Для мяне, акрамя зразумелага спачуваньня для пакаранага чалавека, гэта падстава, каб яшчэ раз зьвярнуць увагу на тое, што не бывае поўнай свабоды выказваньня і што свабоду нельга блытаць з уседазволенасьцю.
Памятаю верасень 2005 году. Сьпярша дацкая газэта Jyllands Posten зьмясьціла побач з артыкуламі пра свабоду слова 12 карыкатураў на Прарока Мухамада (Мір Яму). На адным з рысункаў Прарок быў паказаны ў выглядзе тэрарыста: турбан на ягонай галаве меў выгляд бомбы з запаленым кнотам. На пачатку лютага 2006 году з боку мусульманаў паднялася хваля бурных пратэстаў, гучэлі пагрозы фізычнай расправы, адбыліся бурныя дэманстрацыі, гарэлі амбасады і сьцягі Даніі і заходніх краін. У знак салідарнасьці з дацкай газэтай карыкатуры перадрукавалі газэты ў шэрагу краінаў сьвету, у тым ліку і ў Беларусі. Праўда, пасьля галоўныя рэдактары каяліся за публікацыі, тлумачыліся, што яны “нікога не хацелі абражаць, а ўсяго толькі выказалі свой пратэст супраць аспрэчваньня асноўнага прынцыпу свабоднага сьвету – права на свабоду выказваньня”.
У чым жа тады такая гнеўная рэакцыя з боку мусульманаў? Справа ў тым, што паводле хадысаў (выслоўяў Прарока Мухамада - Мір Яму) у ісламе забароненыя ня толькі выявы самога Алаха (Хвала Яму, бо Вялікі Ён) але і прарокаў, такіх як Мухамад (Мір Яму) альбо Аўраам ды Ісус (Іса) ( хай Імёны Іхныя будуць блаславёныя). Ад зьнішчэньня ідалаў, “якія кідаюць цень на зямлі”, пачаўся пераможны паход ісламу. У ісламе, як мінімум ад 800 году, забароенае выяўленчае мастацтва, недапушчальныя выявы жывых істотаў, бо маляваць – гэта як бы “ствараць”, а “ствараць можа толькі Творца, а не чалавек”. Адсутнасьць выяваў павінна была ўсьцерагчы вернікаў ад ідалапаклонства, шанаваньня прадметаў заміж самога Алаха (хвала Яму, бо Вялікі Ён). Такой забароны, замацаванай ў Сьвятым Пісьме, прытрымліваюцца таксама юдэі. (Хрысьціяне пайшлі па іншым шляху, але гэта патрабуе больш абшырнага тлумачэньня). Кіраўнік Рады мусульманаў Францыі Даліл Бубакер дадаў, што тут справа ня толькі ў свабодзе слова, але і ў праўдзе. “Калі ты журналіст, ты маеш права пісаць што заўгодна, аднак толькі тады, калі ты пішаш сумленна і пішаш праўду. Казаць, што Прарок Мухамад (Мір Яму) – тэрарыст – гэта няпраўда. Ты ня маеш права казаць, што Прарок (Мір Яму), якога мы ўслаўляем у кожную хвіліну кожнага дня – гэта заснавальнік тэрарыстычнай рэлігіі”.
Сярод палітыкаў, тэолягаў і людзей культуры разгарэлася неверагодна ажыўленая і эмацыйная дыскусія на тэму межаў свабоды слова і абразы рэлігійных пачуцьцяў. Прэс-сакратарыят Ватыкану у адмысловай заяве адзначыў, што “права на свабоду думкі і выказваньня, замацаванае ў Дэклярацыі правоў чалавека, ня можа пашырацца на свабоду абразы рэлігійных пачуцьцяў вернікаў любой рэлігіі. Таксама гвалтоўныя акцыі пратэсту вартыя шкадаваньня, бо неталерантнасьць фізычная ці слоўная, незалежна ад таго, хто яе выяўляе, як акцыя ці як рэакцыя на нешта, уяўляе сабою пагрозу міру”. “Некаторыя людзі забываюць пра тое, што ня можа быць абсалютнай свабоды, што свабода аднаго чалавека канчаецца там, дзе пачынаюцца правы іншага чалавека, у прыватнасьці права на павагу да таго, што ён лічыць сьвятым” – заявіў адзін зь біскупаў (Станіслаў Вельгус) а іншы (Сігітас Тамкявічус) дадаў, што “свабодай нельга прыкрываць зьдзек з чалавека і рэлігіі. Нельга высьмейваць рэлігійныя сымбалі і тое, што сьвятое ў іншай рэлігіі”.
Справа Зьдзьвіжкова прыгадала тое прызабытае, вельмі далікатнае пытаньне, зь якім здаўна ня могуць справіцца ні юрысты, ні грамадзкая думка. У такім выпадку, як гэта адбываецца з карыкатурамі на прарока Мухамада (Мір Яму), узьнікае шэраг пытаньняў кшталту: што такое рэлігійныя пачуцьці? Ці можна і якім чынам можна іх абразіць? Дзе канчаецца свабода слова і выказваньняў, а пачынаецца блюзьнерства? Ці поп-культура, Мадона, мастакі, рэжысэры Скарсэзэ і Форман, а таксама паўсюдная і назойлівая рэкляма могуць беспакарана і неабмежавана карыстацца рэлігійнай атрыбутыкай, якая для іншых зьяўляецца аб'ектам шанаваньня?
Не падлягае сумневу, што ў юрыдычнай практыцы заходняга сьвету прынцып свабоды слова бярэ верх, а паняцьце паклёпу, абразы гонару і годнасьці, (асабліва ў выпадку публічных асобаў) альбо рэлігійных пачуцьцяў абмінаецца і неахвотаа ўздымаецца з прычыны іх расплывістасьці і няяснасьці. Праўда, з дапамогай добрага адваката можна даказаць, што непраўдзівымі выказваньнямі нехта нас пакрыўдзіў, падарваў наш аўтарытэт, папсаваў рэпутацыю, бо была нанесеная канкрэтная шкода канкрэтнаму, жывому чалавеку. Аднак у выпадку абразы рэлігійных пачуцьцяў мы маем дачыненьне з заганнымі выказваньнямі і паводзінамі не на наш адрас, але на адрас “аб'екту рэлігійнага культу”, якім можа быць сам Бог (Хвала Яму, бо вялікі Ён) але таксама Ісус Хрыстос, Буда альбо Крышна (Мір Ім), Божая Маці, рэліквіі, іконы, альбо крыж. У ЗША вялікай, ледзь не містычнай і рэлігійнай пашанай карыстаецца нацыянальны сьцяг, аднак пасьля гучнай справы аб публічным спаленьні сьцягу судзьдзя Вярхоўнага суду Вільям Брэнан заявіў: “Ніхто пры здаровым розуме ня можа палічыць публічнае спаленьне сьцягу за сваю асабістую зьнявагу”.
Вось таму Дырэктыва Эўрапейскай камісіі правоў чалавека з 1997 году адназначна сьцьвярджае, што “сябры рэлігійнай грамады мусяць цярпець непрызнаваньне іншымі іхных перакананьняў, нават уключна з распаўсюджваньнем ідэяў, варожых іхнай веры”. Праўда, у крымінальных кодэксах шэрагу краінаў існуюць артыкулы прыблізна такога зьместу: “Хто наўмысна абражае рэлігійныя пачуцьці іншых людзей у выглядзе зьневажаньня месца, прызначанага для рэлігійных абрадаў, альбо прадметаў рэлігійнага шанаваньня, той падлягае штрафу альбо абмежаваньню волі тэрмінам да....” Насамрэч, законы датычныя абразы рэлігійных пачуцьцяў – мёртвыя, цалкам скасаваныя альбо на практыцы не выконваюцца. Таксама хрысьціяне вельмі слаба, як бы сарамліва рэагуюць на зьнявагі на свой адрас. Ці тое, што ў адрозьненьне ад мусульманаў хрысьціяне ня ўмеюць і ня хочуць абараняць сваіх каштоўнасьцяў і адстойваць іх – добра ці дрэнна – мяркуйце самі.
Напэўна няма поўнай свабоды, як не бывае бязьмежнага шчасьця. Мы маглі б шмат што сказаць і шмат што зрабіць, але заўсёды нас нешта стрымлівае і абмяжоўвае, ці то журналісцкая этыка, ці пачуцьцё адказнасьці за слова, ці начальнік, ці сумленьне, ці закон, ці прыняты звычай. Няма таксама поўнай “незалежнасьці”, бо мы можам быць толькі незалежныя ад нечага канкрэтнага, але не ад “усяго”.
У кожным разе, не азіраючыся на законы, трэба любіць сваё і паважаць чужое. І нарэшце “не рабіць другому таго, што нам самым нямілае”.
