У вёску Крамянец Лагойскага раёну я патрапіў амаль выпадкова.
На першы погляд, нічога выбітнага: вёска як вёска – звычайныя хаты, невялічкі сельмаг, асфальт, які раптоўна заканчваецца за апошняй хатай, па большай частцы сталага веку жыхары. Але прачнулася цікаўнасьць журналіста: “Няўжо ў гэтай вёсцы няма нічога такога, чым яна б адрозьнівалася ад іншых?” І з гэтым пытаньнем пайшоў па хатах.
Хата Соф’і Васільеўны Сабалеўскай стаіць на ўзгорку і ўзвышаецца ледзь не над усім Крамянцом. Нягледзячы на больш чым сталы век, жанчына на пытанне пра ўзрост адказала даволі какетліва.
Карэспандэнт: “А колькі вам, бабуля, гадоў?”
Соф’я Сабалеўская: “Угадай! Ну, вызнач так, на вока”.
Карэспандэнт: “Гадоў, можа, 70?”
Соф’я Сабалеўская: “О-о! Дзякуй табе, мой ты ўнучачак. 89!”
І расказала, чым на яе погляд, вёска, дзе яна пражыла амаль усё жыцьцё, адрозьніваецца ад вёсак-суседак. Праўда, з улікам узросту, нічога дзіўнага, што нават гэта, досыць простае пытаньне, сталая жанчына наўпрост зьвязала з апошняй вайной.
Карэспандэнт: “Кажуць, што ўсе вёскі адна ад другой адрозніваюцца”…
Соф’я Сабалеўская: “Канешне!”
Карэспандэнт: “А чым ад іншых вёсак адрозніваецца Крамянец?”
Соф’я Сабалеўская: “Нас жа былі так спалілі, што нідзе ніякага калочка, ніякай дрэвінкі не было. Мы прыехалі, сем тыдняў былі ў лесе, хаваліся, прыехалі на сваё папялішча, а на тым месцы, дзе пунька стаяла і сена складалі, толькі адзін слупок агароджы застаўся. Усё згарэла. А ў нас было на хату дрэва начэсана і навезена. Што ляжала на гародзе, тое засталося, а што было пад пунькай – тое згарэла”.
У тым і выбітнасьць і своеасаблівасьць Крамянца, кажа жанчына, што тутэйшыя жыхары, якія ўсе як адзін засталіся без жытла, адбудавалі сваю вёску з пустога месца. І гэта вёска, жыхароў якой суседзі называлі кітайцамі – за шматлюднасьць.
Соф’я Сабалеўская: “Нас усе называлі кітайцамі. За тое, што надта шмат людзей у Крамянцы. “Во! Гэтыя кітайцы, шмат людзей надта!” Праўда, было моладзі, людзей было! Як якое свята, Троіца, Вялікдзень ці выходны які пад вечар – дрыжыць вёска! А тады – пабілі”…
Пачаўшы ўзгадваць вайну, бабуля Соф’я ўжо не магла спыніць успаміны. Тыя, што асабліва адбіліся ў памяці – час, калі немцы адступалі, а з усходу ішла савецкая армія. І ня важна, што размова пачыналася зусім зь іншага.
Соф’я Сабалеўская: “А мы ўцяклі на балота, на Праводную, пасьля Вялікадня. А марозік быў, абутак панамочвалі, потым паскідалі, басанож беглі. Па вадзе ды па купінах гэтых ідзеш, двое дзяцей было – адна з 39-га году, а другая з 42-га… Бацька нясе сухароў троху, дзецям жа трэба даць есці, а я меншую нясу. Тады бацька кажа: “Мне ж трэба ісьці з партызанамі”. Выдраў купіну, а купіна была вось як стол гэты, мы залезьлі, ён замаскіраваў, нейкім ламаччам закідаў, і мы там сядзім. Дзеці пытаюцца: “Мама, ці скора татка прыйдзе?” Яны казалі «татка», мы заўсёды па-беларуску казалі. А я толькі абяцаю, што прыйдзе. А тады адчуваю, што нешта ідзе. Думаю: “Можа немцы як убіліся?” – і чую, ён кажа: “Ня бойцеся, вылазьце, пайшла блякада на палігон”.
Калі на думку бабулі Соф’і Крамянец адрозьніваецца ад суседніх вёсак непахіснай жыцьцяздольнасьцю і змог у свой час, як тая птушка Фэнікс, адрадзіцца з папялішча, то на думку іншых жыхароў, выбітнасьць іх у тым, што тут жыве слынная майстрыца Соф’я Мардас. Яе вышываныя ручнікі і посьцілкі ведаюць ня толькі ў навакольных вёсках, але і далёка за межамі Лагойскага раёну.
Спадарыня Соф’я нарадзілася на Палесьсі, паляшучка. Там і навучылася вышываць. Кажа, у іх вёсцы кожная дзяўчына павінна была сама сабе навышываць посьцілак і ручнікоў на пасаг. Бяз гэтага замуж дзеўку ня бралі.
Соф’я Мардас: “У нас тады нават не было яшчэ электрычнасьці. Пры лучынцы, пры лямпе вышывалі ўсё дзяцінства. Усё стараліся да замужаства, прыданае сабе вышывалі. Так далёка сядзелі, і відаць было, а цяпер пры лямпачцы ўжо не відаць!”
Карэспандэнт: “А гэта была традыцыя такая, каб сабе пасаг сабраць?”
Соф’я Мардас: “Так! Цяпер там, можа, ужо і ня так. А тады ж мы дзецьмі бегалі – глядзелі, калі маладую прывязуць да маладога ў хату, дык ад сьцяны да сьцяны жэрдку нацягвалі і на тую жэрдку вывешвалі ўсё, што яна навышывала і наткала. Мы баяліся, што нас замуж возьмуць, а ў нас нічога ня будзе, і мы прыйдзем нібыта гультаі! Стараліся, вучыліся, вышывалі. Рыхтавалі сябе з малога дзяцінства да жыцьця”.
Яна і зараз вельмі часта сядае і пачынае вышываць. Праўда, калі на Палесьсі вышывальшчыц зьбіралася, ды і зараз, кажа яна, зьбіраюцца, па некалькі чалавек, то ў Крамянцы ў яе кампаніі няма.
Соф’я Мардас: “У нас і цяпер, як я паеду дамоў на Палесьсе, у нас там людзі надта вышываюць. Вышываюць, і вяжуць, і стараюцца, вячоркі ўстрайваюць. Ткуць посьцілкі, тут яны дываны называюцца, а ў нас посьцілкі. Сабяруцца чалавек да 15 у адну хату! Сядзяць да гадзіны ночы і болей. Як мы ў маладосьці, так яны і зараз там. А тут ужо гэтак ня робяць. Ніхто ніколі не зьбіраецца. Гэта рэдка калі хто прыйдзе да мяне і запытаецца, як вышыць, ці дзе ўзор узяць!”
Згадаўшы расказы пра багатыя паляшуцкія народныя традыцыі, правакую спадарыню Соф’ю пытаньнем пра народныя песьні.
Карэспандэнт: “Песьні сьпявалі, народныя традыцыі былі якія?”
Соф’я Мардас: “Песьні яшчэ вунь як сьпявалі! Ды народныя ўсякія, і самі прыдумлялі. Мы ж былі яшчэ маладыя і каб прыцягнуць да сябе ўвагу хлопцаў, дык мы сядзім-сядзім да часоў 10, хоць і ў школу хадзілі – 7-8 клас, а ўсё адно цяга была да гэтага гуляньня, дык мы апранемся, на вуліцу выйдзем, за плотам станем, ціхенька колькі песень сьпяём, каб хлопцы пачулі, што дзеўкі дзесьці сьпяваюць, і назад схаваемся ў хату. Тады ўжо чуем, што пад вокнамі лазяць, паглядаюць у вокны, лямпа гарыць… Во як было ў нас”.
Карэспандэнт: “Колькі гадоў прайшло, а ці памятаеце што з тых песень, ці бывае, што сьпяваеце нешта з таго?”
Соф’я Мардас: “Сьпяваю, але тут маіх песень людзі ня ведаюць. Я пяю, а людзі слухаюць і плачуць”.
Карэспандэнт: “А якая самая любімая? Якую, бывае, дзе за чаркай засьпяваеце?”
Соф’я Мардас: "Я люблю такую сямейную: калі дзяўчына пойдзе далёка замуж, дахаты часта не паедзеш, і сям’я помніцца, і чакаецца… Я гэтую песьню моцна люблю.”
Карэспандэнт: “То можа засьпяваеце, каб пачуць, як яна гучыць?”
Соф’я Мардас: “Яна гэтак гучыць:
Ва гародзе верба, а ў садзе вішня
Гэта ж мая радзінонька пагуляці выйшла
Гуляе, гуляе, мяне ўспамінае
Дзе ж та меншая сястрыца, што яе ня мае
Ждуць яны гадзіну, таска наступае
А на трэцюю гадзіну сястра прыяжджае
Ой, ты, доню, доню, яка стара стала
Яшчэ б годзік, яшчэ б два – я б цябе ня ўзнала.
Нават чатырохгадовая ўнучка спадарыню Соф’і заслухалася і на пэўны час сьцішыла свае скокі. Пры дзіцяці само напрасілася пытаньне пра тое, ці перадала яна сваё хоць адной з трох дочак.
Карэспандэнт: “Вы вырасьлі ў вялікай сям’і, дзе кожная з дачок павінна была сама сабе назьбіраць пасаг, навышываць посьцілак. А сваіх дачок ці вучылі вы гэтаму?”
Соф’я Мардас: “І прасіла, і вучыла, але не паверыце – ніводная іголкі ў рукі не бярэ! Ні адна!”
Карэспандэнт: “А шкода, што тое, што самі ўмееце, дзецям не перадалі?”
Соф’я Мардас: “Канешне! Ім падабаюцца, яны шануюць зробленае мной, але самі – не. Сьпіцамі вяжуць, а вышываць і кручком вязаць, то не”.
Але на гэтым пералік адрозьненьняў Крамянца ад іншых вёсак ня скончыўся. Адна з дачок спадарыні Соф’і Зоя, якая толькі раніцай прыехала на выходныя да бацькоў зь Менску, расказала пра Сьвяты камень, што ляжыць на ўскрайку лесу каля вёскі.
Зоя: “З гэтым камянём зьвязана некалькі легендаў, чаму ён сьвяты. Дарэчы, калі я зазірнула ў энцыкляпэдыю, то знайшла аповяд, у якім расказваецца, што гэта адзін з самых моцных па сваёй энергетыцы камянёў, і яго яшчэ называлі “Даждж-Бог”, што азначае – “Камень сонца”. Гэта сымбаль самага моцнага Бога ў язычнікаў. Лічыцца, што гэты камень нейкім чынам уплывае на надвор’е. Калі здараецца засуха, то тры жанчыны, абавязкова ўдовы, павінны пайсьці да гэтага камяня, папрасіць дажджу і крануць яго з месца. Дакладней, нейкім чынам яго паварушыць, і тады павінен пайсьці дождж.
Па адной з самых цікавых легендаў, зьвязаных з гэтым камянём, вельмі даўно вырашыў мясцовы сьвятар пабудаваць царкву на вясковых могілках, а камень пакласьці ў падмурак царквы. Мясцовыя людзі прыехалі па камень возам, але як толькі яны яго закранулі, пайшоў дождж. Давезьлі да могілак, там паклалі, а дождж усё не пераставаў ісьці. Будаўніцтва царквы працягвалася, так прайшоў месяц, другі. У сялян былі праблемы, бо гінулі іх палеткі, ураджай, усё вымакала. Пакуль аднойчы сьвятару не прысьніўся сон, дзе казалася, што за тое, што ён парушыў і закрануў камень, дождж будзе ліць да таго часу, пакуль не пакрые камень. А ляжаў ён на той момант вышэй усёй вёскі. Усьвядоміўшы, што ён зрабіў, сьвятар раніцай папрасіў сялян, яны запрэглі коней і маленькім возам, адной паркай коней, без усялякіх праблем яны яго адвезьлі ў лес, на ранейшае месца, і адразу дождж перастаў ісьці”.
Камень, да якога Зоя мяне праводзіла, і сапраўды мае незвычайны выгляд, зь нейкімі незразумелымі сьлядкамі. Ня дзіўна, што і яны тлумачацца яшчэ адной легендай.
Зоя: “На камяні ёсьць адбіткі нібыта сьлядоў чалавечых. Ёсьць на гэты конт прыгожая і рамантычная легенда, ня ведаю, ці адпавядае яна рэчаіснасьці, што гэта Маці Божая, калі ратавала ад Ірада немаўля Ісуса, бегла ад яго і скакала з каменя на камень. І гэта адзін з тых камянёў, на які яна стала”.
Як высьветлілася далей, сьвяты камень ня толькі здолеў уратаваць сябе ад дэспатаў мінуўшчыны, але і ад навукоўцаў сучаснасьці.
Зоя: “Зусім сапраўдная гісторыя адбылася дзесьці ў 70-х гадах мінулага стагодзьдзя. Калі пад Менскам пачалі ствараць музэй валуноў, па гэты камень з музэю таксама прыехалі. Але як толькі яго пачалі кранаць, сапсавалася надвор’е, і пайшоў дождж. Як гэта патлумачыць, я ня ведаю. Нагадаю, камень невялічкі, але яго ніяк не маглі падняць і пагрузіць. То рваліся тросы, нешта яшчэ абрывалася і падала. Нарэшце паклалі на вялізны самазвал, і ў яго праламаўся кузаў. Не пасьпелі ад’ехацца, як зламалася гэтая машына. А ад’ехаліся ад месца зусім недалёка.
І стаяў сталы чалавек, які пачаў тлумачыць гэтаму навукоўцу, што ня трэба гэтага рабіць. Вось легенда, а вось усе прыкметы. Навуковец задумаўся, загадаў кіроўцу – і камень без праблем паклалі на месца. З таго часу яго ніхто не кранаў і, на шчасьце, нікуды ня звозіў”.
Тое, што мясцовыя жыхары шануюць свой Сьвяты камень, было відаць па тым, як чыста прыбрана наўкол. На камяні ляжалі дары – лясныя ягады, кветкі, дробныя і ня надта грошы. Што просяць людзі? Мясцовыя кажуць – нічога асаблівага. Часьцей – каб выканалася задуманае. Калі мы адыходзілі ад камяня, да яго падыйшлі хлопец з дзяўчынай. Грыбнікі вярталіся зь лесу з поўным кошыкам грыбоў. Адзін грыб – крэпенькі чашчавік – паклалі на камень. Падзякавалі за пасьпяховае зьбіраньне.
