У 19 стагодзьдзі сёньняшні Гурнофель узьнік як прыватны фальварак Лебяда, што належаў панам Бржазоўскім. За некалькі кілямэтраў тады ж утварылася і аднайменная вёска, якая ад пачатку мінулага веку, у 20-х гадах, пад палякамі, стала Гурнофелем.
Што да назвы, то цяжка знайсьці іншую вёску з падобнай гістарычнай блытанінай і загадкавасьцю. У 19 стагодзьдзі сёньняшні Гурнофель узьнік як прыватны фальварак Лебяда, што належаў панам Бржазоўскім. За некалькі кілямэтраў тады ж утварылася і аднайменная вёска, якая ад пачатку мінулага веку, у 20-х гадах, пад палякамі, стала Гурнофелем. Дагэтуль ані ў інтэрнэце, ані ў аповедах краязнаўцаў няма тлумачэньняў, чаму і што ўласна назва азначае. Самі мясцовыя, відаць, у залежнасьці ад настрою ўжываюць яе з рознымі націскамі — Гурнофель альбо Гурнафель. У самім паселішчы пэўную яснасьць унёс экс-дырэктар сярэдняй школы, 75-гадовы спадар Вінаградаў.
Вінаград: «„Гара“ з польскага „гура“, а „фель“ зь нямецкага „поле“ — прыкладна „гара над полем“…»
Іван Міхайлавіч, як сам кажа, «застаўся ў мінулым стагодзьдзі». Сёньняшнія дні не выклікаюць у яго нічога, акрамя жалю.
Вінаград: «Калі мы з жонкай прыехалі ў 68-м годзе, у школе было 180–190 дзяцей. Закрылі яе 2 гады таму, было 20–25 вучняў…»
Карэспандэнт: «А куды ўсё падзелася?»
Вінаград: «Жыльля не будавалі. А вы не з бээнэфаўскага радыё?»
Карэспандэнт: «Вы „бээнэфаўскага“ пужаецеся?»
Вінаград: «Канечне, мне нецікава…»
У цэнтры вёскі зьдзівіла надзвычай вялікая колькасьць міліцыянтаў. Падышоўшы да двухпавярховага будынка, усё зразумеў — тут 12 год існуе папраўча-працоўная ўстанова на 80 так званых «хімікаў». Ля крамы непадалёк пазнаёміўся з 70-гадовым спадаром Лёнем Цітком — адразу прапанаваў называць «па-свойску». Аказалася, што шмат год курыраваў «хімікаў» на працы на адной з саўгасных фэрмаў, працуючы даглядчыкам. Ведае шмат гісторыяў зь іх жыцьця, кожная зь якіх пацягне на сюжэт для дэтэктыва. Вось яго аповед.
Ціток: «Там была вайсковая ракетная частка раней — расфармавалі. Іх туды пасялілі — запалілі ўсё гэтыя „хімікі“, сэйфы згарэлі, дакумэнты…»
Карэспандэнт: «Яны маглі ўцякаць, бо на іх нічога ўжо не было?»
Ціток: «Іх дакумэнтаў няма таксама. Маёры, што дзяжурылі, 6 чалавек — ім званьні паляцелі ўмомант: гэта ж не праводку замкнула… (Сьмяецца.) І галоўнае, сталі сэйфы вярнуць — адкрыта ўсё! Тожа быў адзін сусед капітан. Падазроным жа за працу грошы на рукі не выдаюць, бо прап’юць. Даюць канвэрты, капітан прыходзіць у краму, атаварвае на іх. А колькі — ня кажа. Гэты „хімік“ разьзявіцца — што, ужо грошы скончыліся?! Або пазнаёміўся з Гродна з пацаном, на прахадную паставілі — „хіміка“ ж нельга! Парабіў ён гадоў 3–4, бярэ машыну, форму — і на Ліду. Стаў як ДАІ. (Сьмяецца.) Адну машыну тармазнуў, другую, штрафуе. Некаму падаўся падазроным. Акружылі, пагоны абарвалі — і назад у турму. А тут яны не балуюць…»
Вось ужо сапраўды — не забалуеш. За некалькі кілямэтраў ад вёскі заўважыў пасярод палетку дзясятка паўтара людзей у робах. «Хімікі» выбіралі рэшткі бульбы пасьля ўборкі і рады былі сьвежаму чалавеку — нагода зрабіць перакур. Пагадзіліся і пагутарыць — ананімна, вядома ж. Пытаньне простае — хто за што сядзіць?
Спадарства: «Кожны па-рознаму — хто год працуе, хто два… Мала плацяць! За мінулы месяц атрымаў 130 рублёў — налічана 197. Запісваюць кожны дзень каля 10 тысяч. У мяне 174 артыкул на хіміі, затрыманы за нявыплату алімэнтаў. Мне калгас не заплаціў за 3 месяцы, выклікалі ў суд і далі 2 гады — год і 4 месяцы я тут…
Пабіўся на дыскатэцы з хлопцам, той заявіў у міліцыю — далі 2,6 года… За наркотыкі — набыцьцё і ўжываньне, засталося, ой, 2 гады, адбыў 3 месяцы. Большасьць тут з алімэнтамі, пазовамі нейкімі, таму вылічваюць і на рукі даюць па мінімуму — на хлеб, макарону і самыя танныя цыгарэты…
Я думаю, гэта сыстэма, таму што садзіць так людзей, каб штодзень хадзілі галоднымі на працу і невядома, як гэтыя капейкі атрымаеш — некаторыя кажуць, што лепш даседзець у зоне, і ўсё… Як у нас кажуць — лепш далей з гэтай Беларусі.
Я адседзеў 15 год — 6 судзімасьцяў, усе на „зоне“. 12 мільёнаў — пазоў за алімэнты. Я вызваліўся зь Літвы, сюды прыехаў — падлічылі за паўтара года, бо мне штомесяц трэба выплачваць 400 тысяч. А дзе іх узяць — тут такой працы няма! 75% вылічваюць, „чыстымі“ атрымаў 34 тысячы! Як жыць? Гэта як у Таджыкістане — той сам сабе паставіў помнік залаты. І наш „бацька“! Штодзень падвышае цэны на прадукты, а зарплата як была, так і засталася… Многія людзі сядзяць за тое, за што можна было і не садзіць…»
Тым ня менш ідэалізаваць «хімікаў» не выпадае. Той жа Лёнік Ціток распавёў:
Ціток: «Трэба каровам было рогі абразаць. Рабіў здаровы такі мужык — наркот. Нагой піхне — карова плясь на бок, ён нажоўку і пілаваць — крывішчы! Наркоз адыходзіць, бінтуюць, а ампулы, што засталіся, — сабе. Шпрыцы ляжаць жа на калідоры. Думаю — дзе ж ён мог выпіць?! А ён проста ўкалоўся!»
Карэспандэнт: «Ну, а людзі зарабляюць на гэтых фэрмах?»
Ціток: «2 мільёны палучаюць. Да іх зараз ня зойдзеш — прывезьлі галяндзкіх кароў, яны пад навесамі стэрыльнымі…»
Карэспандэнт: «Мне казалі, што скарачаўся Гурнофель, бо не будавалі людзям жыльля?»
Ціток: «Не будавалі! Ужо нічога няма — закрылі быткамбінат. Сталовая была — зрабілі клюб. Была прыбіральня драўляная — нейкая камісія прыехала, зьнесьлі, бо „з вокнаў відно“…»
* * *
Ахвотны на слоўца спадар Лёнік Ціток узяўся быць маім гідам па Гурнофелі. Заходзім да мясцовых старажылаў — сямейства Шандрохаў. Старыя завіхаліся на двары па гаспадарцы, але на маю просьбу ўселіся ладком — 76-гадовая спадарыня Ганна і сам гаспадар.
Спадар: «Іван Антонавіч Шандроха, 82 гады, кіроўцам 40 год адпрацаваў…»
Карэспандэнт: «Дык вы самы доўгажыхар Гурнофеля?»
Шандроха: «Так! Трымаюся, але хістаюся…»
Карэспандэнт: «У лазьню яшчэ ходзіце?»
Шандроха: «Даўно — інфаркт быў пару гадоў, урачы сказалі, каб не хадзіў…»
Карэспандэнт: «Вы пры камуністах жылі і пры Лукашэнку. Калі лепей было?»
Шандроха: «Я ў гандлі працаваў — было таньнейшае ўсё, капейкі пры Савецкім Саюзе, а тут тысячы. (Сьмяецца.) За капейкі, але нічога не было, а зараз тысячы — а дзе тыя тысячы?!»
Ганна: «Пры Брэжневу добра жылі, ня скажаш, але потым нас падманулі! У калгасе скаціну бралі — цяляты, сьвіньні — гадавалі. Здавалі ў дзяржаву, клалі на кніжкі — ня стала ані капейкі. А як рэвалюцыя прайшла, ужо стаў Лукашэнка…»
А як рэвалюцыя прайшла, ужо стаў Лукашэнка…
Карэспандэнт: «Ён абяцаў вам вярнуць уклады, але ж нічога не вярнуў…»
Ганна: «А як ён верне? Расея ж камандавала, а ня ён, яны гэтыя рублі і забралі. А як стаў — нічога ў нас не было, стаялі ў чэргах, калі што ў краму прывезьлі, а пасьля лепей-лепей — на Лукашэнку ня скажаш. А вы ведаеце — і рабіць ніхто нічога ня хоча! Хто застаўся — ніхто!»
Карэспандэнт: «За мільён ня хочуць — мала!»
Ганна: «Калі яны больш п’юць. (Сьмяецца.) Мы рабілі на палетку, 70 баб, брыгадай — усё сярпамі, матыкамі, кожны каласок падымалі. А цяпер прайдзі — «Не маё!»
Карэспандэнт: «Трэба, каб прыватная ўласнасьць была?»
Ганна: «А хто яе бярэ? Гэта тыя людзі, якія любяць працаваць. А моладзь ніколі ня пойдзе! Мая дачка вучылішча скончыла на мэдсястру, інстытут — на юрыста. Прыйшла мне дапамагаць бульбу капаць, кажа, больш ня буду — мазалі панамазольвала. А ты дурная — навошта бярэш гэтую бульбу? Скуль Лукашэнка зарплату тую возьме?! Дзе хто што — усе хочуць украсьці! Божа, пры Сталіне тым рабілі як коні калгасныя, але зьядала ўсё Расея. Як мы жылі бядней, людзі былі лепшыя — адны да адных хадзілі. Як сьвята, людзей мора — зьбіралася 22 дзяўчыны і хлопцы, усе танчылі, былі роўныя. А цяпер бедныя і багатыя. У школе была адна форма, а сёньня як хто хоча…»
Шандроха: «Уся моладзь у горадзе, вёскі — пустэча, 10, 3 чалавекі ёсьць. А хто корміць? Зямля! Добра, што ў Гурнофелі гарадок, дармовыя кватэры падавалі. Я гаварыў: Лукашэнкі ня будзе — вам капец. Усё-ткі мільён зьясі, а мільён застанецца — хопіць!»
Ганна: «Бо табе ня трэба тая туфля, а моладзь хоча! Ты злажыла кароткія трусы, я злажу, ня так? (Сьмяецца.) Але пэнсія ў свой час, у крамах усё прывезена — малако, сьмятана…»
Мэтраў за сто ўбачыў дзіўнае збудаваньне ля хаты — падобная да пячной труба стаяла на цаглянай падставе. Аказалася, у экс-фэльчаркі, 79-гадовай Эўфрасіньні Шанцілы, якую мясцовыя называюць Аляксандраўнай, разваліўся ад выбуху камін для прыроднага газу. Сама ж гаспадыня ад хваробы ледзь рухаецца.
Аляксандраўна: «Я не магу хадзіць, давайце на лаўцы. Я інвалід 2 групы…»
Карэспандэнт: «Дык амбуляторыя ў Гурнофелі засталася ці не?»
Аляксандраўна: «Ёсьць, але працуе мэдсястра на ёй толькі. Я 41 год працавала загадчыцай ФАПа. У мяне была акушэрка, санітарка — калектыў. А цяпер адна — якія прышчэпкі зробіць, а ў лячэбных пытаньнях не разумее нічога. Трэба было мне швы зьняць, кажа — у мяне няма скальпэля і пінцэта. А мая хвароба — памылка нашых урачоў. Забалела мне сьпіна 10 год таму, ляжала ў Шчучыне, Васілішках — ня лепей. У Гродне зрабіла здымак, прыехала — не прачыталі. Лячылі мне радыкуліт, а пасьля выпадкова трапіла да анколяга, а тая кажа — у вас разбурэньне пазванкоў, жанчына, яны вам няправільна паставілі дыягназ. І столькі год — я інвалідам стала…»
Спадарыня: «Леначка, прывет — давай газэты!»
Гэта побач праходзіла хутка 40-гадовая паштальёнка, спадарыня Алена Барысевіч. Не прамінуў пагутарыць і зь ёй.
Карэспандэнт: «А шмат газэт выпісваюць у Гурнофэлі?»
Алена: «Даволі многа. 300 чалавек жыве — некалькі дзясяткаў. Ёсьць кантралюемыя — „Белорусская нива“, „Гродненская правда“, „Советская Белоруссия“ — 16 асобнікаў павінна быць…»
Карэспандэнт: «А ня будзе, самі будзеце плаціць?»
Алена: «Так, але ў маёй працы такога не было. Калі што — прэмія 100 тысяч. Заробак, праўда, менш за мільён…»
Алена — адна з 10 братоў і сясьцёр Барысевічаў, самага шматдзетнага некалі сямейства ў Гурнофелі. Я завітаў да бацькі — былога кіроўцы, 77-гадовага спадара Тадэвуша. На 150 савецкіх рублёў у месяц выгадаваў іх усіх.
Барысевіч: «Старэйшаму за 50, а малодшаму 30 — дакладна ўжо ня памятаю. (Сьмяецца.) Хто дзе жыве, магу сказаць — у Гродне, Мастах, Астрыне, Васілішках, астатнія тут. Музыканты, кіроўцы, трактарысты, электрык — усе прафэсіі. Рабіў адзін — ня самы вялікі заробак. Але вытрымалі — ніводзін не памёр. Кароўка была, сьвіньні, куры, бульбачка. Не галодныя былі, не халодныя, апранутыя і абутыя — падносілі шмоткі, хто багацейшы…»
Карэспандэнт: «А чаму зараз сярод маладых няма такіх, хто асьмеліўся б мець 10 дзяцей?»
Барысевіч: «Горш стала жыць. Усё ж дорага — ні да чога не дакупіцца. Лахман той купіць, туфлі — 300, а касьцюм, пэўна, і мільён…» (Сьмяецца.)
Апошні адрас — будынак былой школы. Цяпер тут узьнік працоўны інтэрнат аграгарадка «Шчучынскі». Заходжу ў пакой, дзе жыве адзіная тут сям’я. Мяне сустракае мілавідная бляндынка — 22-гадовая Алена.
Лена: «Мама-тата жывуць тут, мы з мужам прыехалі са Шчучына — я ў дэкрэце, муж кіроўцам…»
Карэспандэнт: «А хто тут жыве увогуле?»
Лена: «На адпрацоўку прыехалі людзі — электрыкі, інжынэры, на фэрме працуюць, нават заатэхнік. 14 пакояў — атрымліваецца адна наша сям’я, а так усе паасобку жывуць…»
Карэспандэнт: «Інакш, на палову клясы — адзін чалавек?» (Агульны сьмех.)
Лена: «Так! Мэблю давалі — шафы, лядоўні. Душ новы паставілі, пліты, санвузел, прыбіральшчыца ёсьць. Прыбіральні на кожным паверсе. На чарзе людзі не стаяць. Дзіця 2 гады — хлопчык Ягор. Зьбіраюся выходзіць на працу, я прадавачка ў краме. Ня хочацца — выручка слабая. Моладзі больш стала — фэрмы адкрылі. Зьяжджаць пакуль не зьбіраемся — тут сталі на чарзе на кватэру, абяцалі ў наступным годзе катэджы рабіць. І ў Шчучыне стаім — дзе хутчэй, туды і пойдзем…»
