Ці быў Васіль Быкаў савецкім пісьменьнікам?

Дракахруст: 20 гадоў таму зьнік Савецкі Саюз. Але ці праўда зьнік? Часам гаворыцца, што многія постсавецкія краіны, асабліва Беларусь, дагэтуль жывуць у СССР. Гэта мэтафара ці апісаньне сапраўднага стану рэчаў? Калі гаворыцца, што мы засталіся ў СССР – маюцца на ўвазе нейкія элемэнты, формы грамадзкага жыцьця ці сьвядомасьць ці настальгія па дзяржаве, па сьвеце, які зьнік 20 гадоў таму?

Савецкі Саюз зьнік напраўду і назаўжды

Дынько: Не, Савецкі Саюз зьнік напраўду і назаўжды. Калі яшчэ 10 гадоў таму хтосьці яшчэ марыў пра яго, хтосьці баяўся гэтага аднаўленьня, то цяпер ніхто не адчувае сябе ў СССР – гэта гісторыя. І, дарэчы, таму менавіта, што гэта стала гісторыяй, мы можам цьвяроза, бяз страху аналізаваць яго спадчыну.

Вядома, сьляды ў нашай мэнтальнасьці засталіся. І яшчэ маё пакаленьне гэтая дзяржава выхоўвала, гадавала, прышчапляла нам свае формы. Але ведаеце, вось у Нямеччыне ад Гітлера таксама відаць нешта засталося. Але і што? Яно не ўспрымаецца як непазьбежнасьць. Гэтак і ў нас – савецкае ў нас, савецкае вакол нас ужо не ўспрымаецца як непазьбежнасьць.

Дракахруст: Юлія, ці вы згодны з Андрэем, што вось быў СССР і зьнік дашэчэнту, зьнік і як грамадзкая форма, і са сьвядомасьці?

«Эх, якую дзяржаву вялікую развалілі...», і затым, без усялякіх пераходаў: «Я ганаруся нашай незалежнасьцю»

Чарняўская: Вы, Юры, ужылі дакладнае вызначэньне – мэтафара. Наконт таго, што постсавецкія краіны, у прыватнасьці, Беларусь дагэтуль жывуць у СССР. Гэта мэтафара, што, дарэчы, і дае магчымасьць мець на ўвазе кожны раз рознае і ўсё адначасова (элемэнты, формы, настальгію і г.д.). Мне запомніліся дзьве фразы, якія я чула ад розных людзей, ад сантэхнікаў да прафэсараў: «Эх, якую дзяржаву вялікую развалілі...», і затым, без усялякіх пераходаў: «Я ганаруся нашай незалежнасьцю». Без усялякіх «але». У гэтым спалучэньні – адказ на вашае, Юры, пытаньне, ілюстрацыя раздробленай, алягічнай рэфлексіі з гэтай нагоды.

Я ўпэўненая, што ў СССР ніхто толкам і ня жыў. Людзі – асабліва маладыя – жылі ў сваіх колах, у сваіх субкультурах, у сьветах, якія стваралі сабе самі. Краіна ім у гэтым асобным ад яе існаваньні перашкаджала, але ў чымсьці нават і дапамагала: народныя тэатры, фэстывалі аўтарскай песьні, альпінісцкія сэкцыі, мастацкія студыі, дзіцячыя гурткі. Усё гэта было, прычым было бясплатна.

Так што я ня думаю, што ў тэзе, што мы дагэтуль жывем у СССР, ёсьць нешта большае за мэтафару.

Дракахруст: Уладзімер, ці вы згодны з нашымі калегамі?

СССР – гэта вельмі магутны і жыцьцяздольны прывід

Падгол: СССР – гэта на сёньня монстар, прывід, ён набывае розныя абліччы. Ён можа быць трансьляваны ўладаром Беларусі, калі ён кажа пра Леніна і Сталіна, пра вайну і перамогі, ён жыве ў вялікіх групах людзей, якія прыгадваюць савецкія часы, як зямны рай. Гэта тыя, хто прыйшоўшы на завод, праз 5 гадоў атрымаў бясплатную кватэру, а зараз са сваімі дзецьмі і ўнукамі жывуць у той самай кватэры, пакутуюць і мараць пра СССР, каб іх дзеці і ўнукі маглі такую кватэру атрымаць і зьехаць ад іх.

Гэта вельмі цікавы фэномэн, які пэрыядычна сьвядома ці несьвядома падтрымліваецца ў мастацтве, у літаратуры, у прапагандзе. Я лічу, што гэта вельмі магутны і жыцьцяздольны прывід, пярэварацень, які набывае розныя абліччы, розныя формы і ў нейкі момант ён можа паўплываць і нават перадвызначыць лёс Беларусі.

Дракахруст: Прынамсі паводле антуражу Беларусь – бадай самая савецкая з усіх постсавецкіх краін, шмат у чым больш савецкая, чым сэрца былой імпэрыі – цяперашняя Расейская Фэдэрацыя. Гэта так, пачынаючы з афіцыйнага звароту «таварышчы» і сканчаючы прынцыпамі эканамічнай палітыкі, дастаткова прыгадаць нядаўнюю крытыку прэзыдэнтам «рынкавых выкрунтасаў» ураду і ягоную тэзу, што «калгасы – гэта ідэальная канструкцыя». І наўрад ці хто-небудзь з кіраўнікоў постсавецкіх краін паўтарыў бы сказанае Лукашэнкам 5 гадоў таму, пра што прыгадаў Уладзімер: «Ленін і Сталін – сымбалі нашага народу».

Чаму так, чаму самая савецкая? Ці гэта адно антураж, уяўнасьць, а насамрэч Беларусь даўно разьвіталася з СССР? Але калі гэта так, то навошта гэты антураж, каго ён закранае?

СССРаўскія ідэалягемы – гэта вельмі магутны сродак у руках Лукашэнкі для кіраваньня дзяржавай

Падгол: Ніякі гэта не антураж. СССРаўскія ідэалягемы – гэта вельмі магутны сродак у руках Лукашэнкі для кіраваньня дзяржавай. Яго прапаганда падкормлівае гэтага монстра, выпускаючы яго праз тэле – і радыёскрыні і на старонкі газэт. І гэты монстар упіваецца ў мазгі электарату і адкладае там яйкі. Ці рэанімуе тыя яйкі, якія там ляжаць.

Дракахруст: Уладзімер, маё пытаньне крыху ў іншым. На постсавецкай прасторы ёсьць розныя дзяржавы, у тым ліку і значна больш рэпрэсіўныя, чым беларуская. Але нават кіраўнікі гэтых дзяржаваў не выкарыстоўваюць савецкую парадыгму для легітымацыі сваёй улады. Чаму там так, а ў Беларусі – гэтак?

Падгол: Дык гэта простае тлумачэньне. У тых дзяржавах былі вельмі глыбокія нацыянальныя карані і там дыктатары абапіраюцца на нацыянальныя традыцыі. А тут ушчэнт была разбураная нацыянальная беларуская культура, а савецкая культура якраз квітнела і панавала. І Лукашэнка, і ягоная прапагандысцкая машына гэта проста выкарыстоўваюць.

Лукашызм сапраўды абапіраецца на савецкую ідэалёгію, на савецкую спадчыну

Дынько: Лукашызм сапраўды абапіраецца на савецкую ідэалёгію, на савецкую спадчыну. Але я запярэчу наконт самай савецкай з постсавецкіх краін. Ёсьць яшчэ Прыднястроўе, праўда, нікім афіцыйна не прызнанае. Вось там сапраўдны савецкі запаведнік. Улады Беларусі насамрэч шмат укладаюць у захаваньне і прымнажэньне савецкай спадчыны, як яны яе разумеюць. Паглядзіце наш сьвяточны гадавы каляндар – ён жа цалкам савецкі. Палітыка памяці – яна цалкам савецкая, міт пра Вялікую айчынную вайну, якім ён быў сфармаваны ў брэжнеўскі час – ён жа захаваўся нязьменным. Гэта не сапраўдная, а апэрэтачная вайна. Абвадную дарогу вакол Белавескай пушчы адкрылі сёлета акурат 7 лістапада.
Дзяржава ўкладае вялікія грошы ў гэтае захаваньне. Але які эфэкт гэтага? Мне падаецца, што гэтая савецкая спадчына прасыпаецца, як пясок між пальцаў. Паглядзіце на дадзеныя сацыялягічных апытаньняў – колькі людзей хочуць аднаўленьня СССР. Абсалютная меншасьць і гэтая лічба зьмяншаецца.

Дракахруст: Ну што тычыцца апытаньняў, то калі людзей пытаюць пра самыя важныя для іх падзеі беларускай гісторыі, то Вялікая айчынная вайна аказваецца на першым месцы зь вялікім адрывам ад усіх астатніх. Юлія, вам тое ж пытаньне – чаму савецкі антураж працуе ў Беларусі?

Што тычыцца Леніна і Сталіна – настроі такія ёсьць паўсюль, нават у балтыйскіх краінах

Чарняўская: Я ўсё ж мяркую, што Беларусь самая савецкая (ну хай пасьля Прыднястроўя) з усіх постсавецкіх краін, але менавіта на ўзроўні антуражу. Хаця ёсьць некалькі момантаў – гэта вайна і рэвалюцыя. Адсюль і Ленін і Сталін як сымбалі нашага народу.

Наша дасавецкая гісторыя – яна дыскусійная, ёсьць за, ёсьць супраць. Але ёсьць безумоўныя рэчы, у якіх не сумняюцца ўсе – што была вайна, і што яна была пакутлівая, але гераічная.

І праўда, Расея значна менш савецкая. Але што тычыцца Леніна і Сталіна – настроі такія ёсьць паўсюль, нават у балтыйскіх краінах. Паглядзіце дэманстрацыі КПРФ на 9 мая гэтага году, паслухайце звычайных людзей, якія жывуць у былых «братніх рэспубліках». Розьніца ў адным – там гэтыя настроі не агучвае кіраўнік дзяржавы.

Што тычыцца «Беларусь да гэтага часу жыве ў СССР» – гэта чыстай вады мэтафара, прычым, падвойная. Беларусь не жыве ў СССР ня толькі ў сэнсе фармальным – незалежнасьці, інтэрнэту, сацыяльнага і маёмаснага расслаеньня.
На ўзроўні афіцыёзу – пераможных рэляцый, парадаў, тэлепраграм, пяцігодак, вылізаных вуліц і г.д. – мы таксама жывем не ў СССР, а, хутчэй, у тым, якім СССР паўставаў у радыёрэпартажах і газэтных штампах. Такім, якім ён бачыўся савецкаму дзіцяці прыкладна клясы да шостай. Далей ён пачынаў бачыць рэальнасьць. Дык вось, калі мы і жывем у СССР, то толькі ў тым, якім яго маглі ўяўляць сабе па радыё дзеці зь вёсак і райцэнтраў, хто слухаў якую-небудзь «Ранішнюю Зорку» ці чыталі газэту «Зорька» і часопіс «Піянэр».

Дракахруст: СССР – гэта Гулаг, гэта бясконцыя чэргі, штодзённы страх, ізаляцыя ад астатняга сьвету. Але гэта і сацыяльная абароненасьць, і вялікая агульная культурная прастора, часткай якой быў, напрыклад, і Васіль Быкаў, і прыналежнасьць да сусьветнай місіі, хай і жахлівай, але велічнай. Чаго было больш, ці можна падвесьці балянс? І па чым, на ваш погляд, людзі больш сумуюць?

Вось цікавае прызнаньне, як сказалі б у тыя савецкія часы, «мацёрага антысаветчыка», пасьлядоўнага антыкамуніста Зянона Пазьняка: «Я сам стаў глядзець савецкія фільмы і кіно ПЭ-ЭР-ЭЛЬ (камуна-польскае). Прытым ідэалёгія і нават сюжэт ня мелі значэньня. Можна было выключыць гук і проста глядзець на нармальных людзей, на нармальныя чалавечыя паводзіны, усьмешкі, рухі, пачуцьці. І гэтага было дастаткова». Дык па чым сумуюць людзі?

Любога «мацёрага антысаветчыка» можа мучыць настальгія па маладосьці: а наша юнацтва было савецкім, нават калі і антысавецкім

Чарняўская: Ну, па-першае, любога «мацёрага антысаветчыка» можа мучыць настальгія па маладосьці: а наша юнацтва было савецкім, нават калі і антысавецкім. Ён сумуе па тых тварах, па тых нормах. Ён усё сказаў. Але я б узяла глыбей. Агульнае месца – разважаньне пра аднастайнасьць і адзінства камунізму і нацызму. У праявах так шмат у чым і было. Уражвае падабенства фільмаў і фотаздымкаў. Але была істотная розьніца – ідэалы. Ідэал расавай чысьціні і ідэал братэрства людзей – гэта, як у рэкляме: адчуйце розьніцу. Дык вось, фільмы кажуць ня столькі пра норму (нармальныя асобы і паводзіны), колькі пра ідэалы. Гэта ідэальныя фігуры. Многія з нас якраз і счытвалі гэты ідэальны складнік і верылі ў яго. Дарэчы, пра гэтыя ідэалы казалі і забароненыя кнігі, і кнігі незабароненыя, але проста добрыя. Савецкія людзі, вядома, не маглі не заўважаць розьніцу ідэалу (кіношнага, кніжнага) і нормы паводзінаў (напрыклад, хамства і хлусьні) у побыце. Але хутчэй як адхіленьне ўспрымаліся хамства і хлусьня. А ідэал – як сапраўднае, належнае становішча спраў. Думаю, у разбурэньні гэтага ўяўленьня адыграла сваю ролю не перабудова зь яе выкрыцьцямі і нават не развал Саюзу. А постмадэрнісцкае бачаньне сьвету – сьвет без каштоўнасьцяў.

Калі людзі садзяць бульбу, то яны садзілі яе і да СССР, і пры СССР, і пасьля СССР – і гэта не падстава казаць, што ня ўсё так кепска было, бо мы бульбу садзілі

Дынько: Калі мы гаворым пра зьявы культуры, якія існавалі ў той час, то мы не павінны забываць галоўнага. Калі людзі садзяць бульбу, то яны садзілі яе і да СССР, і пры СССР, і пасьля СССР – і гэта не падстава казаць, што ня ўсё так кепска было, бо мы бульбу садзілі. СССР – гэта палітычная сыстэма і як палітычная сыстэма гэта была злачынная сыстэма. І гэтага ня трэба забываць. У Беларусі гэтая сыстэма забіла 200 тысяч беларусаў, зьнішчыла эліту нацыі. Гэта сыстэма, якая перад усім развучыла беларусаў працаваць, якая зьнішчыла этыку паводзінаў, этыку працы, якая выпрацоўвалася стагодзьдзямі.

Калі мы гаворым пра культурныя здабыткі, то думаю, што той жа Быкаў быў бы вельмі пакрыўджаны, калі б яму нехта сказаў, што ён – частка савецкай спадчыны.
Ён сфармаваўся на адмаўленьні, на адштурхоўваньні гэтай савецкай спадчыны.

Быкаў – выдатны прыклад таго, як беларуская культура залежала ад агульнай савецкай прасторы

Чарняўская: Ведаеце, давайце ня будзем зводзіць Быкава да таго, што ён пісаў у сваіх апошніх кнігах. Яго ж у Беларусі часта друкаваць не хацелі. І вельмі часта яго творы спачатку выходзілі на расейскай мове ў аўтарызаваных перакладах у «Дружбе народов» ці «Новом мире», а потым ужо іх асьмельваліся друкаваць у Беларусі. Я не хачу яго пакрыўдзіць пасьмяротна і таму не рашуся сказаць, што ён быў савецкім чалавекам. Але ён безумоўна быў у гэтай культурнай прасторы. І ён – выдатны прыклад таго, як беларуская культура залежала ад гэтай прасторы.

Я спытаў у Васіля Сёмухі – а калі б Вы хацелі жыць: у СССР ці пры Лукашэнку цяпер? Ён адказаў: «Зразумела, цяпер»

Падгол: Быў нібыта адзіны савецкі народ, але і ў ім былі розныя групы. Дык вось сёньня тыя, для каго мэтай жыцьця былі чарка і скварка, каго цікавіла сацыяльная абароненасьць, а ня воля, дэмакратыя, нацыянальнае адраджэньне – яны вельмі моцна настальгуюць па тых часах, яны страцілі рай.

Вы вось прывялі прыклад Зянона Пазьняка, я прывяду прыклад Васіля Сёмухі. Для яго часы СССР былі жудаснымі. Ён напісаў ліст міністру замежных справаў БССР, каб яму дазволілі зьвярнуцца ў ФРГ, каб яму за забітых бацькоў і спалены дом яму далі кампэнсацыю, каб ён мог на тыя грошы выдаць пераклад на беларускую Фаўста Гётэ. Дык яго за гэты зварот на 10 гадоў выключылі з Саюзу пісьменьнікаў. Я ў яго спытаў – а калі б Вы хацелі жыць: у СССР ці пры Лукашэнку цяпер? Ён адказаў: «Зразумела, цяпер. Цяпер я магу супраціўляцца, ёсьць шанец, невялікі, але ёсьць». А тады машына раскатвала ўшчэнт.
Тыя, для каго магчымасьць супраціўляцца, прага да волі, да нацыянальнага адраджэньня былі большым сэнсам, чым чарка і скварка – у іх ніякай настальгіі няма. І нават сёньняшняя дыктатура для іх лепш, чым СССР.

А камфорт і рай быў у тым, што ўсе былі роўныя – аднолькавыя кватэры, аднолькавыя лецішчы, аднолькавыя аўтамабілі, аднолькавы ўзровень жыцьця. І сярод іх былі героі, якія ахвяравалі сваім жыцьцём. Сёньня роўнасьць ляснулася: гэты едзе на Мэрсэдэсе, гэтая – на Нісане, у гэтага – старэнькі Жыгулёнак, а ў гэтых наагул нічога няма. 20 гадоў незалежнасьці – гэта 20 гадоў пакутаў людзей з хваробай «чырвоных вачэй», зайздрасьці.

А што рабіў Быкаў? Ён апісваў душу чалавека падчас экзыстэнцыйнага выбару. І гэта была найвышэйшая ступень антысавецкасьці, бо ў савецкіх людзей не было гэтых ваганьняў, яны ўсе мусілі грудзьдзю на амбразуру, усе мусілі быць Матросавымі і Зоямі Касмадзям'янскімі. А Быкаў быў антысаветчыкам вышэйшага кшталту, бо паказаў нармальнага чалавека, які не кладзецца ў савецкую матрыцу, ён чалавек і вышэй за савецкага чалавека.

Вялікая цікавая (хоць і жудасная шмат у чым) краіна задавала вялікі і цікавы кантэкст жыцьця

Чарняўская: Пры ўсёй павазе і пры ўсёй прыгажосьці пасажу, які Ўладзімер зараз агучыў, я дазволю сабе не пагадзіцца. Па-першае, ужо нешта адно – ці ўсе хочуць стаць Аляксандрамі Матросавымі і кідацца на амбразуру ці ўсе хочуць адно чаркі і скваркі. Ці адно ці іншае, у адзіную матрыцу гэта не ўкладаецца.

Уладзімер з самых лепшых пачуцьцяў і з прычыны таго, што час прайшоў, мае крыху спрошчанае ўяўленьне пра савецкага чалавека. Гэта той, хто нарадзіўся і жыў у гэтай краіне. Савецкія людзі былі рознымі, многія адчувалі сябе антысавецкімі, напрыклад, я. Але як высьветлілася пазьней, пасьля крушэньня СССР, наша антысавецкасьць была другім бокам савецкасьці. А менавіта – так званай «другой культурай». І забароненай, і дазволенай. Вялікая цікавая (хоць і жудасная шмат у чым) краіна задавала вялікі і цікавы кантэкст жыцьця. Можна было за капейкі паехаць у Бухару і ў Тбілісі, у Талін і ва Ўладзівасток. Гэта быў вельмі шырокі кантэкст – вялікай і разнастайнай культуры.

Мне могуць запярэчыць: навошта гэта, цяпер у нас ёсьць эўрапейскі кантэкст. Ён быў і тады. І заходні ў цэлым, які задаваўся кнігамі і кіно. Так, мы не маглі падарожнічаць. Але краіны, якія прадстаўляюцца намі ў нашых хрушчобах, былі ня менш, а можа, і больш цікавыя, чым яны аказаліся ў рэальнасьці. Ван Гога мы па рэпрадукцыях ведалі лепш, чым вялікая частка тых, хто едзе ў Амстэрдам цяпер і ходзіць на шопінг, а не ў яго музэі. І галоўнае: мы ведалі, што сорамна ня ведаць Ван Гога, не чытаць навінку ў «Новом мире», не схадзіць на Рыхтэра і не паспрабаваць прарвацца на прэм'еру Ленкома ў Маскве.

Мне здаецца, што ня варта савецкага чалавека падграбаць пад адно лякала. Не таму што СССР быў добрай і правільнай палітычнай сыстэмай, ён быў кепскай і няправільнай сыстэмай, а таму што людзі ёсьць людзі паўсюль – з талентамі, з амбіцыямі, са шчырасьцю і ў той жа час з гадасьцю, прыстасаванствам, падступнасьцю і зь бясконцым страхам.

«Новая Эўропа» Гітлера таксама была вялікай прасторай і ў Парыж можна было езьдзіць зь Менску бязь візаў

Дынько: Праблема беларусаў у тым, што ў гэтай дзяржаве савецкая сыстэма не была афіцыйна асуджаная. Адсюль мы так яе і ўспрымаем: а можа гэта і нармальна было, ну забілі 200 тысяч чалавек, але пасьля ўжо і не забівалі. Спачатку забілі, каго хацелі, а пасьля ўжо нармальна было жыць, у Бухару і ў Самарканд можна было бязь візаў езьдзіць, як сказала спадарыня Чарняўская.

Але, ідучы такім шляхам, мы можам прыходзіць да вельмі амаральных і разбуральных для нашай цяперашняй дзяржавы высноваў. «Новая Эўропа» Гітлера таксама была вялікай прасторай, і ў Парыж можна было езьдзіць зь Менску бязь візаў. Ну і што? Той Трэці рэйх быў гучна зьнішчаны, навучылі людзей, што нельга гэтым захапляцца, нельга па гэтым настальгаваць. Можа і нелібэральна гэта гучыць, але нельга.

А савецкая сыстэма развалілася іншым чынам. У краінах Балтыі, у Цэнтральнай Эўропе яна была асуджаная. А нашы ўладары дзеля сваіх палітычных мэтаў яе не асудзілі.

Ня трэба тут зьмешваць боб з гарохам. Быкаў ня быў савецкім пісьменьнікам. Тое, што ён друкаваўся ў Маскве, не азначае, што ён хацеў, каб гэтая сыстэма ўмацавалася – наадварот.

Давайце правядзем паралель з італьянскім фашызмам. Дэ Кірыка таксама тварыў у фашысцкай Італіі, але гэта ня робіць Дэ Кірыка фашысцкім мастаком і не дазваляе нам разглядаць яго спадчыну, як заслугу рэжыму Мусаліні. Ну не дзякуючы Мусаліні была створаная Cinecittà, якая пасьля нарадзіла Фэліні. Проста так здарылася, што Мусаліні яе адкрыў у тыя гады.

Для мяне савецкі чалавек – гэтай той, які жыў у Савецкім Саюзе, і які зусім не абавязкова падтрымліваў людаедзкія памкненьні тагачаснай улады

Чарняўская: У мяне такое адчуваньне, што тут існуе падмена тэрміналёгіі. Проста для маіх паважаных апанэнтаў слова «савецкі» адназначна не ўключае ў сябе нічога добрага. А для мяне савецкі чалавек – гэтай той, які жыў у Савецкім Саюзе, які зусім не абавязкова хацеў толькі чаркі і скваркі, і безумоўна чалавек, які зусім не абавязкова падтрымліваў людаедзкія памкненьні тагачаснай улады. Гэта проста чалавек, які жыў там і тады, і гэта зусім не перашкаджала яму думаць самастойна і не пагаджацца. Іншая справа, што выхадаў для гэтай нязгоды ў яго было няшмат, акрамя як у сваім коле.

Савецкі чалавек – гэта чалавек, які ўспрыняў маральны кодэкс будаўніка камунізму

Падгол: Савецкі чалавек – гэта чалавек, які ўспрыняў маральны кодэкс будаўніка камунізму. Што гэта такое? Што на зямлі можа быць пабудаваны рай пры ягоным жыцьці, што «раньше думай о Родине, а потом о себе», што «от каждого по способностям – каждому по потребностям». Гэтая мадэль убівалася зь дзяцінства. Бог – гэта дрэнна, вернікі – гэта ворагі народу, бо ёсьць рэальныя багі – гэта лідэры КПСС. І 80% жыло паводле гэтай мадэлі. І яны атрымлівалі падтрымку гэтых ідэалягем: гітлераўцаў разграмілі, кватэры будаваліся, заробкі расьлі. Людзі сапраўды верылі ў хрушчоўскае абяцаньне, што наша пакаленьне будзе жыць пры камунізме. І пры гэтым прысутнічала ідэалягема ворага народу: кожны, хто з гэтым нязгодны, мусіць быць вынішчаны, «если враг не сдается, его уничтожают». Вось што такое савецкі чалавек. Палову таго, што мы маем сёньня, лукашэнкаўская прапаганда ўзяла адтуль.

У беларусаў быў даволі вялікі набор спрадвечных каштоўнасьцяў, на якія савецкі кодэкс клаўся даволі арганічна

Чарняўская: Беларусы былі праўдзіва савецкімі толькі настолькі, наколькі савецкі кодэкс клаўся на іх каштоўнасьці, цалкам традыцыйныя да таго часу, калі паўстаў СССР. На каштоўнасьць сялянскага жыцьця, штодзённай працы, на каштоўнасьць «не высоўвацца», «жыць, як усе», на параўнальна мала выяўленую каштоўнасьць вялікіх (і асабліва шалёных) грошай . Ва ўсім астатнім яны савецкія нормы абыходзілі, як рабілі і ўсе іншыя народы СССР. Напрыклад, выкладчык навуковага атэізму ў Азербайджане жаніў сына з захаваньнем усіх ісламскіх правілаў. Прымаецца толькі тое, што людзі гатовыя прыняць. Астатняе беларусы выдатна прысыпалі пясочкам і неўзаметку прыбіралі са свайго жыцьця, пакідаючы толькі на старонках рапартаў.

Іншая справа, што ў беларусаў быў даволі вялікі набор спрадвечных каштоўнасьцяў, на якія савецкі кодэкс клаўся даволі арганічна.