Сьцісла:
- Корань ель-, едл- старажытны, агульнаславянскі. Акрамя роду Picea, ім завуцца іншыя хваёвыя дрэвы: ялавец (па-расейску „можжевельник“) і ельніца (па-рас. „пихта“, яе немцы — вынаходнікі звычаю — і ставілі на Каляды).
- Яшчэ акадэмік Карскі заўважыў, што шмат дзе зьбіральнікі запісвалі слова елка, ня ёлка (параўн. рёбра — рэбры, Алёна — Алена).
- На бальшыні абшару беларускае мовы вядомая і назва дрэва ялíна, з варыянтамі éліна, ялінá. У слоўніку Івана Насовіча — толькі яліна і ялінка.
- У беларускую мову слова ёлка для абазначэньня сьвяточнага дрэва прыйшло ўжо ў савецкі час .
- У расейскай мове „пойти под ёлку“ мела і спэцыфічнае значэньне — „напіцца“. А беларускі прыметнік ёлкі — пра непрыемны смак сапсаванага масла ці сала.
Сёньня пра важны калядны атрыбут. Як завем сьвяточнае дрэва? Елка, ёлка ці ялінка? Бытуе меркаваньне, нават у слоўніках савецкай пары запісанае, што дрэва — яліна ці елка, але са зьменай ролі нібыта мяняецца яго назва. Як казаў паэта,
А прынесьлі елку ў хату —
Стала ёлачкай яна.
Але разьбярэмся.
Сам па сабе корань ель-, едл- старажытны, агульнаславянскі і ня толькі.
Акрамя роду Picea, гэтым коранем завуцца таксама іншыя хваёвыя дрэвы. Маем слова ялавец — тое, што па-расейску „можжевельник“. А славяне на захад ад нас гэтым коранем абазначаюць хваёвае дрэва роду Abies (польская jodła, сэрбская jела), якое ў цяперашніх беларускіх слоўніках завецца „піхта“.
Але „піхта“ ў беларускай мове — русізм, а ў расейскай гэта сьлед уплыву фіна-вугорскіх моваў (так мяркуюць сучасныя фінскія і расейскія этымолягі). У беларускай мове для піхты ё лепшае слова: ельніца.
Ельніца — Abies Dietr.—alba Mill, піхта белая (Киселевский А.И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. Мн.: 1967).
Дарма што цяпер гэтае дрэва ў нас вельмі рэдкае — у Чырвонай кнізе (ельніца расьце толькі ў Белавескай пушчы), варта вярнуць яму беларускае імя.
Немцы, ад якіх нашыя продкі, хутчэй за ўсё, і перанялі параўнальна новы звычай выстройваць каляднае дрэва, некалі бралі на гэтую ролю піхту-ельніцу (або і ўсякае хваёвае дрэва).
Адна з улюбёных немцамі калядных песень акурат ёй прысьвечаная — O Tannenbaum! Мэлёдыя даўнейшая, словы Эрнста Аншуца.
На беларускую гэтую песьню пераклаў Сяржук Сокалаў-Воюш. Каб не заглыбляцца ў батанічныя дэталі, ён перадаў назву дрэва Tannenbaum абагульнена:
О хвойка-хвоя, хваінá,
О хвайныя іголкі!
І ў летні, і ў зімовы час
Ты зелянінай вабіш нас.
О хвойка-хвоя, хваіна,
О хвайныя іголкі...
(сьпявае Адась Матафонаў)
Дарэчы, яшчэ адзін, акурат найбольш у нас пашыраны, гатунак хваёвых дрэваў па-беларуску завецца двума сынонімамі: сасна і хвоя. А зеляніна хваёвых — гэта ігліца.
Елка. Яліна. Ялінка
Вернемся да ялінкі-елкі-ёлкі. Паводле складанага правіла старадаўні гук [э] часам пераходзіў у [о] пасьля мяккіх — на пісьме гэта пераход літары е ў ё: дзень — дзённы. Працэс меў закрануць і пары словаў накшталт ельнік — ёлка. У расейскай мове так і адбылося. А ў беларускай — ня ўсюды. Яшчэ акадэмік Карскі заўважыў, што і на Барысаўшчыне, і на Ігуменшчыне, і на Ваўкавышчыне фальклярысты запісвалі слова елка, ня ёлка.
У іншых словах, у тым ліку імёнах, таксама бывае, што расейскай літары ё адпавядае беларуская е (э): рёбра — рэбры, тёща — цешча, опёнок — апенька, идём — ідзем, Алёна — Алена, Фёдор — Хведар. Гэтая рыса — адна з адметнасьцяў беларускае мовы ў параўнаньні з расейскаю. Часам яна тлумачыцца гукавымі зьменамі наступных зычных гукаў, часам — аналёгіяй зь іншымі формамі (гэта акурат выпадак зь елкаю).
Cлова ёлка ў значэньні адпаведнага дрэва ведаюць асобныя беларускія гаворкі, яно лякалізуецца на Віленшчыне — там ужываецца і палянізм ёдла з тым жа значэньнем (хоць у польскай мове гэта 'піхта-ельніца'). І я вымушаны паправіць аўтарытэтны Этымалягічны слоўнік беларускай мовы: формы ёлка няма ані ў Віцебскім краёвым слоўніку Міколы Касьпяровіча (1927), ані ў Краёвым слоўніку Чэрвеншчыны Міколы Шатэрніка (1929).
У іншыя гаворкі ды ў літаратурную мову слова ёлка прыйшло ўжо ў савецкі час для абазначэньня менавіта сьвяточнага дрэва. Яшчэ „ёлачкай“ могуць называць узор вышыўкі. Гэта што да кораня ел-/ёл-.
А ёсьць жа яшчэ варыянты словаўтваральнага суфікса: -к-а або -ін-а. Беларускія этымолягі з агульнаславянскага гледзішча і пра елку, і пра ёлку кажуць: такія формы „маюць вельмі абмежаваны характар: галоўным чынам беларуска-руская тэрыторыя“.
На бальшыні абшару менавіта беларускае мовы вядомая назва дрэва ялíна, з варыянтамі éліна, ялінá, а нават ядлíна. Ад Заходняга Палесься да Магілёўшчыны. Спачатку слова азначала толькі адно асобнае дрэва, але зь цягам часу перайшло на від (тое самае адбылося з словамм асіна).
У першым вялікім зборы словаў беларускае мовы XIX стагодзьдзя — слоўніку Івана Насовіча — толькі яліна і ялінка. Праўда, і „ёлка“ ёсьць, але ў сказе
Ёлка ў роце!
Гэта значыць — горка, прыкра ў роце. Многія ў Беларусі, нават расейскамоўныя, ведаюць і ўжываюць беларускі прыметнік ёлкі, які апісвае спэцыфічны непрыемны смак сапсаванага масла ці сала. Ёсьць і дзеясловы — зьялчэць, ёлкнуць. Этымалёгія слова зьвязаная з старымі яшчэ індаэўрапейскімі каранямі, як у слова эль. У кожным разе думаю, што беларускае слова ёлка са значэньнем горкага смаку падказвае нам, што для сьвяточнага дрэва лепей выбіраць іншыя словы. Што і рабілі клясыкі. Якуб Колас, верш "Дзед-госьць":
А ялінка!.. Чаго толькі
На яе няма галінках!
Сьвецяць зоркі і вясёлкі
У бліскучых павуцінках.
Няма слова „ёлка“ як беларускага ў аўтарытэтным Расійска-беларускім слоўніку С. Некрашэвіча і М. Байкова (1928). Там елка, яліна, ель.
Дарэчы, у расейскай мове слова „ёлка“ мела і спэцыфічнае значэньне. Лексыкограф Уладзімір Даль запісаў выраз: „Идти под ёлку“ — значыць ісьці ў кабак. Бо была там завядзёнка на карчму ставіць яліну. Адсюль жартоўная назва карчмы-кабака — „Иван Ёлкин“.
У нашых суседзяў-украінцаў са словам „ёлка“ атрымаўся цэлы мэм-анэкдот. Былы прэзыдэнт Януковіч хацеў абвясьціць, што на месцы народных пратэстаў зьявіцца каляднае дрэва. І забыўся, як яно завецца па-ўкраінску. 10 сэкундаў думаў і ўсё роўна спудлаваў.
А трэба было сказаць ялинка. Гэта ва ўкраінскай мове адзінае нарматыўнае слова.
Аўтарская елачка Купалы
Цягам ХХ стагодзьдзя слова „ёлка“ ў сьвяточным значэньні даволі моцна пранікла ў беларускую мову. Літаратары стварылі для дзяцей нямала тэкстаў пра „навагоднюю ёлку“.
Але трэба разьбірацца. Скажам, Купала пераклаў вядомую расейскую песеньку на нямецка-швэдзкую мэлёдыю „Узышла у лесе елачка...“. Так у рукапісе. А ў часопіснай публікацыі і ў сучасных перадруках — чамусьці „ёлачка“. І ўсё ж сьпяваюць адпаведна Купалаваму арыгіналу:
Для маладзейшых беларускіх аўтараў выбар беларускага слова ялінка — натуральны: Да нас прыйшла ялінка — зялёная галінка. Верш Сержа Мінскевіча, музыка Тацяны Грыневіч, сьпявае Адась Матафонаў:
Сьвяткаваньне пад назваю калядная ялінка, перажыўшы савецкія часы на эміграцыі, вярнулася на Бацькаўшчыну.
Цяпер нават імя такое дзецям даюць: многія чулі пра Ялінку Салаўёву, якая разам з бацькамі дамаглася права вучыцца па-беларуску ў Магілёве. Сэмантыка імя, дарэчы, вядомая іншым народам: так, многія літоўкі носяць імя Eglė.
То хай жыве ялінка. Вясёлых Калядаў і шчасьлівага Новага году!
Тэкст упершыню апублікаваны на сайце Радыё Свабода 31.12.2016.
