За савецкім часам па пуцёўкі ў піянэрлягер Белагруды бацькі з большасьці рэгіёнаў Гарадзеншчыны таўкліся, як у чэргах па кілбасу. Месца было прэстыжнае — неглыбокая, празрыстая рэчка Дзітва, утульныя спальныя карпусы, добрае сілкаваньне, маляўнічыя пэйзажы, спартовыя ды ягадныя паходы пад вячыстымі, старажытнымі хвоямі. Дарэчы, абавязковай была экскурсія на поўнач ад вёскі, дзе за сучаснымі могілкамі археолягі знайшлі рэшткі стаянкі каменнага веку. Старэйшына, экс-аграном, 68-гадовы спадар Сьцяпан Бурдун летуценна ўзгадвае тыя часы, калі ад курортнікаў не было адбою.
Бурдун: «Унук пабыў на Чорным моры, а пасьля прыехаў да мяне на Дзітву, яшчэ горача было. А машын многа, ставілі ля майго плота, ён кажа — Сьцёпа, чаму яны ўсе едуць на наша мора?! — Сашка, што яны табе, мяшаюць? Усім месца хопіць. — Дык замайналі жа ўжо!» (сьмех) Тут часьцяком бываюць лебедзі — прыплываюць парачкай, а да восені вывадкам, з рук бяруць корм. Выдры водзяцца, а ўздоўж рэчкі мэтраў 500 быў летні амфітэатар, а во знак — старажытнае паселішча ахоўваецца законам…"
Пачынаем гаварыць пра дзень сёньняшні, і з твару Сьцяпана Паўлавіча зьнікае ўсьмешка: вёска памірае, не засталося і сотні карэнных жыхароў.
Бурдун: «Жывуць старыя людзі, маладых адзінкі. На 26 дамоў трымаюць 7 кароў. Усяго цяпер хапае — травы, кармоў, але маладыя нічога ня хочуць. У Лідзе працуюць, ёсьць і проста пры бацьках. Да перабудовы было тут 3 піянэрлягеры, цяпер іх называюць „дзіцячыя дамы адпачынку“ — адзін функцыянуе, што перадалі ў райаддзел адукацыі, астатнія разваліліся і разабралі. Былі 2 крамы — прамтавараў і прадуктовая, цяпер пакуль трымаюць маленькую прадуктовую краму. Штодзень курсіруюць некалькі аўталавак — людзі могуць узяць больш сьвежага хлеба. Транспарт ходзіць 3 разы ў дзень, і да цягніка два з паловай км — таксама 3 разы да Ліды і Гродна. За касьцёлам — 30 мэтраў рэчка Дзітва. Жыць можна — прыгажосьць…»
Карэспандэнт: «А чаму ж ня селяцца?»
Бурдун: «Часам купляюць пад лецішчы хаты. Пакуль што рэдка — на больш буйны Нёман ідуць багатыя менчукі. Вёскі, акрамя аграгарадкоў, я лічу, усе выміраючыя. За што трымацца? Працы няма — асноўнае. Будзе як на Захадзе — там 3–5% кормяць усіх астатніх. Некаторыя кіраўнікі вядуць палітыку, што столькі ня трэба ў вёсках людзей. Мы кажам — мала кароў. А ў вобласьці ёсьць такія, што пляскаюць у ладкі, калі чалавек страчвае апошнюю. Я не разумею, праўда, як яны пагалоўе будуць адраджаць, таму што буйная рагатая жывёла — гэта ня сьвіньні, што за год можна аднавіць — тут галава на галаву, а то і за год ня будзе прыбаўкі. А мяса вельмі дарагое…»
Карэспандэнт: «Карова ў гаспадарцы — спрыяе, каб застацца на зямлі…»
Бурдун: «Каб прыватная ўласнасьць, дык яна трымала б. Я па Польшчы шмат пакалясіў — там калі ў спадчыну зямля дасталася, ты мусіш і хату перакрыць, і гумно адрамантаваць, і зямлю апрацаваць. Інакш — банкрут і прыйдзецца прадаць. А тут дадуць гэтыя 20–30 сотак, нібы трохі дапамагаюць — былы саўгас называецца ЛРСУП „Малае Мажэйкава“. Тут калісьці было „Тарнова“ — 4,5 тысячы га пашы. Мажэйкава было меншае, але крапчэйшае, з адным кіраўніком, а там мяняліся. А калі мяняюцца часта — гаспадарка падае. А ў Мажэйкаве і сад ёсьць, і сьпіртзавод, і разьлівачны цэх — адна з найбуйнейшых гаспадарак у раёне. А наша ня вернецца вёска, хай што ні кажуць. Прэзыдэнт кажа, што трэба ўсяляк памагаць, але ж сама дзяржава ня надта моцная. Цяпер, калі ёсьць грошы на паліва — гаспадарка жывая, кончыліся — праблема. Людзі мо і лепш жывуць — машыны ў кожнага, але ўсё па-другому. Раней зямлю хапалі, каб бульбу пасадзіць, скаціну разьвесьці — цяпер ніхто ня хоча. Цяпер прыйшоў — да тэлевізара, а лепш да гарэлкі. Маладыя пасьпіваліся!»
Меркаваньні, адрозныя ад поглядаў спадара Бурдуна, я пачуў на другім канцы вёскі, дзе стаіць хата 60-гадовага Мурата Языева. 30 год таму пераехаў сюды з Туркмэністану, трывала зь сямействам замацаваўся ў Белагрудзе, зараз марыць пра фэрмэрскую гаспадарку. Мяне ж ля паркана сустрэлі яго гарэзы-ўнучкі.
Дзяўчаты (разам): «Драсьце!»
Карэспандэнт: «Здрасьце — як завуць?»
Дзяўчаты: «Юля…Лена…»
А вось і спадар Мурат — па-ўсходняму круглявая фізіяномія з вузкімі вачыма, у халаце. Перабірае на двары бульбу і тут жа тлумачыць:
Языеў: «Бульбу капаем цяпер. Бачыце, гаспадарка — козачка, куркі, кароўку буду купляць, каня. Райвыканкам мусіць выдзеліць плошчу, дзе гумно пабудаваць…»
Карэспандэнт: «Колькі сотак маеце?»
Языеў: «Каля дома ўсяго нічога, але на палетку даюць 20 сотак і пад гарод 5 сотак. Во ў падвал ссыпалі бульбу на продаж — дзяржаве ж трэба дапамагчы, во — на насеньне. Падыдзіце, паглядзіце, як у нас робіцца! Капаю яміну і пакідаю прастору 20–25 сантымэтраў ад верху. Дасыпаю, накрываю, ня трэба выцяжкі — паветра само па сабе гуляе. Ядлоўцу пакладу і ўвесну адкрываю, як учора…»
Карэспандэнт: «Ваш Сьцяпан кажа, што Белагруда памірае…»
Языеў: «Ня будзе паміраць! Моладзь возьмецца і прыйдзе! Так, некаторыя сьпіваюцца. А я ня п’ю, не смалю…»
Карэспандэнт: «У вас няма такіх нацыянальных традыцый…»
Языеў: «У жыцьці ўсё бывала. А цяпер чацьвёра ўнукаў, два сыны, у дачкі чацьвёра дзяцей, кватэру атрымала — ім памагаць трэба, яна капае бульбу. Нічога выміраць ня будзе тут! Хто вяртаецца, хто сыходзіць — вунь на кладаўі 5 чалавек маіх ляжыць…»
Зьвяртаю ўвагу на тое, што суразмоўца добра разумее беларускую мову. Той жа, на маё зьдзіўленьне, перапрашае, ці той я Сямашка, што на Радыё Свабода. І… радасна паведамляе, што мы завочна знаёмыя, бо кожнага дня з 18 да 20 увечары рэгулярна слухае «Свабоду». Што ж, перадаём асабістае прывітаньне спадару Мурату.
На разьвітаньне ён расказаў пра свой слынны радавод:
Языеў: «У нас кажуць, што ты павінен родных ведаць да 7 калена — з 5 год пачынаюць вучыць, хто ты, адкуль ты. Мы ў 7 каленах з ханства Джуманджы. Калі Чынгіс-хан ішоў і не знайшоў броду праз Джэйхундар’ю — Амудар’ю, пайшлі ўплаў. Крэпасьць асадзілі, але мае продкі не здаліся чынгісханаўцам. Хто засталіся, сказаў — хай жывуць…»
* * *
У часе вандроўкі мясцовыя казалі мне: Белагруда будзе жыць, пакуль будзе стаяць велічэзны храм — касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла. Пабудаваны з цэглы на месцы драўлянага храма на пачатку мінулага стагодзьдзя, лічыцца помнікам архітэктуры нэараманскага стылю. Але адраджэньне яго адбылося дзякуючы нязьменнаму сьвятару, айцу Рычарду, які надзвычай папулярны сярод тутэйшых. Той жа старэйшына Бурдун са шчырым захапленьнем сказаў пра яго:
Бурдун: «Храм прыгожы, ксёндз руплівы — бачыце, і сёньня рамонт. У мінулым годзе зрабілі капітальны рамонт касьцёла, дах памянялі на цынкавы. Каталіцкая паства — большыя вернікі, чым праваслаўныя: на выхадныя зьяжджаецца мноства машын і моладзі. Мо залежыць і ад сьвятара, як ён можа прывабіць — гэты ўмее!»
Звычайна сьвятары не ідуць на кантакт з журналістамі — патрабуецца дабраслаўленьне вышэйшага герарха. Мне пашэнціла — айцец Рычард пагутарыў са мной без усялякіх афіцыйных абмежаваньняў.
Айцец Рычард: «Я ўжо тут з 7 сьнежня 1997 году — 15 год будзе…»
Карэспандэнт: «Парафія ахоплівае колькі вёсак?»
Айцец Рычард: «Стала 14, бо Бабоўцы, Рэпнікі ўжо ня вёскі — там па некалькі чалавек жыве. Касьцёл прайшоў празь цяжкія гады, але людзі не далі закрыць. У плябаніі жыў старшыня калгасу, які ўсімі сіламі намагаўся касьцёл зьнішчыць. Ксёндз Гаротка сказаў яму: „Цябе ня будзе, а касьцёл быў, ёсьць і будзе стаяць“. І потым з тою сям’ёй адбыліся невытлумачальныя рэчы — кагосьці пахавалі, нехта ў псыхушку паехаў. І доўгія гады дом той быў пусты. Як я прыйшоў, стаяў страшны, з апаленымі вокнамі, а касьцёл такі зарослы, што толькі чубкі вежаў былі бачныя. Павыдзіралі кусты, траву, ён пачаў высыхаць, сталі размалёўваць. Тутэйшыя ж людзі рабілі рамонт — яны „залатаручкі“…»
Карэспандэнт: «Мне сказалі, штогод нешта ў касьцёле рамантуеце?»
Айцец Рычард: «Пачалося ад будоўлі касьцёла ў Дзітве, потым плябаніі, бо дах быў разламаны…»
Карэспандэнт: «Уся гэтая прыгажосьць зроблена вашымі намаганьнямі. Цяпер у Белагрудзе ня сорамна служыць, не азіраючыся на кракаўскія сьвятыні…»
Айцец Рычард: «Вежы хлопцы зрабілі, а дагэтуль як маланка, дык выгляну, ці касьцёл цэлы — добра. Дапамог дырэктар ЖКГ Лідзкага Банцэвіч тэхнікай — маці яго тут жыве, бацька пахаваны…»
Айцец Рычард: «Так-так. Але цяпер цяжка нешта рабіць — людзей няма. Як я раней адну вёску абыду за два дні, дык цяпер тры-чатыры за дзень. Я тут штодзень не раблю імшы — няма з кім, толькі ў Дзітве. На наступны год маю ўжо пляны вэранду павялічыць, бо няма дзе людзей прымаць. І ў плябаніі для таго ж другі паверх нарасьціць…»
Карэспандэнт: «Як удалося так добра авалодаць беларускай мовай?»
Айцец Рычард: «Ну, столькі ўжо год!» (Сьмяецца)
Карэспандэнт: «Што праводзіце па-беларуску?»
Айцец Рычард: «Служба ідзе па-польску, пропаведзь па-беларуску, у Дзітве па-беларуску ж чытаньне Эвангельля…»
Карэспандэнт: «Чым вы можаце патлумачыць парадаксальную сытуацыю — я ежджу па Ўсходняй Беларусі — усюды ў касьцёлах беларуская мова, еду па Заходняй, дзе мова родная дагэтуль — а гучыць польская?!»
Айцец Рычард: «Я родам зь Беласточчыны, дзе ў Гайнаўцы, Бельску-Падляскім часьцей гучыць беларуская мова, чым у самой Беларусі, дзе школы зь беларускай мовай навучаньня. Але думаю, што ўсе службы пяройдуць на мову, бо пакаленьне, што ведала польскую мову — сыходзіць. А моладзь і дзеці па-польску нічога ня будуць разумець. Праз годзікі 3-4-5 так будзе…»
Заходжу ў памянёную драўляную крамку, што ля прыпынку па шашы на Ліду. У пустэльным пакойчыку прадавачка — мажная спадарыня Людміла Панкова.
Карэспандэнт: «Ваша крамка працуе кожны дзень?»
Панкова: «Так, акрамя панядзелка, з 10 да 18…»
Карэспандэнт: «У вас зараз ніводнага чалавека, а колькі наведнікаў у дзень?
Панкова: «20 прыходзіць, бо жыхары Белагруды пэнсійнага ўзросту. Сярэднемесячная выручка 40 мільёнаў, таму маю мінімальную зарплату — мільён. Быў бы таваразварот большы, каб заробак людзей адпавядаў нашым цэнам».
Карэспандэнт: «Ваш старэйшына выказаў меркаваньне, што крама хутка можа закрыцца?»
Панкова: «Так, крама трымаецца з-за таго, што ўлетку лягер, рэчка, таваразварот павялічваецца ўдвая — замест сёньняшняга мільёна нагандлёўваю два з паловай…»
Ужо на выезьдзе ў крайняй хаце задаў гаспадыні — пэнсіянэрцы, спадарыні Лілеі Раманоўскай, асноватворнае пытаньне:
Карэспандэнт: «Чаму вы жывяце і будзеце жыць у Белагрудзе?»
Раманоўская: «Таму што тут дом мой, дзеці мае, муж і я! І вакол прыгажосьць, толькі няма калі хадзіць на тыя рэчкі — я гаспадарку вяду, на мне карова, сьвіньні, конь…»
