Першая хваля чужынцаў, якія стала асядалі ў Беларусі, датуецца 1990 годам. Тое былі ўцякачы ад вайны ў Нагорным Карабаху. Іх расьсялілі ў асноўным па вёсках. А наступнай хвалі — з Прыднястроўя, Грузіі, Абхазіі, Таджыкістану, Прыбалтыкі — пашанцавала ўжо менш: краіне самой ужо патрабавалася замежная дапамога. Асноўную масу мігрантаў складаюць цяпер грамадзяне афраазіяцкага рэгіёну (каля 70 адсоткаў). Усё часьцей у рэгіёнах сустракаюцца афганцы, іракцы, іранцы, этыёпы, пакістанцы... Як складваюцца адносіны паміж імі й мясцовымі жыхарамі?
Тутэйшыя найперш падзяляюць сёньня новых сваіх суседзяў на “чужых” і “нашых”. Першыя — гэта перасяленцы з Азіі ды Афрыкі. Другія — з постсавецкіх краінаў. Найчасьцей кампактныя паселішчы з абедзьвюх груп можна сустрэць у чарнобыльскіх рэгіёнах. Тыя, хто жыў там спрадвеку, пакрысе зьяжджаюць, а замест іх зьяўляюцца зусім незнаёмыя людзі.
(Мілун: ) “Шмат хто выехаў, паперасяляўся праз тое, што нельга жыць зь дзецьмі ў чарнобыльскай зоне, а на іхнае месца прыехала шмат новых людзей. І нам трэба неяк зь імі ўжывацца. Але яны ўліваюцца. У мяне суседзі з Казахстану. Паміж намі няма ніякай розьніцы. Прайдзецеся па клясах: шмат чорненькіх, жоўценькіх, беленькіх. Нават па тварах можа меркаваць, што гэта чалавек іншай нацыянальнасьці. Дзеці адразу міжсобку пачынаюць сябраваць, ня лаюцца, не абзываюцца”.
Гэта была нараўлянская настаўніца пачатковых клясаў Раіса Мілун. Яна лічыць, што малыя хутчэй за бацькоў адаптуюцца да новых умоваў жыцьця, лягчэй пераносяць разрыў са звыклым учорашнім жыцьцём. Больш за тое: шмат хто з маленькіх прыбышоў вельмі лёгка засвойвае мясцовыя звычаі, традыцыі, нават мову. А лепшыя нават абганяюць тутэйшых:
(Мілун: ) “Калі такі кемлівы хлопчык ці дзяўчынка… Вы ведаеце, такія ёсьць выпадкі… У мяне была вучаніца Таня. Яна прыйшла і да Новага году ўжо пачала пісаць дыктоўкі. Абагнала троечнікаў і стала вучыцца на “добра” і на “выдатна”. Вусна — на “выдатна”, а пісала на “4”. Хаця яны прыехалі з Расеі. Яна, праўда, і цяпер часам заварочвае па-расейску. З Грузіі ў нас ёсьць дзеці. Адзін займаецца ў музычнай вучэльні. Гэта значыць, ён скончыў школу, асіліўшы нашую мову, і вучыцца. І там сустракаецца зь беларускай мовай. І хлопчык задаволены”.
Такіх прыкладаў хапае. Але вельмі часта сустракаюцца і адваротныя. Найперш складанасьці ўзьнікаюць у сем’ях, дзе бацькі або занятыя з раніцы да ночы працай, або — пошукамі гарэлкі... Марыец Сяргей Бірукоў пераехаў у ельскую вёску Дабрынь з Казахстану. Вось што расказвае ён пра тое, ці сутыкаюцца дзеці з моўнымі праблемамі:
(Бірукоў: ) “Цяжка. Нам цяжка, і дзеці дзесьці не разумеюць. Пачынаеш дапамагаць рабіць урокі — бывае, такое слова сустрэнеш, што ня можаш яго перакласьці. Суседзяў просім дапамагчы. Так выходзім з сытуацыі”.
Што да саміх бацькоў, дык для перасяленцаў з катэгорыі “нашых” моўных праблемаў практычна няма — выручае “вялікі й магутны” плюс інтэрнацыянальная лаянка. І далей гэтага ні марыйцы, ні казахі, ні таджыкі ісьці не жадаюць. Вось што адказаў Ахмед са столінскіх Альшанаў на пытаньне: ці вывучыў ён за доўгія гады беларускую мову:
(Ахмед: ) “Па-альшанскі? Але гэта не па-беларуску, гэта будзе па-альшанскі: “Ходы до мэне, а я до тэбэ...”
Яшчэ адна перасяленка, спадарыня Вера з пастаўскага мястэчку Лынтупы, так адказвае на пытаньне пра мову:
(Вера: ) “А нічога страшэннага, магу размаўляць. Ды толькі мне гэта нязручна, менавіта па-беларуску. І ня ведаю, чаму ня ўмею. У мяне на “5” была беларуская мова. Але на беларускай мове размаўляць не атрымаецца. Толькі па-расейску! А перад вамі мне неяк ня вельмі ёмка”.
Хто пабыў у Амэрыцы, пацьвярджаюць: савецкія габрэі-эмігранты нічым не адрозьніваюцца — не жадаюць вучыць ангельскую мову, і ўсё тут! І хоць беларускую засвоіць лягчэй, на тое не ідуць. Адначасова практычна няма спробаў да аб’яднаньня мігрантаў ва ўласныя культурна-нацыянальныя суполкі, кажа супрацоўніца аддзелу ў справе рэлігіяў і нацыянальнасьцяў Менскага аблвыканкаму Галіна Гражэўская:
(Гражэўская: ) “У індывідуальным парадку пэўныя нацыі да нас не зьвяртаюцца. Няма ў нас іх суполак. Чаму — пытанне нас ня тычыцца. Традыцыі, гісторыю вось палякі захоўваюць вельмі пасьпяхова. Хочуць украінцы — цудоўна захоўваюць. У іх, як гаворыцца, цячэ нацыянальная кроў і хацелася бы гэта захаваць і перадаць”.
Паводле статыстыкі, у Менскай вобласьці жыве больш за 130 прадстаўнікоў нацыяў і народнасьцяў. Але зарэгістравалі свае суполкі толькі расейцы, украінцы, палякі, габрэі й грэкі. Хоць ніхто не замінае аб’яднацца іншым, асаблівага энтузіязму з боку прыежджых не заўважаецца.
(Гражэўская: ) “Даволі шмат пражывае ў нас літоўцаў, але яны не рэгіструюцца, ня аб’ядноўваюцца, ня ствараюць сваіх аб’яднаньняў, таварыстваў. Чаму? Таму што трэба ініцыятыўны чалавек, актыўны. Які бы вельмі гэтага жадаў”.
Але сям-там пачалі стварацца неафіцыйныя зямляцтвы. Пра іх дзейнасьць тутэйшым мала што вядома, і гэта толькі стымулюе чуткі — часьцей нядобрыя. Вось што кажуць у Віцебску пра мясцовую кітайскую групоўку:
(Сялюк: ) “Наколькі я ведаю, яны маюць такую неафіцыйную структуру — такія самыя, як ствараюць афраамэрыканцы ды іншыя замежнікі. Яны кажуць, што гэта ім неабходна дзеля абароны ад скінгэдаў. Насамрэч ствараецца гэткая закрытая арганізацыя, амаль што мафія”.
Няма нацыянальна-культурніцкіх аб’яднаньняў нават там, дзе “новыя”, так бы мовіць, беларусы жывуць кампактна. Хоць гэта — непараўнальныя астраўкі з замежнымі дыяспарамі на захадзе. Так, у Брэмэне 12 адсоткаў насельніцтва — замежнікі, 14 — у Бэрліне, кожны пяты — у Гамбургу. Ну а ва ўсёй Воршы, напрыклад, толькі каля кірмашу на вуліцы Савецкай стаіць дом, які тутэйшыя завуць “віетнамскім” — амаль усе кватэры там выкупілі, так бы мовіць, экс-ханойцы. Ніякіх культурніцкіх акцыяў яны не праводзяць: жыцьцё падпарадкаванае аднаму толькі дробнаму рынкаваму бізнэсу:
(Аксана: ) “Гандлююць яны тым самым, што й усе астатнія”.
(Жанна: ) “Здаецца, гэтых мурынаў там нават двое!”
(Аксана: ) “Аднаго дык я ведаю, яго Бэнам клічуць! У іх тут ёсьць сем’і, дзеці…”
У радыяцыйнай веткаўскай вёсцы Няглюбка мігрантаў больш за сотню — прыехалі ад Малдовы да Таджыкістану. У такіх умовах хутка ўжо тутэйшым давядзецца засвойваць чужую мову ды вучыцца чужым традыцыям! Адсюль і непрыхаваная варожасьць да прыбышоў:
(Асіпенка: ) “Ой, маўчыце вы! Расказваць неахота. Не работнікі, а гора. Любяць выпіць, паесьці, а працаваць ня хочуць. Во ў чым справа. Гэта нашы людзі ведаюць, а ў іх поле дадуць — і поле тое пустуе. Ходзяць па дварах, просяць: дай карзінку бульбы. Вось такія. А ё каторыя харошыя, чэсныя. Але большасьць — такія п’яніцы! Давалі адзеньне, куртку якую аддасі. Яны бедныя прыехалі. Адкуль панаяжджалі, нават ня ведаю”.
Няглюбскія абарыгены, да якіх адносіцца і вэтэран вайны Іван Асіпенка, на прыежджых кажуць без асаблівай любові: “наброды”. У “набродах” як у патэнцыйнай рабочай сіле зацікаўлены найперш саўгас з сымбалічным назовам “Дружба”. Для яго клопат нумар адзін — нагрузіць новых людзей працай. А што да афіцыйнай легалізацыі мігрантаў, дык тое турбуе ўжо меней. Зразумела, што праблематыкі культурнай, моўнай асыміляцыі для адміністрацыі ўвогуле не існуе. Распавядаюць няглюбскія жанкі:
(Сталая жанчына: ) “У саўгас да дырэктара прыйдуць, папросяцца на работу. Месяц папрацавалі — паехалі ў іншы саўгас…”
(Другая жанчына: ) “Прыяжджаюць, ад’яжджаюць. Вандруюць, як цыганы”.
Калі спытаеш у жанок, хто ў вёску прыехаў, яны пэўна і не адкажуць:
(Жанчына: ) “А бес іх ведае. Мы краю ня знаем ім, колькі іх прыехала”.
(Іншая: ) “Як бы добрыя былі, на адным месцы сядзелі бы. А як кепскія, то ім усё не падабаецца, едуць шукаюць іншага. Так можна сказаць”.
(Жанчына: ) “А якія праблемы прывязуць! Дзе што нагледзяць, дык украдуць і прададуць. Во якія праблемы прывезьлі нашаму дырэктару”.
(Іншая: ) “Дзясятак бульбін дасі — дык зварыць, а не дасі, дык галодны сядзіць”.
У праўды, як і ў мэдаля, звычайна два бакі. Таму давайце паслухаем, што кажуць пра сваё жыцьцё самі перасяленцы. Тацяна Яцкова прыехала ў Няглюбку з Казахстану. Ёй пашчасьціла з выбарам новага месца жыцьця: сустрэла тут сваё каханьне, выйшла замуж. Таму ведае сытуацыю лепш за іншых. Прымаючы шмат якія прэтэнзіі да сваіх землякоў, адначасова абараняе іх. Напрыклад, прыводзіць, такі важкі аргумэнт: сёньня саўгас амаль цалкам трымаецца на прыежджых. Бязь іх старыя вёскі ўвогуле бы разваліліся, а палі пазарасталі хмызьняком.
(Яцкова: ) “П’янства тут хапала. Нашы, падаецца, ня моцна п’юць у параўнаньні з карэнным насельніцтвам. Нават мясцовыя болей ужываюць, але чамусьці нашых, прыежджых, болей відаць. Мы ж не адсюль. Мы прыехалі. Калгасныя кватэры, жывем без прапіскі. Нас таму могуць кідаць, шпурляць куды заўгодна. Стараемся трымацца. Жыць неяк трэба, дзеці... Мы жывем, працуем. У каго як атрымліваецца”.
Тацяна, як ужо згадвалася, выйшла замуж за мясцовага беларуса. І гэта зусім не адзінкавы выпадак. У адрозьненьне ад немцаў ці амэрыканцаў, шлюбы зь мігрантамі афармляюцца вельмі лёгка. Ды і грамадзкая думка ў адносінах да такі параў больш ляяльная, лічыць грузін Мікалай Наладзэ, якога лёс закінуў у стаўпцоўскае мястэчка Рубяжэвічы.
(Наладзэ: ) “Я з Грузіі, з Тбілісі. Тут у нас у Рубяжэвічах вельмі выдатна. Дружна сустракаюць, вельмі дружна. Наконт гэтага Рубяжэвічы мне вельмі падабаюцца. Тут сялянскія звычаі выконваюць як належыць. Як было раней, так і зараз. Ходзяць у касьцёл. Яны нічога гэтага не забываюць. Я жыў шмат дзе: ва Ўкраіне, Казахстане, Узбэкістане, а потым сюды прыехаў. Сын ажаніўся на беларусцы. Тут нармалёва. Тут добрыя людзі”.
Алена Луканоўская з Казахстану жыве сёньня ў валожынскім мястэчку Пяршаі:
(Луканоўская: ) “У 1992 годзе да сястры прыехала — яна замуж выйшла за беларуса. Мне ў Беларусі лепш падабаецца, чымсьці там. Там усялякія людзі, усялякія нацыі. Казахі, вядома, любяць толькі сваіх. Хаця я там нарадзілася. Але ўсё роўна мне тут лепш. Толькі заробак маленькі, але што ты зробіш — жыць трэба”.
Паводле зьвестак гомельскай рэгіянальнай міграцыйнай службы, з 1996 году ў рэгіёне праз працаўладкаваньне легалізаваліся каля 3 тысяч перасяленцаў з краінаў СНД — у асноўным у так званых чарнобыльскіх раёнах. Але далёка ня ўсе мігранты, што пасяліліся тут, атрымалі дазвол на жыхарства. І гэта сталася адной з прычынаў, лічыць Раіса Жук зь Веткі, што яны не ўрастаюць каранямі ў тутэйшую глебу:
(Жук: ) “Ну, сілы болей рабочай стала, а ўсё адно заробак дрэнны, і людзі зьяжджаюць. Ня вельмі яны патрэбныя. Туды-сюды іх гоняць. Таго прыняў, таго выгнаў”.
Праблемы легалізацыі мігрантаў вырашаюцца праз даволі складаную юрыдычную працэдуру. У гэтым сэнсе Беларусь мала чым адрозьніваецца ад іншых краінаў. Зь іншага боку, колькасьць тых, хто прэтэндуе на беларускае грамадзянства, непараўнальна меншая, чым у краінах Заходняй Эўропы, Амэрыкі. У Нямеччыне, напрыклад, на ўліку міграцыйных службаў каля трох мільёнаў чалавек, а ў ЗША па розных падліках незаконна жывуць ад 8 да 14 мільёнаў. Калі ў цябе няма пашпарту, аднолькава цяжка на любой чужыне. Аднак спэцыфіка Беларусі яшчэ і ў тым, што тут абмежаваны рынак працы. Марыец Сяргей Бірукоў ужо 6 гадоў працуе скотнікам — інашай працы знайсьці не ўдаецца:
(Бірукоў: ) “Паколькі ў мяне няма грамадзянства, іншай працы тут не даюць”.
Шасьцітысячная вёска Альшаны ў Столінскім раёне Берасьцейшчыны — агурковая сталіца Беларусі. Тутэйшая прадукцыя ідзе на экспарт ў Расею. Перавозкамі займаюцца азэрбайджанцы. У Альшанах яны знаходзяцца толькі, калі сэзон. Астатні час — у Расеі. Некаторыя з прыбышоў пабраліся шлюбам альбо проста жывуць разам зь беларускамі. У вясковых дзяўчат замежныя перакупнікі лічацца ўдалай партыяй. Адзін з такіх гандляроў, які прадставіўся Ахмедам, быў нешматслоўным. Адказваючы на пытаньні, ён старанна падбіраў словы, каб не сказаць чаго лішняга:
(Ахмед: ) “Мы з Санкт-Пэтэрбургу. Радзіма ў Айзэрбаджане. Ужо год 9 жывем тут у вёсцы. Закупаем агуркі й забясьпечваем Піцер. А ўзімку адпачываем дома, у Піцеры”.
Жыцьцё ня дужа цешыць мігрантаў. Найперш яно навучае асьцярожнасьці. Адкрытасьць, асабліва калі размова заходзіць пра вершнікаў людзкіх лёсаў, ня лепшы іх саюзьнік. Таму адказ пра стаўленьне да сябе з боку столінскай вэртыкалі быў вельмі ляканічны і дыпляматычны:
(Ахмед: ) “Не-не. Усё нармалёва. Мы ні на што ня крыўдзімся”.
Што да прадстаўнікоў афраазіяцкага рэгіёну, дык зь імі стасункі ў тутэйшага насельніцтва найчасьцей вельмі павярхоўныя, насьцярожаныя. І звычайна гэта адбываецца з прычыны замкнёнасьці прыежджых. Вось што расказвае пра кітайскую групоўку ў Віцебску Зьміцер Сялюк:
(Сялюк: ) “Кітайцы ўжо каля пяці год тут. Першае, што яны зрабілі, — гэта адчынілі кітайскую рэстарацыю. Далей плянуюць заснаваць цэлую сетку такіх рэстарацыяў на Віцебшчыне, а таксама пайсьці працаваць у сфэру адпачынку: пабудаваць саўны, кітайскія лазьні, г.д. А яшчэ далей — гэта яны хацелі бы заснаваць у Беларусі цэлыя свае паселішчы, накшталат кітайскіх кварталаў у Нью-Ёрку. У прыватных размовах так і кажуць: калісьці мы мусілі адсюль пайсьці, а цяпер мы сюды вяртаемся! Але існуюць кітайцы адасоблена, занадта шчыльных стасункаў зь беларусамі няма”.
Пра кітайскае вяртаньне ў Беларусь сказана занадта гучна. Але ў цэлым тэндэнцыя да павелічэньня колькасьці ў краіне мігрантаў відавочная. І каб пазьбегнуць заўтрашніх магчымых ускладненьняў ва ўзаемаадносінах з тутэйшым насельніцтвам, ужо сёньня дзяржава мусіць выпрацаваць адпаведную стратэгію. Аднак досьвед рэгіёнаў сьведчыць пра тое, што будаўніцтва гэтага суседзтва кінутае на самацёк.
Тутэйшыя найперш падзяляюць сёньня новых сваіх суседзяў на “чужых” і “нашых”. Першыя — гэта перасяленцы з Азіі ды Афрыкі. Другія — з постсавецкіх краінаў. Найчасьцей кампактныя паселішчы з абедзьвюх груп можна сустрэць у чарнобыльскіх рэгіёнах. Тыя, хто жыў там спрадвеку, пакрысе зьяжджаюць, а замест іх зьяўляюцца зусім незнаёмыя людзі.
(Мілун: ) “Шмат хто выехаў, паперасяляўся праз тое, што нельга жыць зь дзецьмі ў чарнобыльскай зоне, а на іхнае месца прыехала шмат новых людзей. І нам трэба неяк зь імі ўжывацца. Але яны ўліваюцца. У мяне суседзі з Казахстану. Паміж намі няма ніякай розьніцы. Прайдзецеся па клясах: шмат чорненькіх, жоўценькіх, беленькіх. Нават па тварах можа меркаваць, што гэта чалавек іншай нацыянальнасьці. Дзеці адразу міжсобку пачынаюць сябраваць, ня лаюцца, не абзываюцца”.
Гэта была нараўлянская настаўніца пачатковых клясаў Раіса Мілун. Яна лічыць, што малыя хутчэй за бацькоў адаптуюцца да новых умоваў жыцьця, лягчэй пераносяць разрыў са звыклым учорашнім жыцьцём. Больш за тое: шмат хто з маленькіх прыбышоў вельмі лёгка засвойвае мясцовыя звычаі, традыцыі, нават мову. А лепшыя нават абганяюць тутэйшых:
(Мілун: ) “Калі такі кемлівы хлопчык ці дзяўчынка… Вы ведаеце, такія ёсьць выпадкі… У мяне была вучаніца Таня. Яна прыйшла і да Новага году ўжо пачала пісаць дыктоўкі. Абагнала троечнікаў і стала вучыцца на “добра” і на “выдатна”. Вусна — на “выдатна”, а пісала на “4”. Хаця яны прыехалі з Расеі. Яна, праўда, і цяпер часам заварочвае па-расейску. З Грузіі ў нас ёсьць дзеці. Адзін займаецца ў музычнай вучэльні. Гэта значыць, ён скончыў школу, асіліўшы нашую мову, і вучыцца. І там сустракаецца зь беларускай мовай. І хлопчык задаволены”.
Такіх прыкладаў хапае. Але вельмі часта сустракаюцца і адваротныя. Найперш складанасьці ўзьнікаюць у сем’ях, дзе бацькі або занятыя з раніцы да ночы працай, або — пошукамі гарэлкі... Марыец Сяргей Бірукоў пераехаў у ельскую вёску Дабрынь з Казахстану. Вось што расказвае ён пра тое, ці сутыкаюцца дзеці з моўнымі праблемамі:
(Бірукоў: ) “Цяжка. Нам цяжка, і дзеці дзесьці не разумеюць. Пачынаеш дапамагаць рабіць урокі — бывае, такое слова сустрэнеш, што ня можаш яго перакласьці. Суседзяў просім дапамагчы. Так выходзім з сытуацыі”.
Што да саміх бацькоў, дык для перасяленцаў з катэгорыі “нашых” моўных праблемаў практычна няма — выручае “вялікі й магутны” плюс інтэрнацыянальная лаянка. І далей гэтага ні марыйцы, ні казахі, ні таджыкі ісьці не жадаюць. Вось што адказаў Ахмед са столінскіх Альшанаў на пытаньне: ці вывучыў ён за доўгія гады беларускую мову:
(Ахмед: ) “Па-альшанскі? Але гэта не па-беларуску, гэта будзе па-альшанскі: “Ходы до мэне, а я до тэбэ...”
Яшчэ адна перасяленка, спадарыня Вера з пастаўскага мястэчку Лынтупы, так адказвае на пытаньне пра мову:
(Вера: ) “А нічога страшэннага, магу размаўляць. Ды толькі мне гэта нязручна, менавіта па-беларуску. І ня ведаю, чаму ня ўмею. У мяне на “5” была беларуская мова. Але на беларускай мове размаўляць не атрымаецца. Толькі па-расейску! А перад вамі мне неяк ня вельмі ёмка”.
Хто пабыў у Амэрыцы, пацьвярджаюць: савецкія габрэі-эмігранты нічым не адрозьніваюцца — не жадаюць вучыць ангельскую мову, і ўсё тут! І хоць беларускую засвоіць лягчэй, на тое не ідуць. Адначасова практычна няма спробаў да аб’яднаньня мігрантаў ва ўласныя культурна-нацыянальныя суполкі, кажа супрацоўніца аддзелу ў справе рэлігіяў і нацыянальнасьцяў Менскага аблвыканкаму Галіна Гражэўская:
(Гражэўская: ) “У індывідуальным парадку пэўныя нацыі да нас не зьвяртаюцца. Няма ў нас іх суполак. Чаму — пытанне нас ня тычыцца. Традыцыі, гісторыю вось палякі захоўваюць вельмі пасьпяхова. Хочуць украінцы — цудоўна захоўваюць. У іх, як гаворыцца, цячэ нацыянальная кроў і хацелася бы гэта захаваць і перадаць”.
Паводле статыстыкі, у Менскай вобласьці жыве больш за 130 прадстаўнікоў нацыяў і народнасьцяў. Але зарэгістравалі свае суполкі толькі расейцы, украінцы, палякі, габрэі й грэкі. Хоць ніхто не замінае аб’яднацца іншым, асаблівага энтузіязму з боку прыежджых не заўважаецца.
(Гражэўская: ) “Даволі шмат пражывае ў нас літоўцаў, але яны не рэгіструюцца, ня аб’ядноўваюцца, ня ствараюць сваіх аб’яднаньняў, таварыстваў. Чаму? Таму што трэба ініцыятыўны чалавек, актыўны. Які бы вельмі гэтага жадаў”.
Але сям-там пачалі стварацца неафіцыйныя зямляцтвы. Пра іх дзейнасьць тутэйшым мала што вядома, і гэта толькі стымулюе чуткі — часьцей нядобрыя. Вось што кажуць у Віцебску пра мясцовую кітайскую групоўку:
(Сялюк: ) “Наколькі я ведаю, яны маюць такую неафіцыйную структуру — такія самыя, як ствараюць афраамэрыканцы ды іншыя замежнікі. Яны кажуць, што гэта ім неабходна дзеля абароны ад скінгэдаў. Насамрэч ствараецца гэткая закрытая арганізацыя, амаль што мафія”.
Няма нацыянальна-культурніцкіх аб’яднаньняў нават там, дзе “новыя”, так бы мовіць, беларусы жывуць кампактна. Хоць гэта — непараўнальныя астраўкі з замежнымі дыяспарамі на захадзе. Так, у Брэмэне 12 адсоткаў насельніцтва — замежнікі, 14 — у Бэрліне, кожны пяты — у Гамбургу. Ну а ва ўсёй Воршы, напрыклад, толькі каля кірмашу на вуліцы Савецкай стаіць дом, які тутэйшыя завуць “віетнамскім” — амаль усе кватэры там выкупілі, так бы мовіць, экс-ханойцы. Ніякіх культурніцкіх акцыяў яны не праводзяць: жыцьцё падпарадкаванае аднаму толькі дробнаму рынкаваму бізнэсу:
(Аксана: ) “Гандлююць яны тым самым, што й усе астатнія”.
(Жанна: ) “Здаецца, гэтых мурынаў там нават двое!”
(Аксана: ) “Аднаго дык я ведаю, яго Бэнам клічуць! У іх тут ёсьць сем’і, дзеці…”
У радыяцыйнай веткаўскай вёсцы Няглюбка мігрантаў больш за сотню — прыехалі ад Малдовы да Таджыкістану. У такіх умовах хутка ўжо тутэйшым давядзецца засвойваць чужую мову ды вучыцца чужым традыцыям! Адсюль і непрыхаваная варожасьць да прыбышоў:
(Асіпенка: ) “Ой, маўчыце вы! Расказваць неахота. Не работнікі, а гора. Любяць выпіць, паесьці, а працаваць ня хочуць. Во ў чым справа. Гэта нашы людзі ведаюць, а ў іх поле дадуць — і поле тое пустуе. Ходзяць па дварах, просяць: дай карзінку бульбы. Вось такія. А ё каторыя харошыя, чэсныя. Але большасьць — такія п’яніцы! Давалі адзеньне, куртку якую аддасі. Яны бедныя прыехалі. Адкуль панаяжджалі, нават ня ведаю”.
Няглюбскія абарыгены, да якіх адносіцца і вэтэран вайны Іван Асіпенка, на прыежджых кажуць без асаблівай любові: “наброды”. У “набродах” як у патэнцыйнай рабочай сіле зацікаўлены найперш саўгас з сымбалічным назовам “Дружба”. Для яго клопат нумар адзін — нагрузіць новых людзей працай. А што да афіцыйнай легалізацыі мігрантаў, дык тое турбуе ўжо меней. Зразумела, што праблематыкі культурнай, моўнай асыміляцыі для адміністрацыі ўвогуле не існуе. Распавядаюць няглюбскія жанкі:
(Сталая жанчына: ) “У саўгас да дырэктара прыйдуць, папросяцца на работу. Месяц папрацавалі — паехалі ў іншы саўгас…”
(Другая жанчына: ) “Прыяжджаюць, ад’яжджаюць. Вандруюць, як цыганы”.
Калі спытаеш у жанок, хто ў вёску прыехаў, яны пэўна і не адкажуць:
(Жанчына: ) “А бес іх ведае. Мы краю ня знаем ім, колькі іх прыехала”.
(Іншая: ) “Як бы добрыя былі, на адным месцы сядзелі бы. А як кепскія, то ім усё не падабаецца, едуць шукаюць іншага. Так можна сказаць”.
(Жанчына: ) “А якія праблемы прывязуць! Дзе што нагледзяць, дык украдуць і прададуць. Во якія праблемы прывезьлі нашаму дырэктару”.
(Іншая: ) “Дзясятак бульбін дасі — дык зварыць, а не дасі, дык галодны сядзіць”.
У праўды, як і ў мэдаля, звычайна два бакі. Таму давайце паслухаем, што кажуць пра сваё жыцьцё самі перасяленцы. Тацяна Яцкова прыехала ў Няглюбку з Казахстану. Ёй пашчасьціла з выбарам новага месца жыцьця: сустрэла тут сваё каханьне, выйшла замуж. Таму ведае сытуацыю лепш за іншых. Прымаючы шмат якія прэтэнзіі да сваіх землякоў, адначасова абараняе іх. Напрыклад, прыводзіць, такі важкі аргумэнт: сёньня саўгас амаль цалкам трымаецца на прыежджых. Бязь іх старыя вёскі ўвогуле бы разваліліся, а палі пазарасталі хмызьняком.
(Яцкова: ) “П’янства тут хапала. Нашы, падаецца, ня моцна п’юць у параўнаньні з карэнным насельніцтвам. Нават мясцовыя болей ужываюць, але чамусьці нашых, прыежджых, болей відаць. Мы ж не адсюль. Мы прыехалі. Калгасныя кватэры, жывем без прапіскі. Нас таму могуць кідаць, шпурляць куды заўгодна. Стараемся трымацца. Жыць неяк трэба, дзеці... Мы жывем, працуем. У каго як атрымліваецца”.
Тацяна, як ужо згадвалася, выйшла замуж за мясцовага беларуса. І гэта зусім не адзінкавы выпадак. У адрозьненьне ад немцаў ці амэрыканцаў, шлюбы зь мігрантамі афармляюцца вельмі лёгка. Ды і грамадзкая думка ў адносінах да такі параў больш ляяльная, лічыць грузін Мікалай Наладзэ, якога лёс закінуў у стаўпцоўскае мястэчка Рубяжэвічы.
(Наладзэ: ) “Я з Грузіі, з Тбілісі. Тут у нас у Рубяжэвічах вельмі выдатна. Дружна сустракаюць, вельмі дружна. Наконт гэтага Рубяжэвічы мне вельмі падабаюцца. Тут сялянскія звычаі выконваюць як належыць. Як было раней, так і зараз. Ходзяць у касьцёл. Яны нічога гэтага не забываюць. Я жыў шмат дзе: ва Ўкраіне, Казахстане, Узбэкістане, а потым сюды прыехаў. Сын ажаніўся на беларусцы. Тут нармалёва. Тут добрыя людзі”.
Алена Луканоўская з Казахстану жыве сёньня ў валожынскім мястэчку Пяршаі:
(Луканоўская: ) “У 1992 годзе да сястры прыехала — яна замуж выйшла за беларуса. Мне ў Беларусі лепш падабаецца, чымсьці там. Там усялякія людзі, усялякія нацыі. Казахі, вядома, любяць толькі сваіх. Хаця я там нарадзілася. Але ўсё роўна мне тут лепш. Толькі заробак маленькі, але што ты зробіш — жыць трэба”.
Паводле зьвестак гомельскай рэгіянальнай міграцыйнай службы, з 1996 году ў рэгіёне праз працаўладкаваньне легалізаваліся каля 3 тысяч перасяленцаў з краінаў СНД — у асноўным у так званых чарнобыльскіх раёнах. Але далёка ня ўсе мігранты, што пасяліліся тут, атрымалі дазвол на жыхарства. І гэта сталася адной з прычынаў, лічыць Раіса Жук зь Веткі, што яны не ўрастаюць каранямі ў тутэйшую глебу:
(Жук: ) “Ну, сілы болей рабочай стала, а ўсё адно заробак дрэнны, і людзі зьяжджаюць. Ня вельмі яны патрэбныя. Туды-сюды іх гоняць. Таго прыняў, таго выгнаў”.
Праблемы легалізацыі мігрантаў вырашаюцца праз даволі складаную юрыдычную працэдуру. У гэтым сэнсе Беларусь мала чым адрозьніваецца ад іншых краінаў. Зь іншага боку, колькасьць тых, хто прэтэндуе на беларускае грамадзянства, непараўнальна меншая, чым у краінах Заходняй Эўропы, Амэрыкі. У Нямеччыне, напрыклад, на ўліку міграцыйных службаў каля трох мільёнаў чалавек, а ў ЗША па розных падліках незаконна жывуць ад 8 да 14 мільёнаў. Калі ў цябе няма пашпарту, аднолькава цяжка на любой чужыне. Аднак спэцыфіка Беларусі яшчэ і ў тым, што тут абмежаваны рынак працы. Марыец Сяргей Бірукоў ужо 6 гадоў працуе скотнікам — інашай працы знайсьці не ўдаецца:
(Бірукоў: ) “Паколькі ў мяне няма грамадзянства, іншай працы тут не даюць”.
Шасьцітысячная вёска Альшаны ў Столінскім раёне Берасьцейшчыны — агурковая сталіца Беларусі. Тутэйшая прадукцыя ідзе на экспарт ў Расею. Перавозкамі займаюцца азэрбайджанцы. У Альшанах яны знаходзяцца толькі, калі сэзон. Астатні час — у Расеі. Некаторыя з прыбышоў пабраліся шлюбам альбо проста жывуць разам зь беларускамі. У вясковых дзяўчат замежныя перакупнікі лічацца ўдалай партыяй. Адзін з такіх гандляроў, які прадставіўся Ахмедам, быў нешматслоўным. Адказваючы на пытаньні, ён старанна падбіраў словы, каб не сказаць чаго лішняга:
(Ахмед: ) “Мы з Санкт-Пэтэрбургу. Радзіма ў Айзэрбаджане. Ужо год 9 жывем тут у вёсцы. Закупаем агуркі й забясьпечваем Піцер. А ўзімку адпачываем дома, у Піцеры”.
Жыцьцё ня дужа цешыць мігрантаў. Найперш яно навучае асьцярожнасьці. Адкрытасьць, асабліва калі размова заходзіць пра вершнікаў людзкіх лёсаў, ня лепшы іх саюзьнік. Таму адказ пра стаўленьне да сябе з боку столінскай вэртыкалі быў вельмі ляканічны і дыпляматычны:
(Ахмед: ) “Не-не. Усё нармалёва. Мы ні на што ня крыўдзімся”.
Што да прадстаўнікоў афраазіяцкага рэгіёну, дык зь імі стасункі ў тутэйшага насельніцтва найчасьцей вельмі павярхоўныя, насьцярожаныя. І звычайна гэта адбываецца з прычыны замкнёнасьці прыежджых. Вось што расказвае пра кітайскую групоўку ў Віцебску Зьміцер Сялюк:
(Сялюк: ) “Кітайцы ўжо каля пяці год тут. Першае, што яны зрабілі, — гэта адчынілі кітайскую рэстарацыю. Далей плянуюць заснаваць цэлую сетку такіх рэстарацыяў на Віцебшчыне, а таксама пайсьці працаваць у сфэру адпачынку: пабудаваць саўны, кітайскія лазьні, г.д. А яшчэ далей — гэта яны хацелі бы заснаваць у Беларусі цэлыя свае паселішчы, накшталат кітайскіх кварталаў у Нью-Ёрку. У прыватных размовах так і кажуць: калісьці мы мусілі адсюль пайсьці, а цяпер мы сюды вяртаемся! Але існуюць кітайцы адасоблена, занадта шчыльных стасункаў зь беларусамі няма”.
Пра кітайскае вяртаньне ў Беларусь сказана занадта гучна. Але ў цэлым тэндэнцыя да павелічэньня колькасьці ў краіне мігрантаў відавочная. І каб пазьбегнуць заўтрашніх магчымых ускладненьняў ва ўзаемаадносінах з тутэйшым насельніцтвам, ужо сёньня дзяржава мусіць выпрацаваць адпаведную стратэгію. Аднак досьвед рэгіёнаў сьведчыць пра тое, што будаўніцтва гэтага суседзтва кінутае на самацёк.
