ЛІТПРАЦЭС
АЛЕСЬ АРКУШ: “МЫ НАПІСАЛІ ПЕРШУЮ МАСТАЦКУЮ КНІГУ ПРА ЖОДЗІНА”
Выдавецкая сэрыя “Кнігарня Наша Ніва” папоўнілася новым зграбным томікам, які склалі жодзінскія аповеды і вершы паэта Алеся Аркуша і ўспаміны ягонага бацькі Барыса Козіка. Кніга зьявілася на сьвет у выдавецтве Ігара Логвінава і ўжо была прэзэнтаваная на радзіме аўтараў – у горадзе Жодзіна. З гэтай нагоды з Алесем Аркушам пагутарыла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Брызгалаўка – чароўная мясьціна з фантанамі, як у Барсэлёне ці Вэнэцыі, з адзіным у Беларусі адкрытым цёплым басэйнам, мясьціна, якая са старонак кнігі пад гэткай самай назвай – Брызгалаўка – выглядае амаль казачна. Кніга твая – адмысловы гімн роднаму месту. Ён пачаў пісацца ў 2007 годзе, калі верыць датам пад творамі ў кнізе. А чаму так позна?”
Алесь Аркуш: “Напэўна, недзе пасьля сарака пяці ці бліжэй да пяцідзесяці ў аўтара абуджаюцца юначыя і дзіцячыя ўспаміны. Эсэ, якія пачалі пісацца пра Жодзіна, спачатку былі спантанныя, і не было такой задумы пра кнігу. Проста хацелася пазначыць тыя мясьціны, тыя сымбалі, якія былі зьвязаныя зь нечым прыемным”.
Аксак: “Хтосьці неяк перафразаваў словы з папулярнага савецкага шлягеру і спытаўся: “З чаго пачынаецца Жодзіна?”. З чаго пачынаецца тваё Жодзіна?”
Аркуш: “Маё Жодзіна пачынаецца якраз з тых мясьцінаў, пра якія я напісаў. Гэта тая самая Брызгалаўка, дзе мы бавіліся цэлымі днямі – купаліся, лавілі рыбу, прызначалі спатканьні. Гэта тая кнігарня, якая была побач з маім домам, у якой я штодзень бываў, і для мяне яна была храмам кнігі. Гэта царкавішча, дзе раней была царква, і дзе засталіся толькі волаты-ліпы, і было дзіўна, чаму яны менавіта тут так разам растуць”.
Аксак: “У кнізе сабраныя ня толькі лірычныя эсэі пра любімыя мясьціны роднага горада, але і вершы. А калі наогул ты пачаў пісаць вершы?”
Аркуш: “Першыя вершы пачалі пісацца ў дванаццаць, трынаццаць, чатырнаццаць гадоў. Я нядаўна знайшоў лісты, якія мне прыходзілі з рэдакцыяў тых выданьняў, куды я іх тады адсылаў. Гады тры-чатыры прыходзілі толькі адмоўныя лісты. Аднак па іх бачна, што ўжо тады я меў нейкія літаратурныя амбіцыі, калі дасылаў вершы ў рэдакцыі”.
Аксак: “Тым ня менш, ты паступіў вучыцца ня ў тую ВНУ, якая дае прафэсію максымальна набліжаную да літаратуры, а вывучыўся на эканаміста. Чаму?”
Аркуш: “Мне здавалася, што пісьменьніцкая справа – гэта занятак для душы, нешта для сябе ўласна: напісаць верш, якім можна яшчэ кагосьці парадаваць. А ў маім родзе было шмат сваякоў, якія сканчалі Наргас, і паступаць туды было нейкай сямейнай традыцыяй, хаця папрацаваў я па спэцыяльнасьці менш за год”.
Аксак: “Кніжка твая апавядае пра шмат якія сямейныя традыцыі. Яе ў пэўным сэнсе можна і назваць сямейнай, таму што побач з тваімі вершамі і эсэямі ў ёй зьмешчаны ўспаміны твайго бацькі Барыса Козіка, успаміны пра ягонае перадваеннае і ваеннае маленства. Чаму ты вырашыў гэткім чынам дапоўніць сваю кнігу?”
Аркуш: “Я, калі пісаў гэтыя тэксты, зразумеў, колькі я шмат згубіў, што не запісаў успаміны сваіх бабуляў і дзядуляў! І калі я зразумеў, наколькі я гэтым абрабаваў ня толькі самога сябе, але і сваіх дзяцей, сваіх унукаў, сваіх праўнукаў, то вырашыў, што з бацькам ужо павінна быць па-іншаму. Аднойчы я прапанаваў яму напісаць успаміны, і ён напісаў”.
Аксак: “Першая прэзэнтацыя кнігі “Брызгалаўка” адбылася ў чацьвёртай школе Жодзіна, адбылася не без праблемаў. Чым жа яны былі выкліканыя пры арганізацыі прэзэнтацыі кнігі, у якой пра горад Жодзіна напісана з такой любоўю і ў якой ніякіх, нават драбнейшых шпілечак ня пушчана на адрас ні цяперашняга, ні ранейшага начальства?”
Аркуш: “Школа, заплянаваўшы гэтае мерапрыемства, не паведаміла гарвыканкаму. Гарвыканкам даведаўся пра яго зь незалежнага сайту, і яго супрацоўнікі адразу патэлефанавалі ў аддзел адукацыі і пачалі дапытвацца, чаму без дазволу? Аддзел адукацыі пачаў такія ж самыя вострыя пытаньні задаваць школе. Школа не адмовілася ад мерапрыемства і паслала свайго чалавека да кіраўніка гораду з тлумачэньнем, што гэта за кніга. І гэтак таго кіраўніка расчулілі, што ён загадаў, каб на прэзэнтацыі прысутнічалі журналісты мясцовага тэлебачаньня і газэты”.
Аксак: “Ці пішуцца новыя творы пра Жодзіна?”
Аркуш: “Калі я гэтую кніжку ўкладаў, то мне здавалася, што самыя знакавыя эсэі я напісаў, і тэма практычна завершана. Але калі кніжка пачала макетавацца, я зразумеў, што яшчэ шмат чаго не напісаў”.
Аксак: “Напэўна, гэта будзе гістарычны дэтэктыў пра тое, як узьнікла Жодзіна, бо ты пішаш, што гэта вельмі старажытнае мястэчка, толькі не дасьледаванае…”
Аркуш: “Уся праблема сёньняшняга Жодзіна ў тым, што гэты горад ня мае культурніцкай аўры. Я жыву цяпер у Полацку і ў мяне ёсьць адмысловая шафа, у якой стаяць кніжкі толькі пра Полацак. Гэта некалькі сотняў кнігаў! А калі ўявіць такую шафу з кніжкамі пра Жодзіна, то ў ёй будзе стаяць, можа, пяць-шэсьць кніжак, зь іх некалькі краязнаўчых і, бадай, мая кніжка – першая мастацкая. І гэтую шафу цяпер трэба паціху запаўняць, і на сустрэчы ў школе я казаў вучням, што спадзяюся – яны дапамогуць мне гэтую шафу запоўніць”.
АЎТАР І ТВОР
ВІКТАР САЗОНАЎ: “БЕЛАРУСЫ РАЗУМЕЮЦЬ, ШТО ГЭТАЯ ЎЛАДА – ЧУЖАЯ”
Беларусь – краіна на памежжы, таму і ня дзіўна, што беларускія пісьменьнікі раз-пораз зьвяртаюцца да тэмы мяжы і ўсяго таго, што звычайна на гэтай самай мяжы адбываецца. Тут можна прыгадаць раман Сяргея Пясецкага “Каханак Вялікай Мядзьведзіцы”, апавяданьне Ўладзімера Караткевіча “Кніганошы”, зборнік “Занатоўкі кантрабандыста” гарадзенскага празаіка Віктара Сазонава. З апошнім, дарэчы, нядаўна прынятым у Саюз беларускіх пісьменьнікаў, сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Віктар, Саюз беларускіх пісьменьнікаў сёньня перажывае ня лепшыя часы. Дзеля чаго вы вырашылі стаць ягоным сябрам?”
Скобла: “У “Занатоўках кантрабандыста” вы фактычна паэтызуеце людзей, якія нелегальна перавозяць праз мяжу забаронены тавар. Гэта значыць – парушальнікаў закону. Паводле вас, гэта “руплівыя, працавітыя і адважныя хлопцы”. А як быць з тым, што хлопцы гэтыя пераступаюць ня толькі мяжу, але і закон?”
Сазонаў: “Тут тлумачыцца ўсё проста. На жаль, сотні гадоў знаходзячыся пад акупацыяй – расейскай, а пасьля савецкай – беларусы навучыліся разумець, што гэтая ўлада – ня іхняя. І гэты фэномэн можна назіраць ня толькі сярод беларусаў, але і сярод палякаў. Хоць палякі даўно ўжо маюць сваю дзяржаву, тым ня менш, ад такога стаўленьня да ўлады яшчэ не адвыклі. Прывяду такі прыклад. Чалавек едзе за рулём і бачыць знак – ехаць ня больш за сорак кілямэтраў у гадзіну. Беларус ніколі ня будзе ехаць сорак! А калі ўзяць немца, то ён засаромеўся б нават перад пасажырам, што ён парушыў правілы. А нашаму тое – за гонар. Бо правілы ствараюць чужынцы, бо гэта нехта ня наш прыдумаў гэтыя правілы. А мы – самі сабе шляхта на сваёй зямлі. І гэтак ва ўсіх сфэрах грамадзкага жыцьця, на заводах, у калгасах, дзе б чалавек ні быў, ён жыве паводле сваіх правілаў. І гэтыя правілы ў першую чаргу грунтуюцца на такіх прынцыпах: як паглядзець чалавеку ў вочы, дзе можна ўкрасьці, прыкладам, у калгасе, а дзе, прыкладам, у суседа, – нельга. Так нашы людзі жылі спрадвеку. Але як толькі яны зразумеюць, што прыйшла наша ўлада і ўвяла свае законы, яны пачнуць паважаць гэтыя законы”.
Скобла: “А чым цяпер займаюцца вашыя героі? Што і куды цяпер яны вязуць і ў якіх колькасьцях?”
Сазонаў: “У кожнага лёс склаўся па-свойму. Адны пайшлі ў легальны бізнэс, стараюцца нейкім чынам выжыць, успамінаюць ранейшыя часы, кажуць, што яны былі лепшыя за цяперашнія. То і ня дзіва – мы ўсе тады былі маладзейшыя. Другія разгубіліся ў гэтай мітусьлівай прасторы, выехалі за мяжу. Хто – часова на будоўлю, хто – назаўсёды. Рэдка хто па-ранейшаму жыве з мяжы. Праўда, цяпер у гэтым бізнэсе няма былога рамантызму. Бо сёньня ў кантрабандыстаў няма колішніх надзеяў на будучыню. Яны проста зарабляюць на хлеб, бо лічаць, што красьці нельга, а праз мяжу сёе-тое перавесьці – можна”.
Скобла: “Аднойчы я назіраў, як у Сьвіслачы на Гарадзеншчыне вас затрымлівалі міліцыянты, складалі пратакол... І ўсё роўна вы штогод з сябрамі там зьбіраецеся, нягледзячы на ўсе забароны. Дзеля чаго?”
Сазонаў: “Сьвіслач для нас – сьвятое месца. На пачатку 90-х гадоў, калі ішла беларусізацыя, калі наш народ імгненна адгукнуўся на яе, мы ўбачылі, што людзі проста на генэтычным узроўні помняць сваю даўніну. І мы вырашылі штовосень адзначаць дзень сьмерці Віктара Каліноўскага, брата Кастуся. Віктар быў ідэолягам паўстаньня 1863 году, ён пахаваны ў Сьвіслачы. Непадалёк ад Сьвіслачы знаходзіцца і сядзіба Каліноўскіх, там жылі браты, набіраліся духу вольнасьці”.
Скобла: “Ваша кніга выйшла ў Беластоку, вы стала друкуецеся ў беластоцкай “Ніве”. Як вы самі ацэньваеце беластоцкі чыньнік у вашым творчым лёсе?”
Сазонаў: “Занатоўкі кантрабандыста” ўпершыню друкаваліся ў газэце “Ніва”, а рэдактарам кнігі быў мой цудоўны сябра, рэдактар “Нівы” Яўген Вапа. Ён першым сказаў, што мне трэба пісаць прозу. Дарэчы, у Вапы лёгкая рука, ён многа каго дабраславіў у літаратуру, і гэтыя людзі сёньня ў ёй плённа працуюць. Беластоцкія беларусы таксама вельмі шмат пацярпелі, але яны вытрымалі, выстаялі, захавалі сваю беларускую душу. Мы, гарадзенцы, маем з беластачанамі прыкладна адзін мэнталітэт, мы знаходзімся ў адной прасторы. Можа, таму мы й спрацаваліся, і адзін з вынікаў нашай супрацы – мая беластоцкая кніжка”.
ВІКТАР САЗОНАЎ. САГА ПРА САЛА
Першы раз я ўбачыў Толіка Гордзея, калі ён накладваў у свой старэнькі запарожац сала. Вось дзівак, падумаў я. Валачэ ў Польшчу, у беластоцкія вёскі прадаваць прадукт, якога там свайго ня ведаюць куды дзець. Нават пашкадаваў яго тады. Ці ж ён здолее зарабіць хоць на дарогу? Каб я быў мытнікам, то хутчэй за ўсё выклікаў бы „псыхушку", каб падлячылі нейкага паўдурка з поўным багажнікам сала.
Другі раз мы сустрэліся недзе праз год. Толік рабіў тое самае, што і пры першай нашай сустрэчы, толькі замест запарожца стаяў мэрсэдэс. I не такі ўжо стары. На той момант пра Гардзея ў асяродку кантрабандыстаў ужо хадзілі легенды. Вельмі спакойны, адукаваны, культурны. Куды б ні паехаў і што б ні рабіў – заўсёды мае пры сабе пару-другую кніжак. I не якіх-небудзь там забаўляльных раманчыкаў, а штосьці накшталт „гісторыі філязофскай думкі першабытнага чалавека”. Хлопцы яго паважалі. Сьцьвярджалі, што ён упісаў у гісторыю беларускага кантрабанднага руху новую старонку – салавую.
Толік ніколі нічога не прасіў. Наадварот. Дапамагаў іншым як мог. Паколькі сам не вазіў на продаж алькаголю (ён нават яго ня піў), то заўсёды прапаноўваў перавезьці некаму дазволеную норму. Хлопцы, каб аддзячыць, хацелі дапамагаць Гардзею з салам. Маўляў, можаш невялікімі кавалкамі ў нашыя машыны накідаць, каб на мяжы не чапляліся. Але той адмовіўся. Кажа, хай кожны сваім займаецца.
Некаторыя кантрабандысты, гледзячы як добра ў Гардзея ідуць справы, таксама паспрабавалі „падсесьці" на сала. Ды не туды тое. Колькі прывезьлі на рынак, столькі павезьлі назад. Ніхто кавалачка не купіў. Ніхто ў іх бок і ня глянуў. А ў Гардзея праз гадзіну ўжо пустая машына.
Пасьля таго, як заходнія эўрапейцы задурылі палякам галовы пра шкоднасьць тлустай ежы, сала ў Польшчы стала таньнейшым, чым у Беларусі. I тады Толік стаў вазіць яго ўжо з Польшчы ў Беларусь. I зноў сярод мноства гандляроў салам Гардзей самы першы прадаваў сваё, і сама даражэй.
– Растлумач ты нам фэномэн свайго посьпеху, – спыталіся неяк у яго хлопцы. – Колькі ты зарабляеш на тым сале? Які быў найболыпы прыбытак? Чаму табе так шанцуе?
Мы тады начавалі ў лесе, недалёка ад Крынак, што на Беласточчыне. Толік адклаў у бок кніжку, паглядзеў на зоркі, трохі бліжэй падсеў да вогнішча і распачаў свой аповед.
– Няма, хлопцы, аніякага фэномэну. А скуль посьпех? Ды проста любіць сваю работу трэба. Я люблю сала. У нас на Астравеччыне ўсе яго любяць. Я з-за сала нават на хахлоў злы. Нас, беларусаў, кожны сусед стараўся нечым абдзяліць. Палякі хочуць прысвоіць сабе Касьцюшку, расейцы сьцьвярджаюць што Дастаеўскі іхны. Літоўцы ўвогуле лічаць, што гэта яны на Грунвальдзе былі. А ўкраінцы замахнуліся на самае сьвятое – называюць сала сваім нацыянальным прадуктам.
А сапраўднага сала на дзьве далоні, як у нас на Астравеччыне, нават у вочы ня бачылі. Купляюць яго ў мяне, бо ня кожная кабета са сваім дзіцём так няньчыцца, як я з салам. Я, перш чым даткнуцца да сала, дзесяць разоў рукі памыю. Пасьля акуратна яго пачышчу, парэжу роўненька. Усю душу ў гэты працэс укладаю. Закручу ў белае. А ў іншых што? Кавалкі няроўныя, нібыта сала рэзаў тупой бэнзапілой п’яны вар’ят. I ляжыць тавар на брудных анучах. Ды і сам гандляр, нярэдка, стаіць зь нямытымі лапамі, ды яшчэ смаркачы па мордзе размазаўшы. Хто ж у яго купіць тое сала?
А найдаражэй я прадаў свой тавар аднаму міліцыянту. Было гэта зімой. Купіў я ў Беластоку сала і вязу праз мяжу. Не хацелі мяне прапускаць. Кажуць, нашмат больш нормы, каб яны пагарэлі са сваімі нормамі. Але мытнік як пабачыў, што я зь любоўю тое сала перакладваю – зьлітасьцівіўся. Прапусьціў. Ды не пасьпеў я ад’ехацца ад мяжы, як нейкі міліцэйскі кантроль спыніў. Залез п’яны міліцыянт да мяне ў машыну і талдычыць, што такая колькасьць сала – гэта кантрабанда. Будзе, маўляў, і мне, і таму, хто мяне прапусьціў. Каб цябе пярун забіў, думаю, каб цябе зямелька завярнула. Але маўчу. Вельмі таго мытніка стала шкада. Добры чалавек. Прапусьціў бяз хабару. Толькі за чалавечае стаўленьне да сала. Давай я адкупляцца. Можа, прапаноўваю, чым мяне караць, трохі сала вазьміце на закуску. А міліцыянту толькі гэта і хацелася пачуць. Скінуў ён рукавіцы, паклаў мне ў багажнік і давай вялікім нажом над салам зьдзеквацца. Кожны кавалак палавініць. I большую палову сабе ў машыну кідае. Так амаль усё і перакінуў. Аж сьлязу ў мяне выбіла. I ня так таго сала шкада. Хай бы елі сабе на здароўе. Але ж так непаважна зь ім абыходзіцца!
Прыехаў я дахаты ў роспачы. Палез у машыну, каб забраць што засталося, гляджу, а міліцыянт свае рукавіцы забыўся. Узяў я іх, а там, бачу, нейкі патаемны кішэнь ушыты. Палез я туды, а там даляры. Ды столькі, што сем разоў купілі б яны тое сала, што ў мяне забралі. Добра, думаю, накантралявалі кантралёры. Ну, а мне – матэрыяльная кампэнсацыя, што мусіў глядзець, як над салам зьдзекваюцца, нібыта гэта ня сала, а якіясь сьлімакі ці крэветкі, што дэлікатэсамі называюць. Ну вось, хлопцы, і ўся гісторыя, і ўвесь фэномэн. Проста, калі любіш тое, чым займаесься, то гэта заўсёды аплаціцца.
КРЫТЫКА
ЦЕЛА ЎЛАДЫ
Альгерд Бахарэвіч. Сарока на шыбеніцы. Менск: І.П. Логвінаў, – 2009. – 354 с.
Так, “Сарока на шыбеніцы” – твор, які дазваляе нам меркаваць: кшалтаваньне Альгерда Бахарэвіча як празаіка зь пераездам у Нямеччыну толькі пачалося. Буйны паводле аб’ёму раман нарэшце мае выпуклы, добра прапісаны сюжэт і выдатную кампазыцыю. Кампазыцыя – гэта ўвогуле найпрыўкрасьнейшае з усяго, што дае розуму гэты раман. Усе 24 гады жыцьця галоўнай гераіні падаюцца нам ад пачатку да сьмерці, але храналёгія па-майстэрску перамяшаная. Яна нелінейная роўна настолькі, каб зрабіць сюжэт напружаным, а твор – чытэльным. Лішне казаць, што з самага першага радка чытач у курсе: Вэраніка (так завуць галоўную гераіню) памрэ.
Кожная частка раману прысьвечаная асобнай частцы ейнага цела, што ня можа не наводзіць на думкі пра “Ўліс” Джэймса Джойса. Джойс, аднак, атаясамліваў кожны разьдзел пахаджэньняў Блума з пэўным органам чалавечага цела адно на сымбалічным узроўні. Бахарэвіч наўпрост апавядае нам пра часткі цела звычайнай маладой беларускі Вэранікі. Праз апісаньне прыгодаў розных частак яе цела нам і раскрываецца яе жыцьцё. Вядома ж, nomen omen, імя цягне за сабой і найдаўжэйшае ва ўсіх сэнсах апісаньне: Вэраніка – гэта найперш валасы. У гэнэзе твору не абышлося і без яшчэ адной алюзіі – на раман Паўлё Каэлья “Вэраніка вырашае памерці”. Тут Бахарэвіч бязьлітасны да літаратурнага папярэдніка: ён спрабуе агаліць перад намі ўсю пошласьць гэтай цытаты, укладаючы яе ў вусны нэгатыўнага пэрсанажу.
У другую чаргу раман “Сарока на шыбеніцы” – крыніца інфармацыі, якая нарэшце дазваляе атрыбутаваць творчасьць такой складанай і неадназначнай зьявы “сучбелліту” як Альгерд Бахарэвіч. Агульнапрызнаная рыса яго творчага характару – мізантропія – пачынае граць новымі фарбамі. Ужо на ўзроўні дбайна сканструяваных аўтарам назоваў выбудоўваецца парадыгма: “Ніякай літасьці…” “Праклятыя госьці…”, і нарэшце – “… шыбеніца”. “Сарока на шыбеніцы” – назва шэдэўра Пітэра Брэйгеля Старэйшага. Ва ўстаўным эсэ (не сумнявайцеся, эсэ ўдала інкруставанае ў раман, яно сымбалізуе нудную лекцыю, якую змушаная слухаць галоўная гераіня, студэнтка (яўна) пэдунівэру, будучая чыноўніца) Бахарэвіч выкладае нам сваё “сачыненьне па карціне”, якое, відаць, варта лічыць праграмным:
“Шыбеніца расьце тут, нібы дрэва. Я люблю гэтыя колеры. (…)
Ён пісаў гэта, сароку і шыбеніцу, скалы і горад унізе, маючы на ўвазе перадусім толькі адно, якім бы страшным яно ні было.
Прыгажосьць”.
У сучаснай культуры, зь лёгкай рукі Аляксандра Дугіна і яго школы, гэты мастацкі стыль азначаецца тэрмінам, якому філёзафы апошнім часам намагаюцца вярнуць першапачатковае культурна-гістарычнае значэньне. Фашызм.
Вось жа,
Альгерд Бахарэвіч напісаў раман пра жанчыну. Паводле маіх адчуваньняў як чытача таго ж полу, “Сарока..” – гэта сапраўды самая дасканалая падарожная кніжка з тых, якія мог напісаць “замежнік” – мужчына. Нездарма кніга прысьвечаная жонцы пісьменьніка: “Ксеніі, саўдзельніцы”. Перад намі – хроніка жыцьця сярэднестатыстычнай дзяўчыны ў постсавецкім грамадзтве. Побыт спальных мікрараёнаў, унівэрсытэцкія аўдыторыі, першыя спатканьні на канапе ў залі, калі бацькі на лецішчы – ува ўсім гэтым беспамылкова пазнаеш сябе. Гераіня прыліпае языком да жалеза ўзімку, праколвае вушы, б’ецца з хлопчыкамі ў двары, ламае нагу, пакутуе на боль вуха, робіць першую дарослую стрыжку, рве сукенку, лазячы па дрэвах, езьдзіць на вучобу і працу з прыгараду, працуе ў раённым доме культуры, пазычае 10 тысячаў былому аднакурсьніку, што сьпіўся… Пры тым, што прамаўляе найперш ейнае цела, Вэраніка атрымалася свайго кшталту гермафрадытам, зь ёй – праз мужчынскія вобразы, што атачаюць яе цягам нядоўгага жыцьця – лёгка можа атаясаміць сябе і мужчына. І калі эфэкт атаясамленьня пачынае працаваць напоўніцу, пачынаецца самае цікавае. І жахлівае. Альгерд Бахарэвіч напісаў раман пра ўладу.
Так, гераіню гэтым разам завуць Вэраніка. Дзяўчына, паводле зьбегу абставінаў, які лічыць шчасьлівым, уладкоўваецца працаваць ва ўпраўленьне ВКЛ (Віртуальных Канцэнтрацыйных Лягераў) і ці то ад нуды на працы, ці то ад цікаўнасьці, уступае ў віртуальную ралявую гульню, дзе прыдумвае сабе фэнтэзійны вобраз і абірае імя – Улада. Уладзе ў гульні амаль з самага пачатку не шанцуе. Яна трапляе ў сэксуальнае рабства да прыгожага і такога, здавалася б, высакароднага рыцара (ізноў nomen omen) Лекса, вычварэнца, садыста, нелюдзя. Я магу памыляцца, але Бахарэвіч спрабуе дасьледваць фэномэн улады як такой. Яго (Ў)ўлада – гэта мілая, сымпатычная, кемлівая (але зорак зь неба не хапае), адукаваная ў дабротнай такой постсавецкай школе простая маладая жанчына, якая апрыёры выклікае ў нас сымпатыю і спачуваньне. У ёй няма ні каліва таго нэгатыву і злавеснасьці, якімі надзяляюць слова “ўлада” эліты й масы ў сучаснай Беларусі. Але яна мяняецца ў руках у таго, хто ёй валодае. Чытайце, каб дазнацца, хто менавіта.
І, раз ужо мы загаварылі пра фашызм. “Фашысты” – дзейныя асобы раману “Сарока на шыбеніцы”. Так у творы называюцца людзі, утаймаваньнем і перавыхаваньнем якіх займаюцца ў ВКЛ. Апісваючы гэтую катэгорыю грамадзтва, Бахарэвіч выбудоўвае колькіпавяровую іронію, яўна маючы на мэце зачапіць як мага шырэйшы спэктар усіх тых, “каму баліць душа за беларушчыну”. Вэраніка зь дзяцінства, ад усяго сэрца, люта ненавідзіць “фашыстаў” – так ужо яе выхавалі сям’я, школа, вуліца. У свае 22 яна стаецца супрацоўніцай структуры, сьпісанай аўтарам, як можна меркаваць, зь Менскага гарвыканкаму. У гэтым Вэраніка нечым падобная да сакратаркі Адольфа Гітлера Тройдль Юнгэ, якой тая сама сябе апісала ў мэмуарах (я мяркую адно па нямецкім фільме “Бункер”, які паказвае апошнія дні жыцьця дыктатара). 22-гадовая Тройдль, да якой Гітлер зьвяртаецца ня йначай як “дзіця маё”, нарадзілася ў Баварыі і на момант працаўладкаваньня была равесьніцай НДСАП. У кніжцы яна апісвае, па якіх менавіта прычынах не магла у тыя часы не прыняць ідэалёгіі нацызму. Як мне здалося, Альгерд Бахарэвіч шчыра спрабуе зразумець найперш для сябе псыхалёгію такога чалавека, як Вэраніка – добрасумленнага вінціка сыстэмы.
Альгерд Бахарэвіч напісаў раман пра Аксану Бязьлепкіну. Тую прадстаўніцу беларускай літаратурнай крытыкі, якая публічна выказала абурэньне Бахарэвічавай пазыцыяй адносна роднай краіны, яе народу і кіраўніцтва, артыкуляванай ім у інтэрвію заходняй прэсе, як беларускім пісьменікам у эміграцыі. Бахарэвіч напісаў раман пра мяне і ўсіх тых, хто ахрысьціў яго мізантропам. Мы памыляліся, калі лічылі, што нашая крытыка яму нецікавая. Як выявілася, ён уважліва слухае яе, перажывае і асэнсоўвае, перапрацоўвае ў новы прадукт для нашай рэакцыі. Feed back у дзеяньні. Некаторыя старонкі раману Бахарэвіч адводзіць пад свой адказ Чэмбэрлену:
“Чым жа я займаюся тут? Вось і яшчэ адзін адказ прысьпеў, вымайце яго зь печкі. Я ПЛЯВУЗГАЮ. (…)
“Плявузганьне” – гэта ўсе мае тутэйшыя інтэрвію й публічныя прамовы, усе мае выказваньні адносна радзімы, пра якую, па шчырасьці, можна казаць усё, што заўгодна, у любым выпадку, гэта назавуць плявузганьнем. Бо радзіма – абсалют, хвалі яе, і – і цябе абвінавацяць у празьмернай стараннасьці, аблай яе – і цябе залічаць у здраднікі”.
Трэба аддаць належнае аўтару: ён бязьлітасны ня толькі да сваіх апанэнтаў, але і да сябе, ненавіднага. Часам у “Сароцы..” гэтай аўтарскай споведзі яўна зашмат. Чытач нецярплівіць: дык што там далей – з Вэранікай?
Вось жа,
Альгерд Бахарэвіч напісаў раман пра сябе. Мне здалося, гэта першы яго твор, дзе “я” апавядальніка, лірычнага, калі заўгодна, героя, максымальна наблізілася да нармальнага чалавечага “я”. Ёсьць такі стэрэатып: літаратура па-беларуску немагчымая без асэнсаваньня таго, кім мы ёсьць як народ, адкуль пайшлі і, што найбольш актуальна, куды ідзем. Якім бы эўрапэйскім па гучаньні ні здаваўся нам на дадзеным адрэзку сваёй творчасьці Бахарэвіч, у апошнім сваім рамане ён як ніколі трапляе ў гэты стэрэатып. Яго апавядальнік – герой другога пляну. Аўтар выпісвае сябе былым каханкам Вэранікі. Раман быў кароткачасовым, закаханыя рассталіся сябрамі, неўзабаве хлопец зьехаў настала за мяжу. Зрэдку яны абменьваюцца з Вэранікай мэйламі, застаючыся ў прыязных стасунках, але дакараючы адзін аднаго за “няправільную” грамадзянскую пазыцыю. Рознае стаўленьне да беларускай рэчаіснасьці – увогуле адзінае, што разьмяжоўвае гэтую сымпатычную пару. Мне здалося, што праз пачуцьці свайго героя да былой каханкі Вэранікі аўтар, сьвядома ці не, спрабуе выславіць тое, што насамрэч адчувае Альгерд Бахарэвіч да сваёй сінявокай краіны. Вы будзеце сьмяяцца: Альгерд Бахарэвіч напісаў раман пра Радзіму.
Як празаік-фармаліст, Бахарэвіч і на гэты раз не абышоўся без свайго ўлюбёнага прыёму – надаваньня жаночым пэрсанажам нават не красамоўных, а наўпрост знакавых імёнаў. Ад лірычна-адасобленых гераіняў папярэдніх твораў (Яна, Тая), праз моцны вобраз, надзелены ім адназначнай маральна-эстэтычнай характарыстыкай (Валянціна Г.) пісьменнік выйшаў на даволі патасныя абагульненьні. Падазраю, Вэраніка-Ўлада – першая ластаўка з шэрагу алегорыяў, што разгорнуцца перад намі. Як і раней, заінтрыгаванаму чытачу застаецца адно меркаваць, якая гераіня чакае нас у наступным творы Бахарэвіча. (У тым, што чарговы твор неадкладна, як на беларускую хуткасьць андэграўнднага кнігадруку, зьявіцца на сьвет, сумневаў чамусьці не застаецца). Дык як жа ён яе назаве? Няўжо для яго няма нічога сьвятога? Няўжо – Воля?
Марыя МАРТЫСЕВІЧ
