«Тут хата наша, там лазьня, я яе тапіў. Тут вось край нашых гародаў. Клёны гэтыя я пасадзіў, гадоў 11 мне было. А пад той ліпай на лаўцы палова вёскі перацалавалася», — Аляксандар Сьцепаненка рукамі ў паветры малюе яму аднаму цяпер вядомую карціну. Мы бачым тут поле, зарослае травой, кустоўем і дрэвамі. А ён — шырокую вуліцу, дзедаву хату, суседзкія сады і дзясяткі родных гісторый зь вёскі Кісялёўка.
Кісялёўку, што ў Касьцюковіцкім раёне Магілёўскай вобласьці, адсялілі пасьля чарнобыльскай аварыі яшчэ на пачатку 90-х. Паводле вымярэньняў, яна трапіла ў зону найбольш актыўнага заражэньня Цэзіем-137 (ад 15 да 40 Кюры на км²).
Для жыхароў некалькіх выселеных вёсак пабудавалі вёску Новыя Саматэвічы за некалькі дзесяткаў кілямэтраў адсюль. Але хаты ў Кісялёўцы закапалі толькі два гады таму. Увесь гэты час тут нелегальна жылі людзі. Цяпер — прыяжджаюць толькі на Радуніцу.
«Такія могілкі чыстыя, прыбраныя. Дзе ж такое яшчэ бывае?!» — радуецца Аляксандар. З гэтай вёскі паходзяць ягоныя бацькі Міхаіл Пракопавіч і Ульяна Фёдараўна. Сам ён нарадзіўся ў Кіраўску Мурманскай вобласьці, куды бацька ў сярэдзіне 60-х выправіўся на заробкі. Але кожнае лета з маленства да студэнцтва Аляксандра прывозілі ў Кісялёўку.
У 12 гадоў бацькі падарылі яму на дзень народзінаў сапраўдную фатастудыю: увесь камплект — ад фотаапарата да праяўляльнікаў. Кісялёўку ён здымаў з канца 1970-х і працягвае здымаць. На чорна-белых фатаздымках — працы на полі і па гаспадарцы, іконы ў ручніках, сьвяточныя халаты ў кветкі, самагонныя апараты, застольлі. Кісялёўцы старыя, малыя, разьняволеныя і засяроджаныя. А пасьля — радыяцыя, адсяленьне і тыя самыя дні, калі родныя хаты закапалі ў зямлю.
Цяпер Аляксандар прыяждждае сюды раз у некалькі гадоў. Наведвае могілкі, сустракаецца з роднымі і аднавяскоўцамі. Плянуе нават паставіць памятны знак у гонар сваёй ужо зьніклай Кісялёўкі.
І працягвае здымаць. З 26 красавіка ў Касьцюковіцкім музэі будзе працаваць ягоная выстава «Чарнобыльская вёска».
«Я пару гадоў таму адзін тут ішоў праз гэтыя зарасьці. Разгубіўся трохі. Выходжу з-за сасны — а на мяне дзед глядзіць! У мяне ажно сьлёзы з вачэй пацяклі», — Аляксандар працірае на крыжы партрэт дзеда. Фотаздымак зрабіў ён сам за некалькі месяцаў да сьмерці Фёдара Самуілавіча.
«Самусь па-беларуску, — кажа Аляксандр. — Вось бачыце гэты шэраг магіл? Гэта ўсе Самусёвы: маці ягоная, бацька, сын». Другі дзед, вэтэран вайны, распавядае Аляксандр, памёр, калі ён яшчэ быў малы. «А гэты дзед пры мне сышоў, я яго ведаў, я яго фатаграфаваў, — кажа ён. — На вайне дзед ня быў, бо з трох гадоў глуханямы. Але ўсё жыцьцё працаваў у калгасе на цяжкіх працах».
Пакуль вёска пражыла сваё жыцьцё, Аляксандар адслужыў у войску, скончыў журфак МГУ, стаў прафэсійным фатографам, выдаў кнігу «Расстраляная сямʼя» пра лёс кольскіх саамаў, пацярпелых ад рэпрэсій. Нарадзіў двух сыноў, гадуе ўнучку. На дзедаў крыж павязвае ўжо другую георгіеўскую стужку. «Я ў Мурманску займаюся патрыятычнымі справамі», — тлумачыць.
Пра сямʼю бабулі і дзядулі распавядае, што ў іх было шмат дзяцей. Але выжылі толькі чацьвёра, і ягоная маці была старэйшая. «Адзёр, шкарляціна — шмат ад чаго паміралі тады, — апісвае ён. Ці казалі: „ад радзімца“. Вось пра гэтага „радзімца“ вельмі часта ў вёсцы казалі: ледзь што — „а радзімец яго ведае“. Я раз пайшоў да бабулі:
— Бабуля, што такое „радзімец“?
— Ты ня ведаеш, што такое „радзімец“?
— Не.
— А ідзі ты».
«А цяпер атрымліваецца, што „радзімец“ — гэта старажытнаславянскі бог, і сёньня я гэта разумею», — кажа Аляксандар.
Прыбіраючы дзедаву магілу, ён заўважае, што ў Расеі надмагільны крыж ставяць у нагах, а ня так, як у Беларусі, — у галаве. Хаця мы ўжо абмеркавалі, што традыцыі Радуніцы і Дзядоў у расейцаў няма, але гэтая інфармацыя для нас новая. Аляксандар кладзе на магілу прынесеныя з сабою сушкі, ліе на зямлю самаробнай настойкі на зёлках: «Залаты корань, калган, медуніца» — пералічае ён. Ёй жа і памінаюць, закусваючы кавалкамі чорнага хлебу і сала.
Ягоныя дзяды радыяцыі ўжо не засьпелі. Сам Аляксандар вярнуўся ў Кісялёўку на пачатку траўня 1990 году. «Я два гады думаў, як здымаць радыяцыю. Як яе паказаць? Паху няма, смаку няма, колеру няма, — распавядае ён. — А калі прыехаў у траўні, тут было жорсткае сонца. Мяне ўсё жыцьцё вучылі, што трэба здымаць ранкам і ўвечары. Тады мяккае сьвятло, добрае надворʼе, прыемныя твары. А я зьняў гэтае жорсткае сонца. У парушэньне ўсіх правіл».
«Дзед, дзякуй», — Аляксандар кладзе далонь на магілу дзеда, і мы ідзём да другіх могілак, дзе пахаваныя бабуля і дзядуля па бацьку. Па дарозе Аляксандар паказвае месца, дзе стаяла дзедава хата, і вішню, якую пасадзіў падлеткам. Распавядае, як купаліся ў мясцовай рэчцы Чарнавутцы ці на роварах езьдзілі на Бесядзь.
«У цяперашніх дзяцей ведаеце ж, якія цацкі, — кажа ён. — А ў нас раней: залезеш на дрэва, кожны возьме сабе па галчані з гнязда. Некалькі дзён іх кормім, прыручаем, а пасьля з узгорку запускалі: чый далей паляціць».
«Багатая была вёска ў вас?» — пытаемся.
«Думаю, не, — адказвае Аляксандар. — Інакш бы мой бацька не паехаў на Поўнач на заробкі». Параўнаць жыцьцё на савецкай Поўначы і ў беларускай вёсцы яму няпроста. На Поўначы вёсак няма, таму для яго пераезд з Кіраўска ў Кісялёўку хутчэй азначаў проста пераезд з гораду ў вёску.
«Але ў чымсьці і лепш было, — кажа ён. — У суседніх Саматэвічах была кніжная крама. І якая крама!». У савецкі час Аляксандар адпраўляў дахаты ў Кіраўск некалькі пасылак з кнігамі за лета. Савецкая клясыка, замежная клясыка — на Поўначы дастаць гэта было цяжка.
Сярод поля сустракаем досыць маладога мужчыну з вудай. Аляксандар яго ведае, пасьля распавядае нам і сьмяецца:
«Сустрэў у полі мужыка з вудай — аказалася, чацьвераюрадны брат», — паводле Аляксандра, у Кісялёўцы яму па чатырох лініях ледзьве ня кожны сваяк. Усіх ён ведае па імёнах, у некалькіх пакаленьнях.
«Я калі рабіў кнігу „Расстраляная сямʼя. Гісторыя кольскіх саамаў“, працаваў у архіве, — распавядае ён. — І зрабіў 13 радавых саамскіх дрэваў. У кнізе яны ёсьць». На прэзэнтацыі кнігі ў Аляксандра спыталіся, ці ёсьць у яго самога такое дрэва. Давялося прызнавацца, што не. Але дзякуючы маці і зусім ня танным замовам у менскім архіве за пятнаццаць гадоў удалося ўзнавіць гісторыю сямʼі да 17-18 стагодзьдзяў.
На другіх могілках, якія ў Кісялёўцы найстарэйшыя, ужо ёсьць аднавяскоўцы — спадарыня Ніна і яе сын Мікалай. Спадарыня Ніна пахавала тут сына, які на пачатку красавіка памёр у Расеі «ад сэрца, 54 гады».
Мікалаю каля сарака. «Радыяцыйную» гісторыю вёскі ён памятае добра. Кажа, што да вайны вёска была вельмі вялікая — «300 двароў». За савецкім часам была тут фэрма, кароўнік, «бычкоў вырошчвалі на мяса». Афіцыйна Кісялёўку выселілі ў 1991 годзе, але зьяжджаць пагаджаліся ня ўсе.
«Былі такія цуды, што і зь міліцыяй прыяжджалі, машыны прыганялі, — распавядае Мікалай. — Ніхто з наседжаных месцаў не хацеў зьяжджаць». Небясьпекі радыяцыі, мяркуе ён, не разумеў тады ніхто, бо тая «бяз паху і смаку». Але і асаблівага ўзьдзеяньня ад яе ён таксама ня бачыць:
«Каго і не вывазілі, жывыя-здаровыя, — кажа Мікалай. — Можа, каб людзі тут жылі, і многія б не паўміралі б. Бо ўсё ад перажываньняў жа. Дамы свае будавалі-будавалі. А тут прыяжджаюць: „Давай, зачыняй свой дом, забірай манаткі, ты больш тут не жывеш!“.
Ранейшы лад жыцьця Мікалаю больш даспадобы: „Кампутараў гэтых не было, сьвятла нават да нейкага году не было, працавалі ад сьвітаньня да сьвітаньня, можа, таму і здаравей былі, — кажа ён. — Мірнага атаму не было».
На пытаньне, што ён думае пра новую АЭС, адказвае ўхіліста: «А што я? Я сваё „я“ не пастаўлю, каб яе спынілі будаваць».
У яго ёсьць пасьведчаньне пацярпелага ад наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Аднак, кажа, ніякіх адмысловых ільготаў па ім няма. Хіба што адпачынак можна браць у той час, калі захочаш. Раней яшчэ давалі скідку на праезд у цягніках.
«Дзед Міша, Колін бацька, я вам раскажу, быў самы інтэлігентны чалавек тут, — распавядае Аляксандар. — Ён у бібліятэцы працаваў, у архіве. Сабраў усе матэрыялы для кнігі памяці па нашым раёне. Унікальная рэч! Яго тут „паэтам“ усе называлі».
«А мяне ўсё „паэціха“, „паэціха“, — сьмяецца спадарыня Ніна. — Ляжыць ужо ў зямлі сямнаццаты год мой паэт».
І спадарыня Ніна і Мікалай гавораць харошай усходне-беларускай гаворкай. «Ой, я вам зараз распавяду, — кажа Аляксандар. — У пятым-шостым клясе сачыненьне трэба было пісаць „Як я правёў лета“. А я ж добра правёў! У Кісялёўцы, у бабуляў, дзядуляў! Восем старонак напісаў». Прынцыповая настаўніца Ганна Сьцяпанаўна, кажа ён, стараньні хлапчука ацаніла на «тры/два».
«У мяне там напісана „А вечерами мы пекли бульбу на тепле“. І „бульба“ закрэсьлена, „тепло“ закрэсьлена. І так па некалькі памылак у адным радку!», — сьмяецца Аляксандар.
— Затое ўражаньняў на ўсё жыцьцё, — падводзіць выснову ягонаму расповеду Мікалай.
«Хадзіця-садзіцеся», — пакуль Аляксандар скончыў прыбіраць свае магілы, спадарыня Ніна раскладае на стале ежу.
— Есьцейка, бярыце рыбку, бярыце ладкі, а то будзеця хадзіць ня еўшы. А то ў цябе вада ці гарэлка? — пытаецца яна ў Аляксандра. — Дай-ка гарэлкі нам.
— Дзеду спачатку, — адказвае Аляксандар.
— Спачатку дзеду, канечне, — пагаджаецца спадарыня Ніна.
«Паўночнай» настойкі 79-гадовая спадарыня Ніна выпівае тры маленькія стопкі. Аляксандар распавядае, што моцныя напоі ў Кісялёўцы заўжды паважалі. Традыцыя вырабу самагону падтрымліваліся тут дзесяцігодзьдзямі. «Было такое, — пацьвярджае Мікалай. — Лічыліся, што правільна, каб усё сваё было».
«Ну хадземце, тут да хаты трыста мэтраў», — кажа Аляксандар. Ён «разьвітваецца» са сваімі магіламі, і мы ідзем «да хаты». Але пазнаць месца, дзе быў дом, можа толькі ён.
«Я гляджу вакол, не магу зразумець нічога, — кажа Аляксандар Сьцепаненка. — Гэта іншая рэальнасьць. Душа крывёю абліваецца»
