат іншага, чым можна ганарыцца. Гэта было не зусім адназначна чытво. Я рабіў усё, што было запатрабавана на рынку, ня толькі чытво, але і вельмі сур’ёзныя кніжкі.
Максімюк: А скажыце нам крыху пра несур’ёзныя кніжкі, якія вы выдавалі. Што гэта было?
Глёбус: Я заўсёды арыентаваўся на рэйтынгі і на папулярныя кніжкі. Калі ў свой час былі папулярныя мультсэрыялы «Чарапашкі Ніндзя», то я рабіў «Чарапашкі Ніндзя»... Ну і, канечне, былі шэдэўральныя праекты: восем працягаў «Прамінулага зь ветрам»...
Максімюк: І гэта ўсё раскуплялі?
Глёбус: Працяг пад назвай «Рэд Батлер» раскупілі накладам 4 мільёны. Гэта быў самы вялікі наш наклад. Астатнія раскуплялі меншымі накладамі. Потым мы пісалі працягі тэлесэрыялаў. Пісалі таксама вялікую сэрыю «Бэстсэлеры Галівуду», дзе кожны фільм меў сваю кніжную вэрсію. Гэтыя вэрсіі не абавязкова супадалі зь фільмам, і яны наогул не супадалі, гэта былі такія імправізацыі на тэму. Але гэта ў свой час было запатрабавана.
Максімюк: А што цяпер папулярнае на расейскім кніжным рынку?
Глёбус: На расейскім кніжным рынку, каб працаваць, трэба ўвесь час рабіць адкрыцьці. Калі мы адкрылі, напрыклад, «новы расейскі дэтэктыў» як жанр, то і дагэтуль шмат што ў гэтым жанры запатрабавана, і мы гэта робім. Ну і свае брэнды мы робім — напрыклад, пад прозьвішчам «Андрэй Варонін» выйшлі 300 раманаў. І было зьнята пяць сэрыялаў. Так што нешта робіцца...
ПЕРАПІСКА З ДЖААН РОЎЛІНГ
Максімюк: Калі вы пісалі працягі ўсіх тых заходніх сэрыялаў і баевікоў, у вас не ўзьнікалі праблемы з аўтарскімі правамі? Вас не спрабавалі спыніць?
Глёбус: Так, праблемы заўсёды ёсьць. Калі ўзьнікае вялікі наклад, тады ўзьнікаюць праблемы. Але асноўнае пытаньне — у розьніцы заканадаўства, амэрыканскага і эўрапейскага. Мы не парушалі ніякага эўрапейскага заканадаўства. У Амэрыцы ёсьць права на вобраз — гэта такі тэрмін, які нават для мяне слаба зразумелы. Што значыць права на вобраз? Хто мае права на вобраз Ісуса Хрыста? Або хто мае права на вобраз Шэрлака Холмса? Дык яго ж усе здымаюць, і амэрыканцы ў тым ліку.
Максімюк: Ці калі-небудзь хто-небудзь хацеў падаваць на вас у суд?
Глёбус: Не. Нават Джаан Роўлінг, якая напісала сваю татальную кнігу пра Гары Потэра, не хацела нас судзіць за тое, што мы пісалі пра Ларына Пятра, такую імправізацыю пра расейскую школу, вельмі падобную на тую, якую апісала яна ў сваіх кніжках. Я атрымаў ад яе ліст, дзе яна пісала, што яна лічаць, што мы так не павінны рабіць, што гэта непажадана. А я лічу, што калі чытачу гэта патрэбна, дык чаму б не рабіць. Карацей, такія лісты былі, але судоў не было.
Максімюк: А колькі кніжак пра Ларына Пятра вы выдалі?
Глёбус: Шэсьць.
ПРА ВЫПІВАНЬНЕ СА СЬВЯТЛАНАЙ АЛЕКСІЕВІЧ
Максімюк: Цяпер давайце вернемся ў Беларусь да зусім сур’ёзнай літаратуры. Што вы думаеце пра расейскамоўную літаратуру аўтараў зь Беларусі? Кніжкі, якія выдае, напрыклад, Сьвятлана Алексіевіч, Канстанцін Міхееў і Зьміцер Строцаў — гэта беларуская літаратура ці расейская? Які, па-вашаму, павінен быць крытэр беларускай нацыянальнай літаратуры — выключна моўны, ці існуюць і іншыя чыньнікі, якія могуць мадыфікаваць гэтую кваліфікацыю?
Максімюк: Я бачу праблему ня ў тым, як ставяцца да гэтых пісьменьнікаў людзі з Масквы, а ў тым, як ставіцца да іх нам, беларусам. Гартаючы швэдзкія газэты напярэдадні прысуджэньня сёлетняй Нобэлеўскай літаратурнай прэміі, я натрапіў на прапанову адной швэдзкай прафэсаркі, каб даць гэтую прэмію Сьвятлане Алексіевіч зь Беларусі. Вось для Захаду тыя, якія пішуць па-расейску ў Беларусі, успрымаюцца як беларусы...
Глёбус: Гэта не зусім так. Я з вамі нязгодны. Некалі далі прэмію польскаму пісьменьніку Генрыку Сянкевічу з Расеі. Але гэта ж ня значыць, што Сянкевіч — расейскі пісьменьнік...
Максімюк: Зразумела. Але тады сытуацыя была ўсё ж іншая: у 1905 годзе не было незалежнай польскай дзяржавы. А зараз мы маем незалежную беларускую дзяржаву і аўтараў, грамадзянаў Рэспублікі Беларусь, якія пішуць па-беларуску і па-расейску. Калі пісьменьнік зь Менску, які піша па-расейску, атрымае такую прэмію, дык ён яе атрымае для Беларусі, а не для Расеі, як я лічу. Што вы зрабілі б у выпадку, калі б Нобэлеўскую прэмію атрымала Алексіевіч — вы казалі б, што гэтая прэмія для Расеі?
Глёбус: Хай спачатку атрымае. Давайце пажадаем ёй атрымаць яе. Няхай Масква і расейская літаратура парадуюцца за яе, і няхай клясыфікатары пабачаць, што яны нечага не дагледзелі...
Максімюк: А ці будзе радавацца Адам Глёбус і беларуская літаратура, калі «нобэля» дадуць Сьвятлане Алексіевіч?
Глёбус: Канечне, буду. Як ня радавацца, што «нобэля» атрымаў чалавек, зь якім я піў гарэлку, і то ня раз? Але гэта ня будзе мець ніякага дачыненьня да беларускай літаратуры.
Максімюк: Ясна. Будзем набліжацца да заканчэньня нашай гутаркі. Вы ня толькі літаратар, але і мастак-жывапісец, у вас выразна адметны стыль жывапісу і партрэту, які ня зблытаеш зь нікім іншым. Як вам шанцуе, як мастаку? У вас ёсьць замовы, вы прадаяце свае карціны?
Глёбус: Я прадаю карціны, я прадаю малюнкі, і я вельмі рады таму, што я зьдзейсьніўся як мастак. Я доўгі час, 20 гадоў, не займаўся жывапісам. Але потым я зноў вярнуўся да жывапісу на палатне, і я вельмі радуюся гэтаму. Мабыць, я зьдзейсьніўся як мастак у большай ступені, чым як літаратар. Але гэта мяне ні на каліва не расстройвае.
РАМАН НА ЗАМОВУ
Максімюк: А калі, па-вашаму, наступіць такі час, калі нехта ў вас або ў Ігара Бабкова замовіць напісаць беларускую кніжку, а вы гэта напішаце, і ўсе заробяць — і аўтар, і выдавец? Будзе такі час?
Глёбус: Канечне, будзе. Напрыклад Радыё Свабода магло б замовіць у мяне кніжку. Вось жа і Сяргей Дубавец, і Альгерд Бахарэвіч рэалізоўвалі свае кніжныя праекты на Свабодзе. Шкада, што не замаўляюць раман. Вось Белсат таксама мог бы замовіць раман, каб потым зрабіць кіно паводле яго...
Максімюк: У гэтым маім пытаньні быў крыху іншы падтэкст. Калі Свабода або Белсат замовяць у вас раман — на гэта пойдуць грошы амэрыканскага або польскага падаткаплатніка. Я хутчэй пытаю ў вас пра тое, ці магчымы такі час, што беларускія раманы будуць фінансавацца з грошай беларускага падаткаплатніка?
Глёбус: Думаю, што так.
ПРА ЭЎРОПУ З МАСКОВІЯЙ
Максімюк: Цяпер ужо сапраўды апошняе пытаньне. Паколькі гэтая размова ідзе пад рубрыкай «Café Europa», дык скажыце нам, як вы бачыце Эўропу і што яна для вас значыць. Вы адчуваеце сябе эўрапейцам?
Глёбус: Я — адназначна эўрапеец. Я ўсё жыцьцё ахвярую на тое, каб жыць у аб’яднанай Эўропе. Я лічу, што Беларусь — гэта частка эўрапейскай цывілізацыі, якая на сёньняшні дзень пануе ва ўсім сьвеце. Для мяне адназначна, што мы павінны быць у Эўропе і што Эўропа павінна быць пашырана, за кошт Расеі ў тым ліку. Хай гэта будзе ня ўся Расея ў яе сёньняшнім выглядзе, а толькі Масковія, але мы адназначна павінны быць у Эўропе.
