(Валер Карбалевіч: ) “Галоўная выснова Ўсясьветнай дэклярацыі лінгвістычных правоў палягае ў тым, што права на мову — адно з асноўных правоў чалавека. І міжнародная супольнасьць лічыць гэтае пытаньне адной з важнейшых гуманітарных праблемаў. Яна патрабуе забясьпечыць пашану і разьвіцьцё для ўсіх моваў. Як вядома, у Беларусі з павагай да правоў чалавека існуюць вялікія праблемы. А як складваецца сытуацыя з моўнымі правамі ў краіне?”
(Алег Трусаў: ) “Сытуацыя з моўнымі правамі рэзка пагоршылася пасьля так званага рэфэрэндуму 1995 году. Як вынік, замест роўнасьці моваў у краіне атрымала перавагу адна няродная нам расейская мова. Ад гэтага пацярпелі ня толькі беларусы, але і палякі, і ўкраінцы, і габрэі, і нават цыганы”.
(Вадзім Казначэеў: ) “Безумоўна, сытуацыя з моўнымі правамі ў Беларусі вельмі кепская. Як і з усімі іншымі правамі чалавека ў нашай краіне”.
(Карбалевіч: ) “У гэтай дэклярацыі адзначана. што моўныя правы — адначасова індывідуальныя і калектыўныя правы. Вядома, што паміж гэтымі паняткамі існуе пэўны канфлікт. Гэткі канфлікт існуе і датычна моўнай сытуацыі ў Беларусі — ці ёсьць прынцып і мэханізм вырашэньня?”
(Трусаў: ) “Ёсьць. Калі дзяржава абвяшчае шматмоўе (а такія дзяржавы ёсьць у Эўропе і іншых рэгіёнах), то павінна быць поўная роўнасьць гэтых моваў. Напрыклад, у Беларусі ў кожнай установе павінны быць блянкі на дзьвюх дзяржаўных мовах — беларускай і расейскай. Але паспрабуйце вы знайсьці, напрыклад, блянк падатковай дэклярацыі на беларускай мове ці банкаўскія дакумэнты. Вы іх ня знойдзеце”.
(Казначэеў: ) “Шчыра кажучы, я ня ведаю, што такое калектыўныя правы, калі іх трактаваць неяк інакш, чым правы тых асобаў, якія складаюць гэты калектыў. Уся Эўропа трактуе іх менавіта так. У такім разуменьні няма і асаблівай калізіі”.
(Трусаў: ) “Я не зусім згодны. Калектыўныя правы ў пляне моваў уступаюць у сілу тады, калі людзі кампактна пражываюць на нейкай тэрыторыі. У Эўропе гэта называюць рэгіянальнымі мовамі. Напрыклад, у Польшчы беларусы Беласточчыны цяпер атрымалі пэўныя калектыўныя правы. У некаторых раёнах яны атрымалі права вешаць беларускія шыльды побач з польскімі ў назвах вуліц, дарог.
У Беларусі няма ніводнага гораду, дзе б беларусаў было менш за палову. Ёсьць толькі мястэчкі й вёскі. Напрыклад, у мястэчку Сапоцкін пад Горадняй палякаў больш за палову насельніцтва. Ёсьць літоўскія вёскі. І таму ў гэтых рэгіёнах павінны дзейнічаць калектыўныя правы. То бок, рэгіянальная мова павінна ўжывацца разам зь дзяржаўнай”.
(Казначэеў: ) “Той факт, што ў большасьці рэгіёнаў Беларусі пераважаюць этнічныя беларусы, яшчэ ня сьведчыць пра моўную скіраванасьць. Але ў кожным выпадку, колькі б ні было ахвочых гаварыць сваёй мовай, іхняе права павінна быць забясьпечана. Таму вось у пытаньнях з блянкамі, шыльдамі, усё павінна дублявацца па-беларуску”.
(Карбалевіч: ) “Праціўнікі ўвядзеньня беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай мовы кажуць, што беларускамоўная меншасьць імкнецца навязаць свае інтарэсы расейскамоўнай большасьці. Што б вы маглі сказаць у зьвязку з гэтым?”
(Трусаў: ) “Найперш, ніякай беларускамоўнай меншасьці ў Беларусі ніколі не было. Паводле перапісу 1999 году, больш за 70% насельніцтва прызнала роднай мовай беларускую. Прычым, сярод іх калі 500 тысяч небеларусаў — напрыклад, 156 тысяч палякаў, 40 тысяч расейцаў. Як толькі ўлада зьменіцца, адзінай дзяржаўнай мовай стане беларуская, і празь дзесяць гадоў 80% насельніцтва будуць размаўляць па-беларуску. Тым больш, што ўсе ў Беларусі разумеюць беларускую мову. Сёньня шмат хто баіцца размаўляць па-беларуску з палітычных матываў, бо могуць звольніць з працы”.
(Казначэеў: ) “Я б не перабольшваў вынікаў гэтага перапісу. У Беларусі прыкладна каля 80% насельніцтва — этнічныя беларусы. Адпаведна, на пытаньне пра родную мову большасьць называлі беларускую. Але гэта зусім ня сьведчыць пра тое, што яны ёй нават валодаюць дасканала, ня кажучы пра тое, што ёй карыстаюцца. А ўжо тым больш ня сьведчыць пра іхняе стаўленьне да прызнаньня беларускай мовы адзінай дзяржаўнай. Дарэчы, вынікі рэфэрэндуму 1995 году ў моўным пытаньні практычна супадалі з вынікамі незалежных сацыялягічных дасьледаваньняў. А гэта амаль 80%. Калі такая пераважная большасьць у краіне выказваецца за дзяржаўнае дзьвюхмоўе, то яно й павінна быць. Гэта не павінна замінаць захадам дзеля разьвіцьця й падтрымкі менавіта беларускай мовы. Натуральна, пры цяперашнім рэжыме такія захады ня робяцца й ніколі ня будуць рабіцца.
Але сьцьвярджаць, што грамадзяне краіны ня маюць права вызначаць, якія мовы павінны быць дзяржаўнымі — гэта абсурд для эўрапейскай краіны. Бо можа атрымацца, што наступная ўлада пасьля перамогі дэмакратыі таксама ня будзе лічыцца з правамі чалавека ў моўным пытаньні, ламаць людзей праз калена, каб дамагчыся мэтаў, якія яна палічыць правільнымі. Гэта недапушчальна”.
(Трусаў: ) “Калі спадар Казначэеў сапраўдны дэмакрат, то ён павінен выступаць за вяртаньне Канстытуцыі 1994 году. Бо гэта была адносна дэмакратычная Канстытуцыя, прынятая адносна дэмакратычна абранымі дэпутатамі. У ёй было запісана, што дзяржаўнай мовай зьяўляецца беларуская. А расейскай мове быў нададзены статус мовы міжнацыянальных зносінаў. То бок, расейская мова была падвышаная ў статусе ў параўнаньні зь іншымі мовамі, акрамя беларускай. Паступова людзі пераходзілі на беларускую мову. Закон даваў на пераход дзесяць гадоў. І каб не ўмяшаньне Расеі, то да сёньняшняга дня гэтае пытаньне б не стаяла.
Паглядзіце, што робіцца цяпер ва Ўкраіне. Там прыхільнікі поглядаў спадара Казначэева аб’ядналіся ў Партыю рэгіёнаў пад кіраўніцтвам Януковіча. І там ідзе валтузьня, каб з дапамогай расейскай мовы задушыць дэмакратыю. У Крыму, Данбасе мясцовыя саветы, якія кантралююцца партыяй Януковіча, прымаюць рашэньні аб прызнаньні расейскай мовы рэгіянальнай мовай. І іх падтрымлівае расейская прапаганда. Таму, калі мы хочам захаваць незалежнасьць і нацыю, то без усялякіх пытаньняў павінны прызнаць беларускую мову адзінай дзяржаўнай мовай. Іншая рэч, што ў Законе аб мовах трэба вызначыць статус расейскай мовы, не забыць пра польскую, пра ідыш — помнік беларускай культуры. Прыхільнікі расейскай мовы атрымаюць права ёй карыстацца, таксама як і палякі, і літоўцы, і іншыя. А разважаньні наконт дзьвюхмоўя — гэта спэкуляцыя”.
(Казначэеў: ) “Беларуская мова павінна быць адзінай дзяржаўнай — незалежна ад таго, што пра гэта думаюць грамадзяне краіны?”
(Трусаў: ) “Большасьць грамадзянаў так думала, і цяпер думае. Калі пераможа дэмакратыя, то мы можам паўтарыць рэфэрэндум па мове. Дарэчы, рэфэрэндум 1995 году быў праведзены з парушэньнем Закону аб рэфэрэндуме і Канстытуцыі. Бо Закон аб рэфэрэндуме забараняў рэфэрэндум аб мове і сымболіцы. У мяне няма сумненьня, што пасьля перамогі дэмакратыі ў Беларусі будзе адна дзяржаўная беларуская мова”.
(Казначэеў: ) “А ў мяне ёсьць вялікія сумненьні”.
(Карбалевіч: ) “Сёньняшнія праблемы зь беларускай мовай у Беларусі ў значнай ступені зьвязаныя зь цяперашняй дзяржаўнай палітыкай. Але ці толькі ў гэтым справа? Можна меркаваць, што нават калі ўлада памяняецца, вастрыня моўнай праблемы не паменшае. Дык, можа, праблема не ў палітыцы ўлады, а ў стане грамадзтва?”
(Трусаў: ) “Канечне, гэта дыялектыка. Не сакрэт, што цяпер Лукашэнку падтрымлівае каля паловы насельніцтва. Але калі нават гэтае насельніцтва спытаць аб дзяржаўнасьці беларускай мовы, то далёка ня ўсе прыхільнікі Лукашэнкі выкажуцца за дзьве дзяржаўныя мовы. Чым больш мы жывем у незалежнай Беларусі, тым больш расьце колькасьць прыхільнікаў беларускай мовы. Паглядзіце, на якой мове размаўлялі людзі ў намётавым лягеры, на якой мове размаўляюць галадоўнікі з “Маладога фронту”. Моладзь усё больш робіцца беларускамоўнай. І гэта ў час, калі гэтую мову забараняюць, зьнішчаюць. І як толькі гэтыя перашкоды будуць прыбраныя, то празь дзесяць гадоў пытаньне вырашыцца само сабою. Іншая рэч, што не адразу трэба ўсё пераводзіць на беларускую мову. Трэба як мінімум дзесяць-пятнаццаць гадоў пераходнага пэрыяду.
Я прапаную рэалізаваць казахскі варыянт. У Казахстане казахаў крышку больш за 50%. Там уведзеная адна дзяржаўная мова — казахская. А расейская мова мае статус афіцыйнай, што крыху ніжэй, чым дзяржаўная. Паводле закону, тэлевізія павінна ня менш 50% перадачаў рабіць на казахскай мове, а астатнія 50% — на расейскай і іншых мовах Казахстану. Так прэзыдэнт Назарбаеў пасьпяхова адраджае казахскую мову. А рэжым там, мякка кажучы, не зусім дэмакратычны”.
(Казначэеў: ) “Калі б быў іншы стан грамадзтва, была б іншая сытуацыя. Але калі мы кажам пра дэмакратычную краіну, то грамадзяне павінны выконваць законы, не парушаць правоў іншых людзей. Але грамадзяне не абавязаныя адпавядаць нашым ідэалам. Спроба прымусовага пераходу на беларускую мову будзе азначаць той жа аўтарытарызм, які пануе цяпер, толькі пад іншым знакам. І казахскі варыянт не падыходзіць. Бо, як між іншым засьведчыў спадар Трусаў, Казахстан — не зусім дэмакратычная краіна. І Назарбаеў зрабіў тое, што сам захацеў.
Беларусь у справе мовы не падобная на Казахстан. Бо расейская мова тут ня ёсьць моваю міжнацыянальных зносінаў. То бок, тут няма такой сытуацыі, калі беларусы размаўляюць з расейцамі, палякамі ці габрэямі па-расейску, а паміж сабою — па-беларуску. У нас этнічная і моўная прыналежнасьці ня тоесныя. У Беларусі ўнікальная сытуацыя для сучаснай Эўропы. Таму перш як уводзіць беларускую мову як дзяржаўную, давайце спытаем саміх беларусаў. Супраць гэтага не пярэчыць і спадар Трусаў”.
(Карбалевіч: ) “Вось спадар Трусаў прывёў прыклад Украіны, дзе пытаньне мова стала падзелам паміж палітычнымі сіламі, арыентаванымі на эўрапейскія каштоўнасьці, і супраць іх. І ў Беларусі беларуская мова становіцца мовай супраціву, дэмакратыі, арыентацыі ў Эўропу. Дык, можа, сапраўды — чым больш людзей будзе гаварыць па-беларуску,тым хутчэй мы наблізімся да дэмакратыі?”
(Казначэеў: ) “Я ня бачу тут такой мэханічнай залежнасьці. Ня трэба перабольшваць гэты чыньнік. Што ў намётавым лягеры панавала беларуская мова, гэта не зусім так. Кажу гэта як відавочца. Патрэбная карпатлівая праца, папулярызацыя беларускай мовы, зьмены ў школьных праграмах. А ня мэтад прымусу”.
(Карбалевіч: ) “Вось якраз спадар Трусаў і Таварыства беларускай мовы, якое ён узначальвае, і займаецца такой канкрэтнай працай на ніве распаўсюджваньня беларускай мовы”.
(Казначэеў: ) “Дзякуй яму за гэта”.
(Трусаў: ) “Я ніколі нідзе не казаў, што беларускую мову трэба ўводзіць гвалтам”.
(Карбалевіч: ) “Такім чынам, відавочна, што моўныя правы ў Беларусі парушаюцца. Зразумела, што пераход да дэмакратыі ня вырашыць усяго комплексу праблемаў, зьвязаных з моўнымі правамі. Але дэмакратыя — гэта неабходная ўмова для іхнага вырашэньня”.
(Алег Трусаў: ) “Сытуацыя з моўнымі правамі рэзка пагоршылася пасьля так званага рэфэрэндуму 1995 году. Як вынік, замест роўнасьці моваў у краіне атрымала перавагу адна няродная нам расейская мова. Ад гэтага пацярпелі ня толькі беларусы, але і палякі, і ўкраінцы, і габрэі, і нават цыганы”.
(Вадзім Казначэеў: ) “Безумоўна, сытуацыя з моўнымі правамі ў Беларусі вельмі кепская. Як і з усімі іншымі правамі чалавека ў нашай краіне”.
(Карбалевіч: ) “У гэтай дэклярацыі адзначана. што моўныя правы — адначасова індывідуальныя і калектыўныя правы. Вядома, што паміж гэтымі паняткамі існуе пэўны канфлікт. Гэткі канфлікт існуе і датычна моўнай сытуацыі ў Беларусі — ці ёсьць прынцып і мэханізм вырашэньня?”
(Трусаў: ) “Ёсьць. Калі дзяржава абвяшчае шматмоўе (а такія дзяржавы ёсьць у Эўропе і іншых рэгіёнах), то павінна быць поўная роўнасьць гэтых моваў. Напрыклад, у Беларусі ў кожнай установе павінны быць блянкі на дзьвюх дзяржаўных мовах — беларускай і расейскай. Але паспрабуйце вы знайсьці, напрыклад, блянк падатковай дэклярацыі на беларускай мове ці банкаўскія дакумэнты. Вы іх ня знойдзеце”.
(Казначэеў: ) “Шчыра кажучы, я ня ведаю, што такое калектыўныя правы, калі іх трактаваць неяк інакш, чым правы тых асобаў, якія складаюць гэты калектыў. Уся Эўропа трактуе іх менавіта так. У такім разуменьні няма і асаблівай калізіі”.
(Трусаў: ) “Я не зусім згодны. Калектыўныя правы ў пляне моваў уступаюць у сілу тады, калі людзі кампактна пражываюць на нейкай тэрыторыі. У Эўропе гэта называюць рэгіянальнымі мовамі. Напрыклад, у Польшчы беларусы Беласточчыны цяпер атрымалі пэўныя калектыўныя правы. У некаторых раёнах яны атрымалі права вешаць беларускія шыльды побач з польскімі ў назвах вуліц, дарог.
У Беларусі няма ніводнага гораду, дзе б беларусаў было менш за палову. Ёсьць толькі мястэчкі й вёскі. Напрыклад, у мястэчку Сапоцкін пад Горадняй палякаў больш за палову насельніцтва. Ёсьць літоўскія вёскі. І таму ў гэтых рэгіёнах павінны дзейнічаць калектыўныя правы. То бок, рэгіянальная мова павінна ўжывацца разам зь дзяржаўнай”.
(Казначэеў: ) “Той факт, што ў большасьці рэгіёнаў Беларусі пераважаюць этнічныя беларусы, яшчэ ня сьведчыць пра моўную скіраванасьць. Але ў кожным выпадку, колькі б ні было ахвочых гаварыць сваёй мовай, іхняе права павінна быць забясьпечана. Таму вось у пытаньнях з блянкамі, шыльдамі, усё павінна дублявацца па-беларуску”.
(Карбалевіч: ) “Праціўнікі ўвядзеньня беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай мовы кажуць, што беларускамоўная меншасьць імкнецца навязаць свае інтарэсы расейскамоўнай большасьці. Што б вы маглі сказаць у зьвязку з гэтым?”
(Трусаў: ) “Найперш, ніякай беларускамоўнай меншасьці ў Беларусі ніколі не было. Паводле перапісу 1999 году, больш за 70% насельніцтва прызнала роднай мовай беларускую. Прычым, сярод іх калі 500 тысяч небеларусаў — напрыклад, 156 тысяч палякаў, 40 тысяч расейцаў. Як толькі ўлада зьменіцца, адзінай дзяржаўнай мовай стане беларуская, і празь дзесяць гадоў 80% насельніцтва будуць размаўляць па-беларуску. Тым больш, што ўсе ў Беларусі разумеюць беларускую мову. Сёньня шмат хто баіцца размаўляць па-беларуску з палітычных матываў, бо могуць звольніць з працы”.
(Казначэеў: ) “Я б не перабольшваў вынікаў гэтага перапісу. У Беларусі прыкладна каля 80% насельніцтва — этнічныя беларусы. Адпаведна, на пытаньне пра родную мову большасьць называлі беларускую. Але гэта зусім ня сьведчыць пра тое, што яны ёй нават валодаюць дасканала, ня кажучы пра тое, што ёй карыстаюцца. А ўжо тым больш ня сьведчыць пра іхняе стаўленьне да прызнаньня беларускай мовы адзінай дзяржаўнай. Дарэчы, вынікі рэфэрэндуму 1995 году ў моўным пытаньні практычна супадалі з вынікамі незалежных сацыялягічных дасьледаваньняў. А гэта амаль 80%. Калі такая пераважная большасьць у краіне выказваецца за дзяржаўнае дзьвюхмоўе, то яно й павінна быць. Гэта не павінна замінаць захадам дзеля разьвіцьця й падтрымкі менавіта беларускай мовы. Натуральна, пры цяперашнім рэжыме такія захады ня робяцца й ніколі ня будуць рабіцца.
Але сьцьвярджаць, што грамадзяне краіны ня маюць права вызначаць, якія мовы павінны быць дзяржаўнымі — гэта абсурд для эўрапейскай краіны. Бо можа атрымацца, што наступная ўлада пасьля перамогі дэмакратыі таксама ня будзе лічыцца з правамі чалавека ў моўным пытаньні, ламаць людзей праз калена, каб дамагчыся мэтаў, якія яна палічыць правільнымі. Гэта недапушчальна”.
(Трусаў: ) “Калі спадар Казначэеў сапраўдны дэмакрат, то ён павінен выступаць за вяртаньне Канстытуцыі 1994 году. Бо гэта была адносна дэмакратычная Канстытуцыя, прынятая адносна дэмакратычна абранымі дэпутатамі. У ёй было запісана, што дзяржаўнай мовай зьяўляецца беларуская. А расейскай мове быў нададзены статус мовы міжнацыянальных зносінаў. То бок, расейская мова была падвышаная ў статусе ў параўнаньні зь іншымі мовамі, акрамя беларускай. Паступова людзі пераходзілі на беларускую мову. Закон даваў на пераход дзесяць гадоў. І каб не ўмяшаньне Расеі, то да сёньняшняга дня гэтае пытаньне б не стаяла.
Паглядзіце, што робіцца цяпер ва Ўкраіне. Там прыхільнікі поглядаў спадара Казначэева аб’ядналіся ў Партыю рэгіёнаў пад кіраўніцтвам Януковіча. І там ідзе валтузьня, каб з дапамогай расейскай мовы задушыць дэмакратыю. У Крыму, Данбасе мясцовыя саветы, якія кантралююцца партыяй Януковіча, прымаюць рашэньні аб прызнаньні расейскай мовы рэгіянальнай мовай. І іх падтрымлівае расейская прапаганда. Таму, калі мы хочам захаваць незалежнасьць і нацыю, то без усялякіх пытаньняў павінны прызнаць беларускую мову адзінай дзяржаўнай мовай. Іншая рэч, што ў Законе аб мовах трэба вызначыць статус расейскай мовы, не забыць пра польскую, пра ідыш — помнік беларускай культуры. Прыхільнікі расейскай мовы атрымаюць права ёй карыстацца, таксама як і палякі, і літоўцы, і іншыя. А разважаньні наконт дзьвюхмоўя — гэта спэкуляцыя”.
(Казначэеў: ) “Беларуская мова павінна быць адзінай дзяржаўнай — незалежна ад таго, што пра гэта думаюць грамадзяне краіны?”
(Трусаў: ) “Большасьць грамадзянаў так думала, і цяпер думае. Калі пераможа дэмакратыя, то мы можам паўтарыць рэфэрэндум па мове. Дарэчы, рэфэрэндум 1995 году быў праведзены з парушэньнем Закону аб рэфэрэндуме і Канстытуцыі. Бо Закон аб рэфэрэндуме забараняў рэфэрэндум аб мове і сымболіцы. У мяне няма сумненьня, што пасьля перамогі дэмакратыі ў Беларусі будзе адна дзяржаўная беларуская мова”.
(Казначэеў: ) “А ў мяне ёсьць вялікія сумненьні”.
(Карбалевіч: ) “Сёньняшнія праблемы зь беларускай мовай у Беларусі ў значнай ступені зьвязаныя зь цяперашняй дзяржаўнай палітыкай. Але ці толькі ў гэтым справа? Можна меркаваць, што нават калі ўлада памяняецца, вастрыня моўнай праблемы не паменшае. Дык, можа, праблема не ў палітыцы ўлады, а ў стане грамадзтва?”
(Трусаў: ) “Канечне, гэта дыялектыка. Не сакрэт, што цяпер Лукашэнку падтрымлівае каля паловы насельніцтва. Але калі нават гэтае насельніцтва спытаць аб дзяржаўнасьці беларускай мовы, то далёка ня ўсе прыхільнікі Лукашэнкі выкажуцца за дзьве дзяржаўныя мовы. Чым больш мы жывем у незалежнай Беларусі, тым больш расьце колькасьць прыхільнікаў беларускай мовы. Паглядзіце, на якой мове размаўлялі людзі ў намётавым лягеры, на якой мове размаўляюць галадоўнікі з “Маладога фронту”. Моладзь усё больш робіцца беларускамоўнай. І гэта ў час, калі гэтую мову забараняюць, зьнішчаюць. І як толькі гэтыя перашкоды будуць прыбраныя, то празь дзесяць гадоў пытаньне вырашыцца само сабою. Іншая рэч, што не адразу трэба ўсё пераводзіць на беларускую мову. Трэба як мінімум дзесяць-пятнаццаць гадоў пераходнага пэрыяду.
Я прапаную рэалізаваць казахскі варыянт. У Казахстане казахаў крышку больш за 50%. Там уведзеная адна дзяржаўная мова — казахская. А расейская мова мае статус афіцыйнай, што крыху ніжэй, чым дзяржаўная. Паводле закону, тэлевізія павінна ня менш 50% перадачаў рабіць на казахскай мове, а астатнія 50% — на расейскай і іншых мовах Казахстану. Так прэзыдэнт Назарбаеў пасьпяхова адраджае казахскую мову. А рэжым там, мякка кажучы, не зусім дэмакратычны”.
(Казначэеў: ) “Калі б быў іншы стан грамадзтва, была б іншая сытуацыя. Але калі мы кажам пра дэмакратычную краіну, то грамадзяне павінны выконваць законы, не парушаць правоў іншых людзей. Але грамадзяне не абавязаныя адпавядаць нашым ідэалам. Спроба прымусовага пераходу на беларускую мову будзе азначаць той жа аўтарытарызм, які пануе цяпер, толькі пад іншым знакам. І казахскі варыянт не падыходзіць. Бо, як між іншым засьведчыў спадар Трусаў, Казахстан — не зусім дэмакратычная краіна. І Назарбаеў зрабіў тое, што сам захацеў.
Беларусь у справе мовы не падобная на Казахстан. Бо расейская мова тут ня ёсьць моваю міжнацыянальных зносінаў. То бок, тут няма такой сытуацыі, калі беларусы размаўляюць з расейцамі, палякамі ці габрэямі па-расейску, а паміж сабою — па-беларуску. У нас этнічная і моўная прыналежнасьці ня тоесныя. У Беларусі ўнікальная сытуацыя для сучаснай Эўропы. Таму перш як уводзіць беларускую мову як дзяржаўную, давайце спытаем саміх беларусаў. Супраць гэтага не пярэчыць і спадар Трусаў”.
(Карбалевіч: ) “Вось спадар Трусаў прывёў прыклад Украіны, дзе пытаньне мова стала падзелам паміж палітычнымі сіламі, арыентаванымі на эўрапейскія каштоўнасьці, і супраць іх. І ў Беларусі беларуская мова становіцца мовай супраціву, дэмакратыі, арыентацыі ў Эўропу. Дык, можа, сапраўды — чым больш людзей будзе гаварыць па-беларуску,тым хутчэй мы наблізімся да дэмакратыі?”
(Казначэеў: ) “Я ня бачу тут такой мэханічнай залежнасьці. Ня трэба перабольшваць гэты чыньнік. Што ў намётавым лягеры панавала беларуская мова, гэта не зусім так. Кажу гэта як відавочца. Патрэбная карпатлівая праца, папулярызацыя беларускай мовы, зьмены ў школьных праграмах. А ня мэтад прымусу”.
(Карбалевіч: ) “Вось якраз спадар Трусаў і Таварыства беларускай мовы, якое ён узначальвае, і займаецца такой канкрэтнай працай на ніве распаўсюджваньня беларускай мовы”.
(Казначэеў: ) “Дзякуй яму за гэта”.
(Трусаў: ) “Я ніколі нідзе не казаў, што беларускую мову трэба ўводзіць гвалтам”.
(Карбалевіч: ) “Такім чынам, відавочна, што моўныя правы ў Беларусі парушаюцца. Зразумела, што пераход да дэмакратыі ня вырашыць усяго комплексу праблемаў, зьвязаных з моўнымі правамі. Але дэмакратыя — гэта неабходная ўмова для іхнага вырашэньня”.
