Відэаслоўнічак:
(па-расейску — па-беларуску)
Лиственные деревья — Ліставыя дрэвы:
- тополь — тапóля
- рябина — арабíна
- ольха — вóльха
а таксама
- тополь чёрный — ясакáр
- клён белый — я́вар
Хвойные деревья — Іглічныя дрэвы:
- ель — ялíна, éлка (а „ёлачка“? Купала быў за éлачку!)
- сосна — хвóя, саснá
- кипарис — цыпры́с, кіпары́с
а таксама
- можжевельник — ялавéц, ядлóвец
- пихта — éльніца
Таполя
Зважайма на граматычны род — у беларускай мове ён жаночы — і націск.
Этымолягі лічаць гэты корань архаічным агульнаславянскім пазычаньнем з лацінскай мовы (ад populus, але не зусім ясна, чаму зьмяніўся першы зычны).
У беларускай карціне сьвету і ў клясычнай літаратуры таполя розная. Купалаў верш „Дзьве таполі“ (1911):
Кампазытар Алег Моўчан, сьпяваюць Ірына Відава і Акім Тышко
Там, за вёскай, у полі дзьве стаялі таполі,
Як адна, дзьве таполі стаялі,
І стагналі у полі сухавейна таполі,
Як адна, дзьве таполі стагналі.
Дасьледніца Г. Мятліцкая лічыць, што вобразы тут грунтуюцца на традыцыйнай для міталёгіі „дваістасьці“ таполі — колер тапалёвага ліста цёмны зьверху і сьветлы зьнізу, а таксама на тым, што паэт успрымаў таполі як „панскія“ дрэвы (параўн. верш „Палац“). Апошняе, на маю думку, і тлумачыць алегарычны сюжэт: таполі шумелі аб Усходзе і Захадзе ды самаўладна панавалі над дубамі, аж урэшце дачакаліся помсты неба і навекі заснулі. Тут таполя — не станоўчы вобраз. Ці ўсьведамлялі гэта кампазытар і выканаўцы песьні на Купалаў верш?
Але ў нашай літаратуры ёсьць і добрыя асацыяцыі з словам/імем Таполя.
Такое прозьвішча мае герой паэтычнай легенды Максіма Танка — геніяльны разьбяр, што кінуў быў выклік вядомаму беларусафобу біскупу Сямашку:
Гэта быў адзін з майстроў вялікіх,
Звалі яго Люцыян Таполя,
А па клічцы проста Багароб.
Гэта ён
Уздоўж Вяльлі і Нёмна
I па ўсіх шляхах і скрыжаваньнях
Будаваў капліцы і крыжы,
Выразаў апосталаў, прарокаў,
Больш падобных да сялян смаргонскіх,
Да вялейскіх лесарубаў, рыбакоў.
Чытае Васіль Белацаркоўскі
Яшчэ адно дрэва сямейства вярбовых Populus nigra L. (літаральна „чорная таполя“) па-беларуску ясака́р. Гэта і адзін з псэўданімаў Зьмітрака Бядулі.
Вóльха
І ў гэтай назьве зважайма на правільны націск. А яшчэ на чаргаваньне: у давальным і месным склонах — вольсе.
Вольхі ці алешыны – найвялікшыя сярод усяго жывога і мёртвага стваральнікі і захавальнікі — ахоўнікі, абярэгі крыніцаў. Дзе яны растуць — там вада блізка, там жыцьцё. (...) Нашыя дрэвы, лясы нашыя ўмеюць думаць наперад, дбаць пра ўсё жывое. Дзякуючы чаму спрадвеку крынічка з году ў год дужэла, набірала моцы і сама дзячыла чаромсе і вольсе.
(Віктар Казько. „Кáзань пра катá, каторы сьмяяўся“)
Корань ажно праіндаэўрапейскі, з каляровай матывацыяй — ‘жоўты, рыжы’. Ёсьць мноства тапонімаў ад вольхі: Завольша, Зальхаўе, Новая Алешня, Альшэва, Альхоўка і Падальхоўка… Вядома, у гэтым шэрагу і палескае сяло Альшаны ажно з васьмю тысячамі жыхароў, і караткевічаўскі фантазійны „Чорны замак Альшанскі“.
Арабíна
Беларускае слова, гукавы варыянт поруч з рабíна. Пачатны гук а- не прыстаўны (як у слове амшарына), наадварот — архаічны. Праславянскія *arębina, *erębina, *erąbina зьвязаныя этымалягічна з курапаткамі ды рабчыкамі, а таксама зь цёмным, чырвоным, бурым колерам.
Крыжы на ростанях, вёскі ў барвяных каралях арабін, чырвоная шыпшына ля дарог, начлежныя коні ў тумане. Так апісваў Уладзімер Караткевіч колеры роднай Беларусі ў апавяданьні „Сіняя-сіняя“.
Ялíна, елка. А „ёлачка“?
Звычайнае для нашых лясоў дрэва Picea abies мае некалькі варыянтаў назвы.
На вялікай частцы абшару беларускае мовы — і на паўднёвым захадзе, і на ўсходзе — гэта ялíна (з варыянтамі éліна, ялінá, як на Горадзеншчыне, а нават ядлíна). У слоўніку Івана Насовіча (1870) — толькі яліна і ялінка. Суфікс -ін- тут гістарычна азначаў адзінкавы прадмет: яліна ў яловым лесе.
Якуб Колас, верш „Дзед-госьць“:
А ялінка!.. Чаго толькі
На яе няма галінках!
Форма елка — у цэнтральнай дыялектнай зоне. У „Расійска-беларускім слоўніку“ С. Некрашэвіча і М. Байкова, які быў першым аўтарытэтным нарматыўным даведнікам літаратурнае мовы (1928) — елка, яліна, ель. „Ёлкі“ няма.
І невыпадкова. Яшчэ акадэмік Карскі заўважыў, што ад Ігуменшчыны да Ваўкавышчыны фальклярысты запісвалі форму елка.
У іншых словах таксама бывае, што расейскай літары ё адпавядае беларуская е (э): рёбра — рэбры, тёща — цешча, опёнок — апенька, идём — ідзем, Алёна — Алена, Фёдор — Хведар. Адна з адметнасьцяў беларускае мовы ў параўнаньні з расейскаю.
Форма ёлка як народная назва дрэва — вузкадыялектная, бытуе пераважна на Віленшчыне — поруч з палянізмам ёдла (у самой польскай мове jodła — тое, што рас. „пихта“, па-беларуску ельніца). Сучасныя дыялектолягі сустракалі ёлку ўжо шмат дзе, але „спарадычна“. У літаратурную ж беларускую мову слова ёлка прыйшло ўжо ў савецкі час з расейскай — і менавіта для абазначэньня сьвяточнага дрэва.
Купала — за елачку, Бядуля — за ёлачку? Моўная загадка стагодзьдзя
Абаронцы слова „ёлка“/„ёлачка“ як назвы сьвяточнага дрэва спасылаюцца на аўтарытэт Янкі Купалы, які ў 1921 годзе пераклаў вядомую песьню Р. Кудашавай і Л. Бэкмана „В лесу родилась ёлочка“. Пераклад апублікаваў дзіцячы часопіс „Зоркі“ (№ 1, 1922 год) — „Узышла у лесе ёлачка“.
Але тут крыецца моўная інтрыга. Музэйнік, купалазнаўцa Павал Каралёў на маю просьбу паглядзеў у Купалаўскім музэі ў Менску аўтограф перакладу. Рукою клясыка напісана „елачка“!
Паэт выбраў слова. (Праўда, П. Каралёў зазначае, што Янка Купала і рэдактар „Зорак“ Зьмітрок Бядуля, ён жа вышэйзгаданы Ясакар, у той час нават жылі ў адным доме — у тым самым, першага зьезду РСДРП, і наўрад ці праўка адбылася бязь ведама аўтара перакладу. Але ўсё ж прыярытэт за рукапісам.)
Хвойка, хвоя, хваінá
Сама пашырана ў нас сярод іглічных (бо ў іх не лістота, а ігліца) дрэва Pinus sylvestris у беларускай літаратурнай мове завецца двума сынонімамі: хвоя і сасна. У гаворках пануе слова хвоя (хваíна, хваінá). Яно або ад праіндаэўрапейскага кораня са значэньнем ‘калыхацца’, або ад балта-славянскага з сэмантыкай ‘шышка, іголка’, нечага вострага. І сасна мае варыянты: сасонка, сасьнíна. А яшчэ ж ёсьць бары́на, смалíна...
О хвойка-хвоя, хваінá,
О хвайныя іголкі!
І ў летні, і ў зімовы час
Ты зелянінай вабіш нас.
О хвойка-хвоя, хваіна,
О хвайныя іголкі...
Гэтак Сяржук Сокалаў-Воюш пераклаў на беларускую знакамітую нямецкую песеньку (сьпяваў Адась Матафонаў).
Папраўдзе песьня O Tannenbaum! (мэлёдыя даўнейшая, словы Эрнста Аншуца) прысьвечаная ельніцы (піхце). Цяпер яна ў нас вельмі рэдкая — у Чырвонай кнізе, расьце толькі ў Белавескай пушчы.
Таму перакладнік, каб не заглыбляцца ў батанічныя дэталі, памяняў яе на іншае іглічнае дрэва, куды больш вядомае ў нас.
Урэшце, самы экзатычны — цыпры́с
Tym časam sonca pierakaciłasia daŭno za Tybr i zavisła nizka nad Janikulskim uzhorjem. Na spakojnyja cyprysypadała čyrvonaje śviatło — i ŭsio pavietra było im pierasyčana.
(Гэнрык Сянкевіч. Quo vadis. Пераклад кс. д-ра Пятра Татарыновіча, Рым, 1956)
Дрэва для рымлян свойскае, а для нас чужаземнае. Таму і яго імя — пазычаньне, прычым у розных гукавых варыянтах. Акрамя найбольш вядомага цяпер кіпарыса, маем цыпрыс (у Расійска-беларускім слоўніку Некрашэвіча і Байкова 1928 году), ёсьць кіпры́с у Вацлава Ластоўскага, бываў і цыпрус.
Кіпарысаў у Беларусі няма, хіба што кіпарыс балотны (таксодыюм) — інтрадукаваны від. Сямейства кіпарысавых у нас годна (і візуальна, і водарам) аказвае ялавéц (у слоўніках ядловец, фанэтычна польская форма), — па-расейску „можжевельник“.
Старажытнагрэцкая назва дрэва κυπάρισσος [kyparissos], паводле адной з гіпотэзаў, паходзіць ад імя вострава Κύπρος ‘Кіпр’.
Варыянтнасьць К/Ц у беларускіх грэцызмах узьнікла, бо яны прыходзілі двума шляхамі. Грэцкую літару Κ (каппа) рымляне перадавалі сваёй літарай С, а тая ў позьняй лаціне ў пэўных пазыцыях стала чытацца як [ц]. Таму грэцызмы, што прыйшлі праз лацінскую мову, у беларускай могуць мець Ц, а іх адпаведнікі, што праз царкоўнаславянскую прыйшлі зь бізантыйскай грэцкай, маюць на тым самым месцы К: цэзар і кесар, цэля і кельля, Цыпрыян і Кіпрыян/Купрыян (імя па-грэцку літаральна азначае жыхара Кіпру). Так і кіпарыс ад царкоўнаславянскага кѷпарисъ, а цыпрыс ад лацінскага cypressus.
Усе ведаюць слова шыпр — яшчэ адно гукавое асваеньне назвы вострава. Францускую назву Chypre ‘Кіпр’ новаму паху даў знакаміты парфумэр Франсуа Каці (François Coty), бо скарыстаў для яго кіпрскі дубовы мох (а таксама цытрусавыя, язьмін, сандал ды мускус).
Каці быў зацятым ідэйным ворагам расейскага камунізму, але, на дзіва, савецкая ўлада пакінула назву „Шыпр“ у сваім асартымэнце. Аднак вырабы зь вялікай традыцыяй і рэпутацыяй пад савецкай уладай дэградавалі, як партвэйн ці салата аліўе: за назвай дзесьці (і калісьці) высокаякаснага прадукту тут ужо крылася прымітыўная тандэта. Гэта адбылося і з „Шыпрам“, які ў майго пакаленьня асацыюецца з рэзкім неадчэпным пахам савецкай цырульні.
„Лёгкі запах дзікалона «Шыпр»“ апяялі Саша і Сірожа.
