15 ліпеня споўнілася 135 гадоў з дня народзінаў Алаізы Пашкевіч — славутай Цёткі нацыянальнага Адраджэньня, паэткі "радыкальных надзеяў", як яе называлі. Якая да таго ж стварыла першы "Лемантар" ды "Першае чытаньне для дзетак-беларусаў".
Аднак дагэтуль засталіся гістарычныя няўвязкі наконт месца (ці месцаў?!) яе пахаваньня ды нараджэньня. Вікіпэдыя вызначыла апошняе нават пад Лідай ды іншым днём. Вэрсію гэтай блытаніны, у часе маёй вандроўкі на Шчучыншчыну, у аграгарадок, што ў вёсцы Новы Двор, выказаў тамтэйшы гісторык Генадзь Буш.
Буш: "Памерла яна ў 1916-м. Цётку, пэўна, перахавалі. Помнік стаяў у Астрына, магіла была ў Шастаках ля школы. Хіба яшчэ раз пераносілі і помнік...".
Новы Двор — акурат непадалёк ад Старога Двара, дзе побач, у бацькоўскім фальварку Пешчын, нарадзілася Алаіза Пашкевіч. Зрэшты, пра дасьледаваньне гісторыі яе пахаваньня пазьней. Знаёмства ж з сытуацыяй у Новым Двары сталася пажаранебясьпечным. 76-гадовы спадар Пётра Агееў, да якога зайшоў наталіць смагу, паказаў на чырвоны, са сьлядамі сажы, газавы балён.
Агееў: "Прывезьлі аж у той чацьвер — добра, што мех ляжаў, дык накрыў, калі хлынуў пад столь агонь. А прапускала ў краніку. Хата б згарэла, а я б мо ўцёк, але галавешкі засталіся...".
Спадар Пётра баіцца цяпер і зьвяртацца да газавікоў. Дзядзька ж Генрых Лойка, дарэчы, былы калгасны газазваршчык, распавёў, што створаны 4 гады таму аграгарадок у Новым Двары яшчэ нядаўна быў на мяжы эканамічнай ды людзкай катастрофы.
Леўка: "Як што было — пілі ўсе і прапівалі ўсё. Даходзіла, што заробкі былі па 100 тысяч — у мінулым годзе ўсё ішло да канца. Хлопцы маладыя разьбегліся — хто ў лясьніцтва, хто куды мог. А цяпер трактары ёсьць, а трактарыстаў няма. А хто застаўся — хрэн будуць рабіць, лепей нап'юцца і будуць лазіць. Яны цэлы дзень ходзяць і думаюць — а як гэта выпіць і нічога не рабіць? (Сьмяецца.) Міліцыянты, бывае прыедуць, паганяюць, дык спакайней. Але ж цэлае жыцьцё ў Новым Двары сядзець ня будуць. Іх адно ўратавала — узяў "жылбуд"...".
У гаспадарцы напярэдадні зьмянілі кіраўніцтва ды фінансава "прышчапілі" яе да трэста "Гроднажылбуд". Але для выпускніка 11 клясы, па-спартоваму апранутага Андрэя Ясінскага гэта не падстава, каб застацца ў вёсцы.
Ясінскі: "Чэсна — не. Няма чаго маладому рабіць — працы ніякай. Клюб ёсьць, але там не адпачынак, а нешта іншае. Па вечарах у хаце сяджу ў асноўным — маладых людзей не пабачыць. Новы Двор — ня родны цяпер...".
Андрэй паедзе вучыцца ў Гродна на праграміста. А вось 22-гадовы Алег сьвядома застаецца беспрацоўным.
Алег: "Спрабаваў рабіць у калгасе трактарыстам. 170 рублёў не задаволіла — цэлы дзень з 9-й да 18-й. Пратрымаўся тры месяцы. (Сьмяецца.) Моладзь бяжыць — галадае. Пакуль патусуюся да Новага году, а там, можа, у горад…".
Ля адзінага месца працы ў паселішчы — кароўніка на 200 галоў — пагутарыў з электрыкам Ільлём Правам, даглядчыкам Іванам Козелам ды выпускніком сельскай будвучэльні Сашам Слабышам. Спытаўся пра іхнія ўражаньні ад афіцыйнага існаваньня аграгарадка.
Карэспандэнт: "Вы адчулі, што ў аграгарадку жывяце?".
Хлопцы: "Тое самае, што было — і засталося... Каля мільёна атрымліваю — на палетках 50 галоў быкоў стаіць. У 7 раніцы прыходжу, у 7 вечара сыходжу — 12 гадзін. Кароўку дзяржу — прыходзіцца круціцца. А куды дзецца — мне 30, хата ёсьць свая, з Новага Двара нібы не зьбіраюся... А я, як і большасьць, у горад пайду працаваць...".
Памянёны настаўнік гісторыі спадар Буш толькі першы год на пэнсіі. На будучыню малой радзімы глядзіць без спадзяваньняў.
Буш: "У школе каля 150 вучняў. 35 год таму, калі пачынаў, было 450 і больш. Ды існавалі базавыя школы ў Савічах, Пугачах, Прудзянах, Таневічах — і там было па 100 дзяцей. І засталася наша адна. І калі мы вучыліся, нас прымушалі думаць, рабіць прычынна-выніковыя сувязі. Зьдзіўляліся, калі працаваў, чаму, я настаўнік гісторыі, беспартыйны. Бо ў той гісторыі найбольш і было КПСС...".
Карэспандэнт: "На пэнсію выжываеце?".
Буш: "Было 639. Зразумела, і куры ёсьць, і трусы, і гарод вялікі. Тым больш — я сам вясковы...".
Нарэшце я вырашыў, што сабранага матэрыялу хапае для сустрэчы са старшынёй Навадворскага сельсавету спадаром Хвасько. Той, як заведзена ў чыноўнікаў, пачаў здалёк.
Хвасько: "Вялікая праблема — знос аварыйных дрэваў, іх 41 у сельсавеце. У часе жнівеньскага мінулагодняга ўрагану былі выпадкі, калі векавыя дубы вывернула з каранямі, але, на шчасьце, людзей не было. Па дабротах — водаправодам ахоплена пад 40% Новага Двара, газ — у 2008 быў праведзены з Астрына, але дарагі надта для насельніцтва...".
Я распавёў Аляксандру Яўгенавічу пра ўбачанае ды пачутае. Той, востра зірнуўшы спадылба, сказаў, што не глядзіць на стан рэчаў праз ружовыя акуляры. Пагатоў чакаць нечага асабліва не даводзіцца — дзяржаўны ўнёсак у аграгарадок даўно вычарпаны.
Хвасько: "Базавая гаспадарка слабая — стаіць пытаньне аб перадачы яе "Гроднажылбуду" — вядома, дай Божа нашаму цяляці ды ваўка паймаці. Гэта цяпер 4 мільярды — нічога. А ў 2007-м заасфальтавалі вуліцы і мільярд 800 укладзена ў капітальны рамонт школы. Базавая ў Берштах была зачынена ў 2008-м і вядзецца падвоз 28 вучняў, а таксама з усяго сельсавету. Платы рабілі ўжо за кошт бюджэту — наймалі часова беспрацоўных і 2,5 км платоў паставілі па цэнтральнай вуліцы. Хацелася, каб былі аднатыпныя, але з-за фінансаў так ня выйшла. Плянавалася будаўніцтва 4—5 прэзыдэнцкіх домікаў, але прыпынена ў сувязі з апошнімі падзеямі ў эканоміцы. Спадзяемся на новыя фінансавыя ўнёскі. Але хоць мы прызвычаіліся — яны будуць, стане лепш, на самой справе — кропля ў моры. Моладзі не застаецца — мэханізатараў не хапае, толькі 20—25, заробак узімку — 420 тысяч, а ўлетку — 1,5—2 мільёны на ўборцы. Самае праблемнае — пажылы кантынгент, бо ў Новым Двары 597 чалавек, а па сельсавеце 54% пэнсіянэраў. У мяне аж 14 сацработнікаў, таму што найбольш у Шчучынскім раёне адзінока пражываючых — 140. І яны іх абслугоўваюць...".
З адной з тых, што павінны былі б "абслугоўвацца", я сустрэўся на ўскраіне. 72-гадовая цётка Гэля Скорб клыпала па пыльнай дарозе даіць адзіную карміцельку-карову. І пра існаваньне ў вёсцы тэрытарыяльнага цэнтру абслугоўваньня адзінокіх старых яўна ня чула.
Карэспандэнт: "Адной цяжка жыць?".
Скарб: "Нічога, памаленьку! Маеш грошы — хлопцы прыйдуць. Пэнсію даюць 500 тысяч — я на фэрме цэла жыцьце рабіла. Лукашэнка, хай бог дае здароўя, памагае нам...".
Карэспандэнт: "А чым памагае?".
Скарб: "А грошы налічвае нам — а хто ж плаціць? А колькі пэнсіянэраў пазабрана ў бальніцы? І ляжаць — а кожнаму падлічыць, бо дарагое ўсё. Я ў бальніцы была — дырэктар кароўку выпісаў. Я заплаціла за яе — 2 мільёны 250 тысяч. Я нічога і ня маю да начальства. Усё панок, досі! (Сьмяецца.) Баюся, каб што з каровай...".
Карэспандэнт: "Ну, бяжэце...".
Пасьля Новага Двара я пераехаў за 20 км у вёску Стары Двор, дзе цяпер і пахаваная памерлая ад тыфу, усяго 40-гадовая тады паэтка, якая ў якасьці псэўданіма абрала ўлюбёны зварот у традыцыйным побыце беларусаў — Цётка. Пра яе рэвалюцыйную ды патрыятычную самаахвярнасьць хадзілі легенды. Неяк я пабываў у Астрыне, дзе вялікі помнік Цётцы, школа яе імя ды адзіны ў краіне музэй, што стварыла настаўніца Галіна Пугач. Я ж сустрэўся зь сёньняшняй захавальніцай памяці Цёткі, таксама паэткай Алай Балобан.
Балобан: "Калі бацька мае шмат грошай, цяперашняе пакаленьне імкнецца гэта выкарыстаць. А яна спакойна б жыла, бо "люблю я ўраганы, бо я ў буры чую рай… Думаць усюды аб народзе, родны край паўсюды сьніць"… Яе сяброўка ўспамінае, што мусіла сказаць Цётцы, што будзе сход. А яна была хворая, і тая падумала, што хай паляжыць. А пасьля на сходзе ўбачыла Цётку, якая нейкім чынам даведалася і прыйшла, не зважаючы на здароўе. Яе вершы "Хрост на Свабодзе" распаўсюджваліся як праклямацыі, была на сходах, мітынгах. Для яе найперш было жыцьцё "народа сваяго"…"
Я на ўскраіне Старога Двара, ля мармуровага крыжа над магілай Цёткі, што пры дарозе, у атачэньні вечназялёных хвояў ды таполяў. На памінальным камені ды на фасадзе помніка кірыліцаю і лацінкаю яе радкі:
"На магіле ўзыду дубам,
пачну шаптаць братнім губам
Аб іх долі, аб свабодзе —
стану песьняй у народзе!"
І — хвала шчасьліва-неспадзяваным журналісцкім сустрэчам — сюды адна за адной так дарэчы падышлі дзьве жанчыны! 76-гадовая спадарыня Анфіса Дабрынка выкладала ў мясцовай школе, аж пакуль не зачынілі, беларускую мову і літаратуру.
Дабрынка: "У гэтай вёсцы ёсьць некаторыя старыя, што і помнілі яе. Яна прыяжджала, бацька яе маёнтак меў, але яна вучыла людзей, каб ня надта слухалі тут бацьку. (Сьмяецца.) Во такія, даражэнькі мой сыночак, справы — пры бацьку Цёткі ў Старым Двары дрэнна было, цяпер дрэнна пры "бацьку" менскім...".
Спадарыня: (Сьмех.) "Дзень добры — а ведаеце мяне?! 70 год маю — во мая настаўніца. І 2 каровы гадую. А пэнсія храновенька — 150. Па 30 літраў кожны дзень малака даю — заедзьце калі да мяне! Бацька пакінуў у 3 гады мяне, быў на фронце, потым дэпутатам сельсавету — і дома забілі яго. Стралялі тутака і горла ў лесе вырывалі ў камуністаў "зялёныя браты". А Лукашэнку ня веру, нігды не галасую — яны не памаглі мне ані кропелькі. Кажуць, у 65 знайшла б яшчэ якога чалавека! У нас зараз няма нармальных, гаспадарчых людзей. Перажагнайцеся — палова бальных, а палова дурных! (Сьмяецца.) Купіла тэлевізар "Філіпс" з 72 па дыяганалі за 2 мільёны, адну талерку прычапіла — давай другую! Я чалавек саўраменны!".
Толькі пасьля гэтага "ўступу" пазнаёміліся са спадарыняй Баляславай Шмыгэляй. Яна чула ўспаміны, жыла побач з тымі, хто меў шчасьце гутарыць зь Цёткаю. Яе хата ля магілы паэткі, імя Цёткі ў яе на вуснах ці ня штодня.
Шмыгеля: "Адразу яе пахавала сястра — а яна жыла ў Вільні. Зрабілі агароджу прыгожым драўляным плоцікам. А помнік з тых часоў зрабіла — везьлі коньмі, паставілі. А Цётка не ў зямлі — там склеп вымураваны, яна ў ім ляжыць. І камуністы не краналі. Было запушчана, а потым апомніліся. Я тут побач ежджу-жыву, кажу — дала батракам жыцьцё, разам і платы агарадзілі. І Паўлаўна помніць сястру, і Будзевіч памёр, пасьвіў быдла ў яе. Сястру камуністы раскулачылі, а яна мела кіёк і туды залатнікоў напхнула. Яны яе везьлі ў Сыбір, яна ім залатнічкі ўсунула і ўцякла. А Цётку ніхто не перахоўваў...".
Дабрынка: "Цётка ці падабаецца — чаму ж не? Я й сама, няўдалая, нейкі вершык ёй прысьвяціла — я ж больш за 50 год працавала.
Пражыла з табой паўвека — не забыць цябе ніколі,
Дарагога чалавека — для Людзей, Зямлі і Волі.
Да цябе прыходзяць часта — і дарослыя, і дзеці,
Каб наведаць гэта месца, усім вядомае на сьвеце.
Твая скрыпка вечна грае, хай лучынка ярка сьвеціць!
Вось і сёньня ў нас госьці — на тваёй стаяць магіле,
Кожны штосьці ўспамінае, бо ён родну Цётку мае...".
Аднак дагэтуль засталіся гістарычныя няўвязкі наконт месца (ці месцаў?!) яе пахаваньня ды нараджэньня. Вікіпэдыя вызначыла апошняе нават пад Лідай ды іншым днём. Вэрсію гэтай блытаніны, у часе маёй вандроўкі на Шчучыншчыну, у аграгарадок, што ў вёсцы Новы Двор, выказаў тамтэйшы гісторык Генадзь Буш.
Буш: "Памерла яна ў 1916-м. Цётку, пэўна, перахавалі. Помнік стаяў у Астрына, магіла была ў Шастаках ля школы. Хіба яшчэ раз пераносілі і помнік...".
Новы Двор — акурат непадалёк ад Старога Двара, дзе побач, у бацькоўскім фальварку Пешчын, нарадзілася Алаіза Пашкевіч. Зрэшты, пра дасьледаваньне гісторыі яе пахаваньня пазьней. Знаёмства ж з сытуацыяй у Новым Двары сталася пажаранебясьпечным. 76-гадовы спадар Пётра Агееў, да якога зайшоў наталіць смагу, паказаў на чырвоны, са сьлядамі сажы, газавы балён.
Агееў: "Прывезьлі аж у той чацьвер — добра, што мех ляжаў, дык накрыў, калі хлынуў пад столь агонь. А прапускала ў краніку. Хата б згарэла, а я б мо ўцёк, але галавешкі засталіся...".
Спадар Пётра баіцца цяпер і зьвяртацца да газавікоў. Дзядзька ж Генрых Лойка, дарэчы, былы калгасны газазваршчык, распавёў, што створаны 4 гады таму аграгарадок у Новым Двары яшчэ нядаўна быў на мяжы эканамічнай ды людзкай катастрофы.
Леўка: "Як што было — пілі ўсе і прапівалі ўсё. Даходзіла, што заробкі былі па 100 тысяч — у мінулым годзе ўсё ішло да канца. Хлопцы маладыя разьбегліся — хто ў лясьніцтва, хто куды мог. А цяпер трактары ёсьць, а трактарыстаў няма. А хто застаўся — хрэн будуць рабіць, лепей нап'юцца і будуць лазіць. Яны цэлы дзень ходзяць і думаюць — а як гэта выпіць і нічога не рабіць? (Сьмяецца.) Міліцыянты, бывае прыедуць, паганяюць, дык спакайней. Але ж цэлае жыцьцё ў Новым Двары сядзець ня будуць. Іх адно ўратавала — узяў "жылбуд"...".
У гаспадарцы напярэдадні зьмянілі кіраўніцтва ды фінансава "прышчапілі" яе да трэста "Гроднажылбуд". Але для выпускніка 11 клясы, па-спартоваму апранутага Андрэя Ясінскага гэта не падстава, каб застацца ў вёсцы.
Ясінскі: "Чэсна — не. Няма чаго маладому рабіць — працы ніякай. Клюб ёсьць, але там не адпачынак, а нешта іншае. Па вечарах у хаце сяджу ў асноўным — маладых людзей не пабачыць. Новы Двор — ня родны цяпер...".
Андрэй паедзе вучыцца ў Гродна на праграміста. А вось 22-гадовы Алег сьвядома застаецца беспрацоўным.
Алег: "Спрабаваў рабіць у калгасе трактарыстам. 170 рублёў не задаволіла — цэлы дзень з 9-й да 18-й. Пратрымаўся тры месяцы. (Сьмяецца.) Моладзь бяжыць — галадае. Пакуль патусуюся да Новага году, а там, можа, у горад…".
Ля адзінага месца працы ў паселішчы — кароўніка на 200 галоў — пагутарыў з электрыкам Ільлём Правам, даглядчыкам Іванам Козелам ды выпускніком сельскай будвучэльні Сашам Слабышам. Спытаўся пра іхнія ўражаньні ад афіцыйнага існаваньня аграгарадка.
Карэспандэнт: "Вы адчулі, што ў аграгарадку жывяце?".
Хлопцы: "Тое самае, што было — і засталося... Каля мільёна атрымліваю — на палетках 50 галоў быкоў стаіць. У 7 раніцы прыходжу, у 7 вечара сыходжу — 12 гадзін. Кароўку дзяржу — прыходзіцца круціцца. А куды дзецца — мне 30, хата ёсьць свая, з Новага Двара нібы не зьбіраюся... А я, як і большасьць, у горад пайду працаваць...".
Памянёны настаўнік гісторыі спадар Буш толькі першы год на пэнсіі. На будучыню малой радзімы глядзіць без спадзяваньняў.
Буш: "У школе каля 150 вучняў. 35 год таму, калі пачынаў, было 450 і больш. Ды існавалі базавыя школы ў Савічах, Пугачах, Прудзянах, Таневічах — і там было па 100 дзяцей. І засталася наша адна. І калі мы вучыліся, нас прымушалі думаць, рабіць прычынна-выніковыя сувязі. Зьдзіўляліся, калі працаваў, чаму, я настаўнік гісторыі, беспартыйны. Бо ў той гісторыі найбольш і было КПСС...".
Карэспандэнт: "На пэнсію выжываеце?".
Буш: "Было 639. Зразумела, і куры ёсьць, і трусы, і гарод вялікі. Тым больш — я сам вясковы...".
Нарэшце я вырашыў, што сабранага матэрыялу хапае для сустрэчы са старшынёй Навадворскага сельсавету спадаром Хвасько. Той, як заведзена ў чыноўнікаў, пачаў здалёк.
Хвасько: "Вялікая праблема — знос аварыйных дрэваў, іх 41 у сельсавеце. У часе жнівеньскага мінулагодняга ўрагану былі выпадкі, калі векавыя дубы вывернула з каранямі, але, на шчасьце, людзей не было. Па дабротах — водаправодам ахоплена пад 40% Новага Двара, газ — у 2008 быў праведзены з Астрына, але дарагі надта для насельніцтва...".
Я распавёў Аляксандру Яўгенавічу пра ўбачанае ды пачутае. Той, востра зірнуўшы спадылба, сказаў, што не глядзіць на стан рэчаў праз ружовыя акуляры. Пагатоў чакаць нечага асабліва не даводзіцца — дзяржаўны ўнёсак у аграгарадок даўно вычарпаны.
Хвасько: "Базавая гаспадарка слабая — стаіць пытаньне аб перадачы яе "Гроднажылбуду" — вядома, дай Божа нашаму цяляці ды ваўка паймаці. Гэта цяпер 4 мільярды — нічога. А ў 2007-м заасфальтавалі вуліцы і мільярд 800 укладзена ў капітальны рамонт школы. Базавая ў Берштах была зачынена ў 2008-м і вядзецца падвоз 28 вучняў, а таксама з усяго сельсавету. Платы рабілі ўжо за кошт бюджэту — наймалі часова беспрацоўных і 2,5 км платоў паставілі па цэнтральнай вуліцы. Хацелася, каб былі аднатыпныя, але з-за фінансаў так ня выйшла. Плянавалася будаўніцтва 4—5 прэзыдэнцкіх домікаў, але прыпынена ў сувязі з апошнімі падзеямі ў эканоміцы. Спадзяемся на новыя фінансавыя ўнёскі. Але хоць мы прызвычаіліся — яны будуць, стане лепш, на самой справе — кропля ў моры. Моладзі не застаецца — мэханізатараў не хапае, толькі 20—25, заробак узімку — 420 тысяч, а ўлетку — 1,5—2 мільёны на ўборцы. Самае праблемнае — пажылы кантынгент, бо ў Новым Двары 597 чалавек, а па сельсавеце 54% пэнсіянэраў. У мяне аж 14 сацработнікаў, таму што найбольш у Шчучынскім раёне адзінока пражываючых — 140. І яны іх абслугоўваюць...".
З адной з тых, што павінны былі б "абслугоўвацца", я сустрэўся на ўскраіне. 72-гадовая цётка Гэля Скорб клыпала па пыльнай дарозе даіць адзіную карміцельку-карову. І пра існаваньне ў вёсцы тэрытарыяльнага цэнтру абслугоўваньня адзінокіх старых яўна ня чула.
Карэспандэнт: "Адной цяжка жыць?".
Скарб: "Нічога, памаленьку! Маеш грошы — хлопцы прыйдуць. Пэнсію даюць 500 тысяч — я на фэрме цэла жыцьце рабіла. Лукашэнка, хай бог дае здароўя, памагае нам...".
Карэспандэнт: "А чым памагае?".
Скарб: "А грошы налічвае нам — а хто ж плаціць? А колькі пэнсіянэраў пазабрана ў бальніцы? І ляжаць — а кожнаму падлічыць, бо дарагое ўсё. Я ў бальніцы была — дырэктар кароўку выпісаў. Я заплаціла за яе — 2 мільёны 250 тысяч. Я нічога і ня маю да начальства. Усё панок, досі! (Сьмяецца.) Баюся, каб што з каровай...".
Карэспандэнт: "Ну, бяжэце...".
Пасьля Новага Двара я пераехаў за 20 км у вёску Стары Двор, дзе цяпер і пахаваная памерлая ад тыфу, усяго 40-гадовая тады паэтка, якая ў якасьці псэўданіма абрала ўлюбёны зварот у традыцыйным побыце беларусаў — Цётка. Пра яе рэвалюцыйную ды патрыятычную самаахвярнасьць хадзілі легенды. Неяк я пабываў у Астрыне, дзе вялікі помнік Цётцы, школа яе імя ды адзіны ў краіне музэй, што стварыла настаўніца Галіна Пугач. Я ж сустрэўся зь сёньняшняй захавальніцай памяці Цёткі, таксама паэткай Алай Балобан.
Балобан: "Калі бацька мае шмат грошай, цяперашняе пакаленьне імкнецца гэта выкарыстаць. А яна спакойна б жыла, бо "люблю я ўраганы, бо я ў буры чую рай… Думаць усюды аб народзе, родны край паўсюды сьніць"… Яе сяброўка ўспамінае, што мусіла сказаць Цётцы, што будзе сход. А яна была хворая, і тая падумала, што хай паляжыць. А пасьля на сходзе ўбачыла Цётку, якая нейкім чынам даведалася і прыйшла, не зважаючы на здароўе. Яе вершы "Хрост на Свабодзе" распаўсюджваліся як праклямацыі, была на сходах, мітынгах. Для яе найперш было жыцьцё "народа сваяго"…"
Я на ўскраіне Старога Двара, ля мармуровага крыжа над магілай Цёткі, што пры дарозе, у атачэньні вечназялёных хвояў ды таполяў. На памінальным камені ды на фасадзе помніка кірыліцаю і лацінкаю яе радкі:
"На магіле ўзыду дубам,
пачну шаптаць братнім губам
Аб іх долі, аб свабодзе —
стану песьняй у народзе!"
І — хвала шчасьліва-неспадзяваным журналісцкім сустрэчам — сюды адна за адной так дарэчы падышлі дзьве жанчыны! 76-гадовая спадарыня Анфіса Дабрынка выкладала ў мясцовай школе, аж пакуль не зачынілі, беларускую мову і літаратуру.
Дабрынка: "У гэтай вёсцы ёсьць некаторыя старыя, што і помнілі яе. Яна прыяжджала, бацька яе маёнтак меў, але яна вучыла людзей, каб ня надта слухалі тут бацьку. (Сьмяецца.) Во такія, даражэнькі мой сыночак, справы — пры бацьку Цёткі ў Старым Двары дрэнна было, цяпер дрэнна пры "бацьку" менскім...".
Спадарыня: (Сьмех.) "Дзень добры — а ведаеце мяне?! 70 год маю — во мая настаўніца. І 2 каровы гадую. А пэнсія храновенька — 150. Па 30 літраў кожны дзень малака даю — заедзьце калі да мяне! Бацька пакінуў у 3 гады мяне, быў на фронце, потым дэпутатам сельсавету — і дома забілі яго. Стралялі тутака і горла ў лесе вырывалі ў камуністаў "зялёныя браты". А Лукашэнку ня веру, нігды не галасую — яны не памаглі мне ані кропелькі. Кажуць, у 65 знайшла б яшчэ якога чалавека! У нас зараз няма нармальных, гаспадарчых людзей. Перажагнайцеся — палова бальных, а палова дурных! (Сьмяецца.) Купіла тэлевізар "Філіпс" з 72 па дыяганалі за 2 мільёны, адну талерку прычапіла — давай другую! Я чалавек саўраменны!".
Толькі пасьля гэтага "ўступу" пазнаёміліся са спадарыняй Баляславай Шмыгэляй. Яна чула ўспаміны, жыла побач з тымі, хто меў шчасьце гутарыць зь Цёткаю. Яе хата ля магілы паэткі, імя Цёткі ў яе на вуснах ці ня штодня.
Шмыгеля: "Адразу яе пахавала сястра — а яна жыла ў Вільні. Зрабілі агароджу прыгожым драўляным плоцікам. А помнік з тых часоў зрабіла — везьлі коньмі, паставілі. А Цётка не ў зямлі — там склеп вымураваны, яна ў ім ляжыць. І камуністы не краналі. Было запушчана, а потым апомніліся. Я тут побач ежджу-жыву, кажу — дала батракам жыцьцё, разам і платы агарадзілі. І Паўлаўна помніць сястру, і Будзевіч памёр, пасьвіў быдла ў яе. Сястру камуністы раскулачылі, а яна мела кіёк і туды залатнікоў напхнула. Яны яе везьлі ў Сыбір, яна ім залатнічкі ўсунула і ўцякла. А Цётку ніхто не перахоўваў...".
Дабрынка: "Цётка ці падабаецца — чаму ж не? Я й сама, няўдалая, нейкі вершык ёй прысьвяціла — я ж больш за 50 год працавала.
Пражыла з табой паўвека — не забыць цябе ніколі,
Дарагога чалавека — для Людзей, Зямлі і Волі.
Да цябе прыходзяць часта — і дарослыя, і дзеці,
Каб наведаць гэта месца, усім вядомае на сьвеце.
Твая скрыпка вечна грае, хай лучынка ярка сьвеціць!
Вось і сёньня ў нас госьці — на тваёй стаяць магіле,
Кожны штосьці ўспамінае, бо ён родну Цётку мае...".
