У продажы зьявілася паэтычная аўдыёкніга “PHANTOM”. На вокладцы аўтарам пазначаная Джэці, а выдаўцамі – газэта “Наша Ніва” і Радыё Свабода. Значная частка зьмешчаных на дыску вершаў сапраўды прагучала на хвалях нашага радыё ў праекце “Начная чытанка”. Іх пад імем Джэці чытала маладая паэтка Вера Бурлак, якая пад гэтым імем пару месяцаў таму выдала супольную зь Віктарам Жыбулем кнігу “Забі ў сабе Сакрата”. Пра свае творчыя іпастасі маладая паэтка расказала Валянціне Аксак.
Валянціна Аксак: “Пачыналі вы як Вера Бурлак. А потым сталі Джэці. Адкуль такі псэўданім?”
Вера Бурлак (Джэці): “Усё жыцьцё я гуляюся ў нейкія хованкі сама з сабою, бо так у мяне атрымалася, што асобу творчую і асобу жыцьцёвую не атрымліваецца сумяшчаць. Джэці зьявілася, калі ў мяне не было іншага імя акрамя Веры Бурлак. Але потым я пайшла на хітрыкі: я ўзяла прозьвішча мужа і таму цяпер спакойна дзейнічаю ў нятворчым ці амаль нятворчым жыцьці пад пашпартным імем, а вершы друкую пад тым імем, якое пасьля замуства стала маім псэўданімам, – Вера Бурлак. Але Джэці ня можа так проста зьнікнуць, бо гэта нейкая іншая субстанцыя цяпер, чым Вера Бурлак. Мабыць, Вера Бурлак больш сур’ёзная. Яна хуліганіць, але ціха. А Джэці – гэта тая асоба, якая хуліганіць гучна. І таму вершы на дыску гучаць гучна –голасам Джэці”.
Аксак: “Сапраўды, складана ўявіць, каб вы чыталі свае вершы ціха. Усюды са сцэны ваш выступ – гэта цэлая тэатралізаваная дзея. А вам не хацелася пайсьці не ў паэты, а ў артысты?”
Бурлак: “У пэўным сэнсе я нават гэта зрабіла. Я ўвесь час удзельнічаю ў нейкіх пастаноўках. Цяпер гэта нават два калектывы. Была пастаноўка п’есы Ільлі Зданевіча “Янка Крулянбанскі”, дзе я грала галоўнага героя. І быў спэктакль паводле Янкі Маўра “Падарожжа ў пекла”, у якім я зноў жа грала Янку. Гэта хлопчык піянэр Янка Гуж і заадно Юрка Пыж. Гэтая дзейнасьць працягваецца, бо тэатар “Цуд”, які стыхійна ўтварыўся з трох актораў і аднаго рэжысэра, працягвае ставіць спэктаклі, і ўвосень мы зноў іх будзем паказваць. Акрамя мяне ў гэтым тэатры граюць Віктар Жыбуль і Ягор Бабій, а наш рэжысэр – Мюр Фарыдовіч”.
Аксак: “Наведнікі паэтычных імпрэзаў не маглі не заўважыць, што ў вашай асобе на сцэне зьявіўся яшчэ і музыка”.
Бурлак: “Ёсьць такое. Я скончыла музычную школу, і калі была падлеткам, то ўсе думалі, што я стану музыкам. Але тут усё вырашыў выпадак. У дзевятай клясе я выйграла алімпіяду па расейскай мове і таму ў ліцэй БДУ магла паступіць безь іспытаў, а ў музычную вучэльню трэба было іх здаваць, што рабіць мне было лянотна”.
Аксак: “Скажыце, як у такой гарэзьлівай асобе ўжываецца яшчэ і ўнівэрсытэцкі выкладчык і навукоўца?”
Бурлак: “Напэўна, асоба даволі шырокая (сьмяецца). Адных свавольстваў ёй мала. Хочацца яшчэ і глыбіні, а якраз гэты занятак дае выйсьце ў нейкія інтэлектуальныя гульні і ня толькі гульні. Насамрэч у дасьледчыцкай дзейнасьці і нават у выкладаньні ў мяне ўсё вельмі сур’ёзна”.
Аксак: “Вы скончылі расейскае аддзяленьне філфаку БДУ, выкладаеце расейскую літаратуру, а па нацыянальнасьці вы – украінка, нарадзіліся ў Кіеве, а вось жа пішаце беларускія вершы. Якая культура здабыла ў вашай асобе, а якая страціла?”
Бурлак: “Напэўна, усё ж база ў мяне расейская. Я жыла ў дзяцінстве ва Ўкраіне, чула ўкраінскую мову часта, размаўляла па-расейску. А потым у мяне проста зьявілася вялізнае каханьне да беларускага хлопца. У нас быў пэрыяд, калі мы зь ім размаўлялі па-расейску, быў пэрыяд, калі мы размаўлялі на дзьвюх мовах, але гэта нам было цяжка, і потым я перайшла на беларускую мову. Мне гэта спадабалася. Цяпер я пішу выключна па-беларуску мастацкія творы, тут для мяне дзьвюх моваў існаваць ня можа. Мова твораў адна”.
Аксак: “А якія тэмы дасьледуе Вера Жыбуль? Так завуць выкладчыка і дасьледчыка ў вашай асобе?”
Бурлак: “Так. Дысэртацыя ў мяне была прысьвечаная расейскай дзіцячай літаратуры срэбнага веку, а цяпер я пераключылася на ўзаемадачыненьні беларускай і расейскай літаратур, у прыватнасьці, на пераклады. У дваццатыя-трыццатыя і пяцідзесятыя гады рабілася шмат перакладаў з расейскай літаратуры, і мне шкада, што тыя зь беларусаў, якія сьвядома хочуць выхоўваць дзяцей па-беларуску, і ня хочуць уключаць ва ўжытак расейскамоўную дзіцячую клясыку, губляюць цэлую бібліятэку выдатных дзіцячых твораў таго ж Чукоўскага, Маршака, Маякоўскага і іншых. Пераклады зь іх ёсьць, і яны маглі б у адрэдагаваным выглядзе выдавацца цяпер, маглі б стаць базай для далейшых перакладаў. Бо, напрыклад, па-украінску ёсьць уся сусьветная дзіцячая літаратура. Цяпер ёсьць да гэтага тэндэнцыя і ў нас, зьяўляюцца творы Астрыд Ліндгрэн па-беларуску, іншых аўтараў. Гэта пачатак вялікага шляху, і мне б хацелася падштурхнуць гэтае разьвіцьцё”.
Аксак: “Ці пішаце вы вершы для свайго сына і ўсіх беларускіх дзетак?”
Бурлак: “Пішу.
– Голуб, голуб, галубок,
У які бяжыш ты бок?
– Я бягу хутчэй да ежы,
Ад яе жыцьцё залежыць”.
АЎТАР І ТВОР
Алесь Чобат: "Беларусы - народ пераважна паганскі, а таму савецкі"
Алесь Чобат часта выступае на старонках менскага каталіцкага тыднёвіка “Наша вера” – зь вершамі, эсэ, перакладамі паэзіі Яна Паўла ІІ і Чэслава Мілаша. А таму і ня дзіўна, што новая кніга паэта “Край мой шчасьлівы” пабачыла сьвет у каталіцкім выдавецтве “Про Хрысто”. З аўтарам, які жыве ў Скідзелі на Гарадзеншчыне, па тэлефоне зьвязаўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Алесь, я заўважыў такую рэч: паэты, якія жывуць ня ў тлуме вялікіх гарадоў, пішуць больш праўдзівыя вершы. Гэтае адчуваньне праўдзівасьці не пакідае мяне, калі я чытаю творы Мікола Арочкі зь Вецявічаў на Слонімшчыне, Мар’яна Дуксы з Солаў на Смаргоншчыне, Віктара Вабішчэвіча з Давыд-Гарадка… Як лічыш, тваё вяртаньне з Горадні ў Скідзель неяк пазытыўна адбілася на тваёй творчасьці?”
Алесь Чобат: “У мяне ніколі не было дому. Было месца, дзе начаваць, і то не заўжды. Са Скідзеля я паехаў у Менск, зь Менску – у Горадню, у Горадні пераяжджаў некалькі разоў. Таму я ня ведаю, хто тут куды вярнуўся. Проста я позна пачаў. Я ўзяўся за літаратуру, калі ў мяне перарвалася першая прафэсія, калі мне было за трыццаць. Але тут быў свой плюс. За мной была фабрыка. Там мэтал, яго не абдурыш. Гэта ня людзі. Звычка да праўды пры мэтале забясьпечвае здароўе, жыцьцё без калецтва – табе і людзям. А ў гуманітарным асяродку можа быць наадварот... Калі выходзіла кніга “Край мой шчасьлівы”, я так стараўся, каб ня дай Бог у ёй не было злосьці”.
Скобла: “І сапраўды, злосьці там няма. Зборнік атрымаўся пераважна элегічны. Але любы твор мастацтва, на маю думку, павінен несьці энэргію аптымізму. Каго зь беларускіх паэтаў ты лічыш самым аптымістычным?”
Чобат: “Самы аптымістычны, тэхнічны, першы і лепшы быў, ёсьць і будзе Максім Багдановіч. Ён як толькі прачытаў некалькі нумароў “Нашай Нівы”, адразу даў параду: “Кінь вечны плач свой аб старонцы!”. І што – яго паслухалі? Не паслухалі. Як гарохам аб сьценку”.
Скобла: “А хто самы пэсымістычны беларускі паэт?”
Чобат: “А няма такога. Таму што аптыміст проста глядзіць кругом сябе і бачыць тое, што бачыць. І стараецца, каб ягоныя зрок, сэрца, душа, памяць не разыходзіліся з рукою, якая піша. А пэсыміст, дзякаваць Богу, піша найчасьцей не літаратурныя творы. Ён піша скаргі, жальбы, заявы ў жыльлёва-эксплюатацыйную кантору, у міліцыю, у суд, у пракуратуру, у адміністрацыю прэзыдэнта, у ААН, у Брусэль, у Страсбург і Бог ведае куды яшчэ”.
Скобла: “Многія твае вершы напісаныя на біблейскія матывы. Як часта табе даводзіцца зьвяртацца да Бібліі як да першакрыніцы?”
Чобат: “Даволі рэдка. У нас няма хрысьціянскай традыцыі. Мы – народ пераважна паганскі, і таму савецкі. Які я хрысьціянін? Бязь ведама маіх савецкіх бацькоў мой сьвятой памяці дзед Ільля Аляксандравіч у 1958 годзе паклаў мяне малога ў кошык, занёс у царкву і пахрысьціў у свайго прыяцеля айца Саковіча. Вось і ўся мая хрысьціянская традыцыя. Але ў тысячаў людзей і такога няма. Хто помніць, як яго хрысьцілі, і як зваць таго сьвятара?.. І я не хадзіў ні ў касьцёл, ні ў царкву. Я ў касьцёл у Горадні заходзіў, каб пасядзець у спакоі на лаўцы, пра нешта падумаць”.
Скобла: “А адкуль у цябе веданьне Бібліі?”
Чобат: “Даволі пачытаць сьвецкую талковую літаратуру, і будзеш ведаць Біблію. Скажам, “Жыцьцё Ісуса” Эрнэста Рэнана. А Эвангельле чатырох апосталаў у мяне ёсьць, яно ўнікальнае. Нейкім цудам праз усе войны і рэвалюцыі ад мае бабкі з дому Паўлоўскіх (дарэчы, з таго самага, адкуль Эліза Ажэшка) засталося Эвангельле 1917 году выданьня. Выдадзенае ўжо не пры цары-бацюшку, значыць, без обэр-пракурора Сыноду, але яшчэ не пры бальшавіках, а пры патрыярху Ціхану. Там два тэксты, адзін старажытна-славянскі, другі расейскі – у тагачасным правапісе. Вось такая ў мяне засталася сямейная рэліквія. Адзіная”.
Скобла: “У зборніку “Край мой шчасьлівы” адметныя вершы, названыя малітвамі: “Малітва на кожны дзень”, “Малітва да Маці Божай Вастрабрамскай”, “Малая падарожная малітва да Маці Божай Будслаўскай”. А ці ўдзельнічаеш ты ў пілігрымках, напрыклад, у той жа Будслаў?”
Чобат: “Я ніколі ня ўдзельнічаў і шкадаваньня такога ня меў, што ўсе пайшлі, а мяне не ўзялі. Хрысьціянства – гэта спосаб жыцьця і побыту. Modus vivendi. Наша цяперашняя цывілізацыя – пост-хрысьціянская. Я ня ведаю, ці гэта добра. Думаю, што не зусім. Страчана можа быць нашмат больш, чым знойдзена. Я ні на грош ня веру нашаму пакаленьню камсамольцаў, якое раптам пабегла ў царкву, у касьцёл і ў пілігрымкі. Я радуюся, калі чую ад людзей, якія бываюць у Будславе, што ў пілігрымку ходзіць шмат моладзі. Вось гэта добра”.
Скобла: “У тваім новым зборніку чытач знойдзе і пераклады з Чэслава Мілаша. Адзін мой знаёмы крытык сказаў: “Чобат так наперакладаўся Мілаша, што й сам стаў пісаць у ягонай манеры”. А наколькі насамрэч Мілаш паўплываў на цябе як на паэта?”
Чобат: “Ніяк не паўплываў і не ўплывае. Проста Чэслаў Мілаш – свой паэт. Ён неяк зьбянтэжыў палякаў, публічна заявіўшы: “Я – ліцьвін польскай культуры”. Разумееш, ёсьць палякі і беларускія палякі. Прыклад беларускага паляка – Чэслаў Сенюх, наш з табой добры знаёмец, выдатны перакладчык, які жыве ў Варшаве. Мілаш піша па-польску так, як мы з табой думаем. Калі я перакладаю паляка, нават добрага, як, прыкладам, Тадэвуш Ружэвіч, то мне трэба залезьці да яго ў душу, залезьці ў ягоную скуру, каб зразумець, як ён думае. А да Мілаша мне ня трэба залазіць. У яго проста больш багаты жыцьцёвы досьвед, у яго іншая адукацыя, культура, але думае ён абсалютна па-беларуску! Чаму я паставіў гэтыя вершы Мілаша ў сваю кнігу? Таму што я не магу напісаць лепш за Мілаша пра “маю верную мову” і пра майго дзеда. Ну не магу! У Мілаша ўжо знойдзеныя ўсе формулы”.
Алесь Чобат. З новых вершаў
НОЧЧУ НА ХУТАРЫ
Па вячэры ня выйшла размова ізноў.
Неяк душна і сумна. Газьніца гарыць.
Заблукаў гэты Край паміж яваў і сноў.
I пара перастаць пра яго гаварыць.
Нешта вечнае мроіцца ў гэтай глушы.
Лёс пачатку ня меў – і канца сьмерць ня дасьць.
Сьлепа бліскаюць фары на блізкай шашы.
Толькі поле кругом – і няма дзе прапасьць.
Не прапасьць і ня згінуць у цемры такой,
дзе адны матылькі не баяцца сьвятла,
дзе спакой, нібы сьмерць, і дзе сьмерць, як спакой,
і дзе некалі наша Айчына была...
МАТЫЛЁК
Як сіні матылёк над белым сьнегам
цьвітучай вішні, так навокал нас
ляціць і кружыць, і ліхім набегам
шалёна вые і ўсё паліць час.
Нядоўга чалавеку жыць на сьвеце,
нядоўга ў небе матыльку дрыжаць –
калі пасеяў нас аднойчы вецер,
то прыйдзе бура нас аднойчы жаць.
Што ж, матыльку ляцець адвечным сьледам,
і ён ляціць – за бурай, за зімой,
за белым сьнегам, Ноевым каўчэгам,
за мглістай абяцанаю зямлёй...
ЭЛЕГІЯ
Людзі ўсялякія ходзяць пад Богам,
кожнаму дадзена доля свая –
і не прашу я ніколі нічога,
проста жыву час адведзены я.
Сьмерць параўняе ў шыхтах пад зямлёю,
як навабранцаў, пустых і сьвятых,
і не баюся, што будзе са мною
ні ў днях зямных, ні ў вяках залатых.
Праўды і той нашым людзям ня трэба,
і што ж без канца аб красе гаварыць –
хлеб у іх будзе і будзе да хлеба,
толькі краса без астатку згарыць.
Так і душа мая лёгкая дымам
проста ў нябёсы ўзьляціць над гарой,
вецер разьвее і хмарка абдыме,
дожджык страсе яе сьлізкай парой.
Не шпацыруйце дажджыстай парою!
Схопіць прастуда, захочацца жыць –
і наплывуць невядомыя мроі,
і нечакана душа забаліць...
КРАЙ МОЙ ШЧАСЬЛІВЫ
Буду жывы, то яшчэ пастараюся ўбачыць
іншым наш сьвет, у якім жывуць людзі іначай,
і яшчэ ўбачыць, няхай невядома калі,
Край мой шчасьлівы, якога няма на зямлі.
А буду мёртвы, то зноў пастараюся выжыць
словам і сьледам, і стосам сваіх малых кніжак,
бо там схаваны, ці лета наўкол, ці зіма,
Край мой шчасьлівы, якога на сьвеце няма.
Быў я на сьвеце – згаджаюся і пацьвярджаю,
быў я жывы – і дачка мая будзе жывая,
і ў лепшы час будзе жыць, і паўстане з-пад сна,
Край мой шчасьлівы, які запрыгожыць яна.
А без мяне ці са мной, таго ведаць ня можам
ані яна, ані я – мы ў Тваёй руцэ, Божа,
і адной ніткай абодвух да сэрца прышыў
Край мой шчасьлівы – як сон, што мяне перажыў...
КРЫТЫКА
Ганна Кісьліцына. Энцыкляпэдыя моладзевай культуры
Яраслаў Рудзіш. Неба пад Берлінам. Менск, Логвінаў, 2008. Пераклад з чэскай мовы Марыі Мартысевіч
Цікава, хто небудзь ведае, колькі ў Беларусі беларускамоўных чытачоў? Ну хаця б прыблізна? А колькі сярод іх такіх, каму няма трыццаці пяці? Здаецца, значна больш за палову… Бо для таго, каб ведаць, што сёньня выдаецца ў краіне, мала наведваць кніжную краму. Пра зьяўленьне кнігі мы ўсё болей даведваемся праз СМІ ці інтэрнэт, з чаго вынікае: наш чытач адукаваны, малады і сучасны.
А калі так – то Яраславу Рудзішу, трыццаціпяцігадоваму аўтару “Неба пад Бэрлінам”, панк-рокеру і журналісту, увага забясьпечана. Гэта не азначае, што кнігу ня варта чытаць тым, каму больш гадоў. Аднак, у іх, відавочна, ўзьнікнуць праблемы. Выхаваныя ці не самай пурытанскай літаратурай сьвету, яны могуць аказацца не гатовымі да апісаньняў сэксу на лядоўні ці абавязковасьці “касячка за абедам”.
Іншая справа, калі чалавек сталага веку чытае кнігу Рудзіша як энцыкляпэдыю моладзевай культуры. Тады яна – цудоўны спосаб дазнацца, хто такія “ікаючыя гельмуты” і “вадалазы з усходу”, як адрозьніваюцца музычныя густы “патлатых” і “лысых”, і нават прасекчы галоўны мэсыдж сучкультуры, які, відавочна, палягае ў яго прынцыповай адсутнасьці.
Напэўна, некаму гэта падасца гульнёй словаў… Але тады яму і ня варта занурвацца ў гэтую кнігу, дзе ў с ё трымаецца на гульні словаў і алюзіях… Візуальных, і што важна, д а к л а д н ы х мэтафарах… Сыстэме адлюстраваньняў і падваеньняў – пачынаючы ўжо з самой назвы “Неба пад Бэрлінам”, якая адсылае да культавага фільма і мэтро.
Бэрлінская падземка Яраслава Рудзіша нагадае старэйшаму чытачу чыгунку Талстога з “Ганны Карэнінай”, а сярэдняму – “Жоўтую стралу” Пялевіна. Падземка ці, дакладней, у-бан Рудзіша ня столькі канкрэтны топас, дэталёва апісаны і пацьверджаны факталягічнымі зьвесткамі, колькі мэтафізычная кропка сутыкненьня мінулага і будучыні.
“Так, у-бан трымае людзей і ўвесь горад у сваёй аблозе. Горад, які ўжо быў і які пакутуе ад гэтага, горад разарваны на ўсе бакі сьвету, горад, які ёсьць адным цэлым толькі ўнізе, горад, які стаіць на пагорках з руінаў, горад, які хоча знайсьці мінуўшчыну з каменя і адбудаваць будучыню са шкла, але гэта няпроста, як няпроста перасадзіць чалавечае сэрца.”
Падазраю, што гэтак жа няпроста было перасадзіць на беларускую культурную глебу і гэтую кніжку Яраслава Рудзіша, выпісаную ня столькі мовай, колькі паняткамі. І тут Марыя Мартысевіч выступае ня столькі перакладчыцай, колькі Вэргіліем, які водзіць нас па чыгуначных артырыях пекла, старанна пераводзячы стрэлкі на рэйкі нашых асацыяцый. Зомбіскрынкі, Шабаны, задыханае сэрца Барыса Ельцына… Я б сказала, што тэкст “Неба пад Бэрлінам” ня так перакладзены, як адаптаваны для беларускага чытача, прычым адаптаваны двойчы, бо мае дадатак, у якім сваімі ўражаньнямі ад Бэрліну дзеляцца паэт Андрэй Хадановіч, публіцыст Віктар Марціновіч, сьпявачка Сьвятлана Бень, паэтка Вальжына Морт. Забаўна, што для Бень Бэрлін – мужчына, а для Морт – жанчына…
І ўсё ж Бэрлін Рудзіша ўразіў мяне больш. Не таму, што ён здолеў знайсьці нечаканы ракурс і разгарнуць сваё бачаньне на стасямідзесяці старонках паперы, а таму што зь іх паўстае дастаткова цэласны вобраз сучаснай культуры, паказаны на простых і наглядных прыкладах, такіх, як гамбургер і кебаб, што сталі паводле волі аўтара сымбалямі бясконцага дубляжа і капіяваньня. У прынцыпе, няма нічога дзіўнага ў тым, што менавіта чэх у Нямеччыне паварочвае нас да праблемаў культуры. Амэрыканскі антраполяг Ф. К. Бок даў такое вызначэньне культуры: “Культура ў самым шырокім сэнсе слова – гэта тое, з-за чаго ты становісься чужынцам, калі пакідаеш свой дом…” Зьмена каардынатаў дала Яраславу Рудзішу геніяльную магчымасьць паразважаць над надзённымі праблемамі сучаснасьці.
Глябалізацыя і самаідэнтыфікацыя малых нацый, сутыкненьне Захаду і Ўсходу, захаваньне і адчужэньне гісторыі, жыцьцё і сьмерць як жыцьцё і сьмерць сучасьніка – усё гэта артыкулюецца ў кнізе “Неба над Бэрлінам”, але не выглядае катастрафічным, нават калі гэтыя развагі ўкладзеныя ў вусны нябожчыка-самагубцы:
“Так, нашае жыцьцё, тут і там – як у-бан: уваход, выхад, уваходвыхад. Гадзіны, дні і гады чаканьня. Уваход выхад Увайсьці, каб выйсьці, выйсьці, каб увайсьці. Хук аднойчы сказаў мне, што чалавек – ня больш, чым машына, а машына – болей, чым чалавек. Што людзі – гэта прылады, і што прылады і рэчы маюць душу – напрыклад, электрагітары. Я думаю, ён мае рацыю. Мы ўсе робім айн-цвай. Айн-цвай. Уваход-выхад….”
І яшчэ адно папярэджаньне, апошняе. Незалежна ад узросту, гэтая кніга для людзей, у якіх, па вызначэньні самога аўтара, “зьлева б’ецца сэрца, а не крэдытка...”
