Над вынікамі апошняга апытаньня НІСЭПД ў «Праскім акцэнце» разважаюць аналітык Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў Алена Арцёменка, палітоляг Сяргей Богдан і сацыёляг Сяргей Нікалюк.
Чаму ўладзе менш кажуць «дзякуй»?
Дракахруст: Днямі былі абнародаваныя дадзеныя чэрвеньскага апытаньня НІСЭПД . Некаторыя асаблівасьці загадкі масавай сьвядомасьці, якія вынікаюць з гэтага дасьледаваньня, заслугоўваюць увагі й абмеркаваньня.
Паводле апытаньняў, пасьля верасьня мінулага году пачалося паляпшэньне калі не эканамічнай сытуацыі, то яе ўспрыманьня. Паўгады гэта суправаджалася паляпшэньнем стаўленьня да ўлады: ростам даверу да кіраўніка дзяржавы і яго электаральнага рэйтынгу. У апошнім квартале была зафіксаваная новая зьява: ацэнкі сацыяльна-эканамічнага становішча працягвалі паляпшацца, хаця і значна больш павольным тэмпам, ацэнкі ўлады зьнізіліся. Чаму?
Нікалюк: Адзін мой студэнцкі прыяцель сьцвяржаў, што падымаў штангу ў 200 кг. Праўда, потым высьветлілася, што ён яе падымаў, але не падняў. Так і ў нашым выпадку. Ня трэба блытаць стабілізацыю і стабільнасьць. Для прыкладу — улада, як пра дасягненьне, кажа аб зьніжэньні інфляцыі, якая да канца году не павінна перавысіць 20%. Але такі ўзровень інфляцыі грамадзтва не задавальняе. Апошняе апытаньне НІСЭПД было праведзенае ў першай палове чэрвеня. Нагадаю, 1 чэрвеня былі падвышаныя цэны на камунальныя паслугі. У чэрвені падаражэлі малочныя прадукты, мяса, хлеб.
Этап устойлівага росту даходаў насельніцтва, як мне здаецца, у Беларусі завяршыўся. Праблемы ва ўладзе пачаліся ня ўчора. Беларуская эканамічная мадэль ня здольная генэраваць прыбытак. Невыпадкова з 2007 года пачаў імкліва расьці зьнешні доўг, а спроба да канца 2010 г. падвысіць сярэдні заробак да 500 даляраў ледзь ня скончылася катастрофай.
Завяршэньне эпохі ўстойлівага росту даходаў і пачынае ўсьведамляць насельніцтва. Што і зафіксавала апошняе апытаньне НІСЭПД.
Там былі таксама пытаньні наконт стаўленьня да заяваў, зробленых Лукашэнкам падчас сёлетняга прэзыдэнцкага пасланьня. У абяцаньне, што на працягу 2012 году спажывецкія цэны павялічацца ня больш чым на 20% , ня вераць 62% апытаных, заяве, што да канца году сярэдні заробак складзе 500 даляраў, не даюць веры 55% рэспандэнтаў.
Пра што гэта гаворыць? Пра эрозію падтрымкі ўлады. Працэс, як той казаў, пайшоў.
Дракахруст: Алена, а ці згодная вы са спадаром Нікалюком? Я памятаю, што і летась некаторыя экспэрты ў разгар крызісу казалі, што Лукашэнка ў электаральным сэнсе ўжо не падымецца, а стаўленьне да яго ўзяла і палепшылася. Зараз ізноў пагоршылася. Але ці выключана, што праз квартал сацыёлягі правядуць апытаньне і высьветліцца, што рэйтынг Лукашэнкі і давер да яго ізноў падвысіліся? Магчыма, спадар Нікалюк мае рацыю што да доўгатэрміновай тэндэнцыі, а на кароткім прамежку часу дынаміка можа быць любой.
Арцёменка: Я згодная, што ў доўгатэрміновай пэрспэктыве сытуацыя можа разьвівацца па-рознаму. Тым ня менш, у нас электаральныя паводзіны па-ранейшаму ўпісваюцца ў палітыка-дзелавы цыкль, што прадугледжвае рост даходаў і адпаведна рост электаральнай падтрымкі ўлады, які прымеркаваны да значных палітычных падзеяў, такіх, як выбары ў верасьні сёлета. Таму я мяркую, што да верасьня падтрымка ўлады і прэзыдэнта будзе павялічвацца.
А цяперашняе, хай і невялікае зьніжэньне даверу да прэзыдэнта і яго рэйтынгу, я, як і Сяргей, схільная зьвязваць з эканамічнымі фактарамі. Інфляцыя за 5 месяцаў бягучага году склала 8%, рост цэнаў на харчаваньне — каля 9%.
Гэта, разам з ростам камунальных тарыфаў, можа патлумачыць ваганьні стаўленьня да ўлады ў кароткатэрміновай пэрспэктыве. У сярэднетэрміновай пэрспэктыве дынаміка рэйтынгу і даверу да ўлады, я мяркую, будзе ўпісвацца ў палітыка-дзелавы цыкль, як гэта было шмат гадоў. А ў доўгатэрміновай пэрспэктыве сапраўды навідавоку карозія даверу і тое, як будуць разьвівацца падзеі, залежыць ад структурных зьменаў і рэформаў.
Дракахруст: Сяргей Богдан, а як бы вы патлумачылі гэтую дынаміку, ўключна зь першай часткай? Летась людзі канстатавалі — у краіне крызіс. Хто вінаваты? Большасьць, па меншай меры, адносная, казала: прэзыдэнт. Але як толькі сытуацыя крыху палепшылася, то палепшыліся і паказчыкі стаўленьня да прэзыдэнта, таго самага, які, паводле іх жа меркаваньня, і завёў іх у пастку крызісу. А зараз і гэтая тэндэнцыя ламаецца: людзі яшчэ кажуць, што сытуацыя паляпшаецца, а да Лукашэнкі стаўленьне ізноў пагоршылася. Чаму?
Богдан: Заўсёды лёгка паляпшаць сытуацыю зь вельмі нізкай кропкі. І мець за гэта ўдзячнасьць людзей таксама нашмат лягчэй.
А вось калі гэтая няпэўнасьць працягваецца, то адпаведная тэндэнцыя проста не працуе. Летась была страшэнная інфляцыя, валюты не было, ніхто ня ведаў, што будзе. І калі Лукашэнка здолеў спыніць гэтыя шалёныя скачкі хоць на нейкім узроўні, то гэта для ўсіх ужо была велізарная палёгка. І ўдзячнасьць тут была амаль аўтаматычнай. Скачкі спыніць ён змог, але сапраўды вывесьці сытуацыю з крызісу — гэта нашмат больш складана. Гэта па вялікім рахунку ў яго і дагэтуль не атрымалася. Людзі ўсьведамляюць, што стала лепш, чым летась, калі рубель абясцэніўся ўдвая за лічаныя тыдні. За тое ўдзячныя, але хочуць лепшага, чым тое, што існуе зараз. Бо жыць-та стала горш, чым да крызісу. І Лукашэнка не задавольвае цяперашнія эканамічныя чаканьні.
Ня верым, але галасуем
Дракахруст: Яшчэ адна асаблівасьць вынікаў апытаньня — стаўленьне насельніцтва да парлямэнцкіх выбараў, якія адбудуцца сёлета. З аднаго боку — больш за палову апытаных кажуць, што гатовыя ісьці на выбары, пэўна кажуць, што ня пойдуць галасаваць — прыкладна 20%, байкот як кампанію падтрымліваюць 14%. І разам з тым ладная частка апытаных ня вераць, што выбары будуць справядлівымі, мяркуюць, што іх голас нічога ня значыць, што палата прадстаўнікоў, фігуральна кажучы, — пятае кола ў вазку беларускай ўлады. І часта — гэта тыя самыя людзі, якія кажуць, што пойдуць на выбары. У чым тут прычына? У страху? У шызафрэнічным успрыняцьці палітычных працэсаў? У нечым іншым?
Арцёменка: Такія паводзіны стандартныя для беларусаў і ў прынцыпе вытлумачальныя. Паміж насельніцтвам краіны і дзяржавай існуе сацыяльны кантракт на розных узроўнях, які палягае ў тым, што беларусы праяўляюць ляяльнасьць, ходзяць на выбары і галасуюць, а дзяржава забясьпечвае ім мінімальны даход, мінімальны ўзровень жыцьця. І нягледзячы на тое, што людзі ня бачаць праявы сваёй палітычнай волі ў гэтым электаральным акце, гэта ўмова сацыяльнага кантракту. Можна назваць гэтае дзеяньне рытуальным, можна сказаць, што гэта абмен паміж электаральнымі паводзінамі і пэўнымі дабротамі, але канцэпцыя сацыяльнага кантракту ў прынцыпе тлумачыць гэтыя вынікі чэрвеньскага апытаньня НІСЭПД.
Дракахруст: Сяргей Нікалюк, а як вы гэта інтэрпрэтуеце? Алена казала пра сацыяльны кантракт, але з боку ўлады ўмовы кантракту вельмі зьмяніліся, дзяржава стала плаціць за ляяльнасьць значна менш. А электаральныя «пляцяжы» другога боку — насельніцтва — амаль не зьмяніліся. Ці гэта ня так?
Нікалюк: У стаўленьні насельніцтва да выбараў намецілася выразная тэндэнцыя: узровень даверу да выбараў падае, жаданьне галасаваць за прыхільнікаў Лукашэнкі зьніжаецца і г.д. Але я ня стаў бы казаць аб пераасэнсаваньні грамадзкай думкай выбарчага працэсу як такога. Насельніцтва ўспрымае выбары ў якасьці атрыбуту ўлады. А давер да ўлады падае. Выбары ў гэтым сэнсе проста трапляюць «пад раздачу».
Акрамя таго, ня варта забываць, што самая прырода галасаваньня ў Беларусі іншая, чым на Захадзе. І справа тут не ва ўладзе, хоць і ва ўладзе таксама. У заходнім грамадзтве яго розныя групы ўсьведамляюць свае інтарэсы.
Выбары — гэта працэс ўзгадненьня гэтых інтарэсаў. Выбары — гэта палітычны працэс, таму што ўзгадненьне інтарэсаў розных групаў грамадзтва і складае сутнасьць палітыкі.
Беларускія выбары — аналяг выбараў савецкіх. А савецкі чалавек ішоў на выбарчы ўчастак не выбіраць, а дэманстраваць сваю ляяльнасць улады. Для яго электаральная актыўнасьць была своеасаблівым сурагатам палітычнай актыўнасьці. Безумоўна, сучасныя беларускія выбары не зьяўляюцца дакладнай копіяй выбараў савецкіх. Асабліва для так званай меншасьці. Але надвор’е на выбарах у Беларусі робіць большасьць, яно і забясьпечвае яўку.
Я мяркую, што сёлета яўка на выбарах будзе ніжэй, чым на мінулых парлямэнцкіх выбарах, але не нашмат, у раёне 60%. І прыйдуць на іх пераважна людзі сталага веку, патэнцыйны электарат Лукашэнкі, які, магчыма, часова ад яго і адвярнуўся.
Дракахруст: Сяргей Богдан, калегі ацанілі гатоўнасьць беларусаў ісьці на выбары калі ня грэбліва, то ў цэлым адмоўна. А можа гэта ня так і кепска, можа гэта паказчык ляяльнасьці ня толькі і ня столькі існай дзяржаве на чале з Лукашэнкам, колькі краіне?
Нават пра такія выбары ня варта казаць, што яны зусім ужо нерэлевантныя. Нават калі яны сканчаюцца падманам, то людзі могуць яго адчуць. Было шмат прыкладаў, калі дыктатарскія рэжымы праводзілі выбры прыкладна па такіх жа драконаўскіх законах і правілах, як у Беларусі, падтасоўваліся бюлетэні, людзі гэта адчувалі і гэта прыводзіла да выбуху абурэньня. Таму я б ня стаў сьпісваць выбары з рахункаў, што гэта выключна цырымонія, але ні ў якім разе ня акт народнага волевыяўленьня.
Хто прынясе перамены?
Богдан: Бяда ў тым, што з апазыцыяй як раз ня зьвязваюць. Апазыцыя пасьля многіх гадоў моцнага ўціску, калі яна фактычна не магла браць удзел у палітыцы, страціла свой патэнцыял. Калі мы параўнаем канец 90-х гадоў і цяперашні час, то трэба адзначыць, што лідэры засталіся, але вялікая частка рэгіянальных актывістаў знайшла для сябе іншы занятак. Зараз партыйныя структуры — гэта такія асацыяваныя сеткі, калі партыя ня можа кіраваць сваімі рэгіянальнымі структурамі, яна іх не кантралюе і не падтрымлівае. Нават у гэтым сэнсе апазыцыя не зьяўляецца альтэрнатывай.
Праблема ўзьнікла напачатку 2000-х гадоў, калі кампаніі байкоту вывелі беларускую апазыцыю з палітыкі.
Дракахруст: Сяргей Нікалюк, мне здаецца, што ў адной з папярэдніх аналітычных працаў НІСЭПД ужо фіксаваліся падобныя настроі — хочам нечага новага, новай палітыкі, новага твару, але, як пераборлівай нявесьце, і той не падабаецца, і гэты. Нехта з сацыёлягаў для характарыстыкі гэтых настрояў ужыў слова «томление». Вы згодны, што гэтае паняцьце прыдатнае для апісаньня дадзеных чэрвеньскага апісаньня НІСЭПД: 77% за перамены, але ні з кім іх ня зьвязваюць?
І я тут абвергну калегу Богдана: ўзровень падтрымкі апазыцыі, па меншай меры на прэзыдэнцкіх выбарах, зараз ня менш, чым быў 10 ці 15 гадоў таму. Структура беларускага грамадзтва не мяняецца.
Прадстаўнікі большасьці — гэта тыя, хто ня можа выжыць у сучасных умовах без патэрналісцкай падтрымкі з боку дзяржавы. Гэтыя людзі сёньня таксама незадаволеныя, іх матэрыяльнае становішча сёньня ў лепшым выпадку не паляпшаецца. У апошнім апытаньні НІСЭПД 72% рэспандэнтаў гавораць, што ў краіне крызіс. Такая вось стабільнасьць — стабільнасьць крызісу.
Раскол грамадзтва адбываецца паводле рэсурсаў: ёсьць людзі эканамічна актыўныя — гэта праціўнікі ўлады і эканамічна пасіўныя прыхільнікі ўлады. Перацяканьня паміж гэтымі групамі за апошнія 18 гадоў не назіралася.
Тая зьява, пра якую вы, Юры, гаворыце, што зьніжэньне падтрымкі Лукашэнкі не пераўтвараецца ў рост падтрымкі апазыцыі, назіралася і пасьля 2001 году, калі рэйтынг Лукашэнкі ўпаў, а рэйтынг апазыцыі не падвысіўся.
З боку грамадзтва не зафіксавана попыту на новую сілу, на новага лідэра. На пытаньне «ці лічыце вы сябе апазыцыяй» ў чэрвені станоўча адказалі 19%. А год таму было 28%.
Дракахруст: Алена, а ці можна дапусьціць такую інтэрпрэтацыю гэтых лічбаў, па меншай меры, для часткі апытаных: так, яны хочуць пераменаў, але іх магчымасьць зьвязваюць зь існай уладай, з Лукашэнкам? І ці ня можа ўлада і пашукаць адказ на гэты выклік?
Арцёменка: Я згодная з гэтай пазыцыяй. На працягу ўсяго часу свайго кіраваньня Аляксандар Лукашэнка трансьляваў спачатку ўзьняцьце з каленаў, потым — паляпшэньне эканамічнага становішча, пасьля — барацьбу з сусьветным эканамічным крызісам, потым — з нашым фінансавым крызісам 2011 году. І гэтая рыторыка падтрымліваецца ўвесь час. І мне здаецца, што чаканьне пераменаў зьвязаная, з аднаго боку, з уладнай рыторыкай пра рэформы, а з другога боку — са спадзяваньнем на падтрымку звонку. Нехта спадзяецца на падтрымку з боку Расеі, нехта — на эўрапейскія каштоўнасьці і спадзяецца, што мы будзем праводзіць мадэрнізацыю ў заходнім кірунку, Яшчэ адна частка хоча пераменаў, але арыентуецца пры гэтым выключна на сябе. Пры гэтым зьніжаецца спадзеў на ўласную прадпрымальніцкую дзейнасьць, але павялічваюцца эміграцыйныя настроі.
Перамены сапраўды патрэбныя і эканамічная сытуацыя прымушае людзей задумвацца аб гэтым. Але розныя людзі ў гэтых чаканьнях спадзяюцца на рознае.
Нікалюк: Прага да пераменаў вымяраецца ня колькасьцью людзей, якія заяўляюць, што хочуць пераменаў, а той цаной, якую грамадзтва гатовае плаціць за перамены. Я хачу прыгадаць прыклад Эстоніі. Пасьля распаду СССР там на выбарах перамагла сіла, якая дэкляравала: «Мы гатовыя есьці бульбяныя ачысткі, але каб быць незалежнымі». А сёньня ў Беларусі гатоўнасьці нечым ахвяраваць дзеля пераменаў ня бачна. Так што да гэтых лічбаў трэба ставіцца спакойна.
Ці можна верыць дадзеным апытаньняў?
Дракахруст: Часам можна пачуць меркаваньне, што ў аўтарытарнай дзяржаве, скутай страхам, сацыялягічныя апытаньні наагул ня маюць ніякага сэнсу, маўляў, хто б у СССР падчас апытаньня сказаў, што ён супраць Брэжнева? Дык і ў сучаснай Беларусі тое самае. Ці згодны вы з тым, што сапраўдная грамадзкая думка ў сучаснай Беларусі — гэта чорная скрыня, якую ня могуць адчыніць стандартныя апытаньні, што фактар страху цалкам скажае вынікі?
У Беларусі пачынаючы з 1994 году людзі прызвычаіліся да таго, якія межы свабоды ў іх ёсьць. Людзі ведаюць люфт, які ім дазволены, і выказваць сваё меркаваньне ў межах сацыялягічнага апытаньня — гэта трапляе ў той люфт, які людзі могуць сабе дазволіць. У таталітарных грамадзтвах асабістае меркаваньне жорстка кантралявалася, у нас зараз няма кантролю за прыватным меркаваньнем чалавека з боку тых сацыяльных структур, у якія ён уваходзіць. Чалавек усьведамляе межы сваёй свабоды і выказваньне свайго меркаваньня ў межах сацыялягічнага апытаньня трапляе ў тое кола свабоды, якое ёсьць у сучаснага беларуса.
Нікалюк: Строга кажучы, грамадзкай думкі ў заходнім разуменьні, гэта значыць, грамадзкай думкі як інстытуту, у Беларусі няма. І справа ня ў страху. Грамадзкая думка — гэта натуральны атрыбут грамадзянскай супольнасьці, а не насельніцтва, галоўным сацыяльным інтэгратарам якога зьяўляецца ўлада.
Але як у Беларусі, гэтак і ў Эўропе і ЗША, адказы рэспандэнтаў ня варта ўспрымаць літаральна. Аналіз вынікаў апытаньняў магчымы толькі ў рамках пэўных тэорыяў і мадэляў. Натуральна, пры аналізе адказаў беларусаў неабходна апірацца на іншыя тэорыі і мадэлі, чым пры аналізе адказаў французаў і немцаў.
А наконт страху… У сацыёлягаў ёсьць выслоўе: «Апытаныя гавораць праўду, нават калі хлусяць».
Богдан: Я б ня стаў цалкам адкідаць фактар страху. Але якім бы дыктатарскім ня быў рэжым у Беларусі, ў яго ёсьць пэўныя рамкі, і некаторыя рэчы ён проста ня робіць. Так што тут хутчэй пытаньне няпэўнасьці, нявызначанасьці і адсутнасьці альтэрнатывы: «Калі не за Лукашэнку, то за каго?» Вось я, напрыклад, таксама ня ведаю, за каго.
Для мяне самае галоўнае, што я бачу ў гэтых лічбах, — гэта тое, што ёсьць патэнцыял для пераменаў. Але прапановы альтэрнатывы няма. Я, вяртаючыся да папярэдняга пытаньня, да таго, што сказала Алена, дадаў бы наступнае: перамены могуць прыйсьці і з рэжыму. Калі глядзець на тое, як зьмяняліся ў гісторыі рэжымы, падобныя на рэжым Лукашэнкі, то звычайна яны зьмяняліся якраз знутры.
