4 лістапада — 130 гадоў з дня нараджэньня Цішкі Гартнага (Зьмітра Жылуновіча). Яго эпічную прозу крытыкавалі, зь вершаў сьмяяліся, на артыкулы крыўдзіліся.
Калі ўзначальваў Дзяржвыдавецтва БССР, мог аднаго пісьменьніка надрукаваць праз тыдзень, а другога (напрыклад, Дубоўку) унесьці ў «чорны сьпіс». Адзін зь яго самых яркіх учынкаў — калі ў артыкуле «Як жа зь Беларусьсю?» (Дзяньніца № 38, 19 лістапада 1918) ён папракаў Сталіна за няўвагу да Беларусі, якая ня мела самастойнасьці. У выніку 1 студзеня 1919 году была створана першая беларуская савецкая дзяржава.
Фанатычная схільнасьць да чысьціні і акуратнасьці перадалася яму ад маці
«Яўгенька была вялікая чысьцюля. На першым жа тыдні [пасьля замуства] яна пачала на свой лад і нораў парадкаваць у Жылуновічавай хаце. /.../ чысьценька з нажом вымыла і вышаравала стол, лавы і падаконьнікі. /.../ пабяліла печ і жоўценькім пясочкам пасыпала падлогу /.../. Пераступіла суседка парог — ад зьдзіўленьня аж рукамі пляснула: ня тая хата! /.../ ад таго часу пайшла /.../ прымаўка /.../ у Капылі: «Глядзі, прыбрала ў хаце, як тая Яўгенька!»
(Сьцяпан Александровіч. Тут зямля такая. / «...Я рабочы-гарбар». 1985).
Дзеці ставіліся да яго як да старэйшага брата
«Мы з братам Алегам маму пабойваліся і загады выконвалі без пярэчаньняў. З татам маглі паспрачацца. Наогул ставіліся да яго хутчэй як да старэйшага брата, які ўсё на сьвеце ведае»
(Галіна Жылуновіч. Мой бацька. Успаміны пра Цішку Гартнага. 1984).
Шкадаваў злодзеяў, якіх высылалі ў Сыбір
Зь сямʼёй. 1929 год
«Усе капыляне вельмі зазлавалі і хочуць /.../ супольным прыгаворам выслаць зладзеяў у Сыбір ці Архангельск. /.../ маладых зладзеяў засудзяць /.../ на колькі гадоў. Пасьля выйдуць яны з ёй і /.../ зноў будуць красьці. Прападуць сілы маладыя, прападзе за нішто доля дзетак».
(«Наша Ніва», 1909, № 5).
Лічыў, што яго дзеці павінны вучыцца толькі на адны пяцёркі (сёньняшнія дзясяткі)
«...я прыходжу дамоў сама не свая ад радасьці, што атрымала чацьвёрку па такім цяжкім экзамэне, а бацька як халоднай вадой аблівае, пытаючы: „А чаму не пяцёрка?“»
(Галіна Жылуновіч. Мой бацька. Успаміны пра Цішку Гартнага. 1984).
Шарж В. Волкава на Цішку Гартнага (ЛіМ, 1936)
Любіў насіць гальштукі, але іншых мог за гэта крытыкаваць
«— Ты што начапіў на сябе гэтае... — ён ужыў тут пагардлівы эпітэт, які адносіўся да майго гальштука.
Я пачаў даводзіць, што гальштукі пачынаюць насіць зноў.
— Можа і так, але мне неяк непрыемна бачыць менавіта цябе ў гальштуку. Ну, ды, урэшце, нічога дрэннага ў гэтым няма»
(Міхась Ганчарык. Па шляхах маладосці. Успаміны пра Цішку Гартнага. 1984).
На пачатку 20-х зьедліва кпіў з Ластоўскага, а за некалькі месяцаў да першых рэпрэсій, супраць Ластоўскага пісаў пра яго цёплыя ўспаміны
У 1921: «А Ластоўскі? Ці ж мог бы просты сьмертны чаўпсьці гэткіе штукі, як ён. Без зямлі, без людзей, а мае цэлы габінэт міністраў, робіць хаўрусы з дзяржавамі, мае прадстаўнікоў траха не ва ўсіх краёх сьвету, даслужыўся падыйсьці к парогу Лігі нацыяў! Беларускі гэній жыве!» (Авадзень. «Беларускі гэній жыве» // «Савецкая Беларусь», 1921, № 25, 2 лютага).
У 1929: «Аляксандр Уласаў, Антон і Ян Луцкевіч /.../ былі людзьмі зусім іншага гатунку ад Ластоўскага /.../ ад іх павеяла большай сурʼёзнасьцю і сухасьцю. З іх гутаркі я не атрымаў тае сардэчнасьці і сяброўства, якія адчуваў з боку Ластоўскага...» (Цішка Гартны «Дваццаць гадоў назад» (Успаміны з мінулага) // «Полымя», 1929, № 5).
Вацлаў Ластоўскі
Быў абражаны, што ў Маскве лепш прымалі паэзію Дубоўкі, чым яго творы
«Рускія паэты запрасілі беларусаў выступіць у іхным клюбе, фактычна — першы раз за ўвесь час [другая палова 1922]. Здавалася б, самым разумным было б арганізаваць прыезд у Маскву Я. Купалы, Я. Коласа, М. Чарота /.../ Прыехаў жа адзін Ц. Гартны. /.../ Нейкім гнусавым, замагільным голасам ён робіць «даклад» аб беларускай літаратуры. Вялікае месца вылучае сабе. /.../ абвяшчае: — Цяпер я пачытаю вам свае творы...
Цяжка ўявіць сабе, што гэта было за чытаньне. /.../ І тут раптам, абсалютна нечакана для мяне, Ц. Гартны гаворыць: „Зараз пачытае свае вершы пачынаючы паэта Уладзімер Дубоўка“ /.../ Добра, што я ведаў нямала сваіх твораў на памяць. /.../ Я чытаў гучна, выразна, так, як было прынята ў Маскве. /.../ узьнялася хваля воплескаў. Я прачытаў другі верш /.../ Аўдыторыя заапладзіравала яшчэ гучней. Пачуліся галасы: „Дубоўка! Давай яшчэ!“ /.../ Пасьля вечара /.../ Ц. Гартны з вялікай злосьцю сказаў: „Г...о! Абракадабра нейкая! Яны, дурні, нічога не зразумелі, вось і апладзіруюць!“»
(Уладзімір Дубоўка: Ён і пра яго. 2017).
Уладзімер Дубоўка
Літаратурныя крытыкі з «Узвышша» называлі яго падпявалам
«Ня толькі выдатнага, але нават хоць-бы колькі-небудзь прыкметнага месца ў беларускай літаратуры ён не займаў і не займае. Выцерабіцца на буйны літаратурны шлях у сілу свайго нязначнага таленту ён ня здолеў, тым больш ня здолеў ён стаць на ровень з такімі поэтамі, як Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч. У адносінах да хору гэтых трох выдатных поэтаў Ц. Гартнаму даводзілася быць толькі падпявалам, толькі быць падгалоскам з вельмі слабенькаю поэтычнаю тэхнікаю ды вельмі вузенькім кругавідам»
(Sine ira et studio (Агляд поэзіі Цішкі Гартнага) // Узвышша, 1927, № 3).
Засмучаўся, што яго родныя капыляне абыякавыя да палітыкі, і зайздросьціў у гэтым сэнсе бундаўцам ды іншым сіянісцкім арганізацыям
«...перадавая моладзь — майстравыя рабочыя ў часы рэакцыі 1907, 1908, 1909 г. паўцякалі ў Амэрыку, а новае пакаленьне — пайшло па панскай сьцежцы /.../ Вайна парабіла шмат афіцэраў, і гэтым палітыка непатрэбна. А салдаты /.../, калі крыху і былі захоплены ёю, то прыбыўшы да хаты, забываюць і прычэшваюцца да жыцьця абыватэльшчыны. Газэты ня выпісваюцца і толькі чуткамі людзі кормяцца... Праўда, гэта ўсё датычыць капылян беларусаў: ня тое зусім сярод жыдоў: у іх жыве /.../ арганізацыя „Бунда“ і гурток сыяністаў, якія вядуць добра партыйную працу: маюць бібліятэку, робяць вечарыны і інш.»
(Капыльскі. М. Капыль, Мінскае губ. // «Дзяньніца», 1918, № 4, 19 марта).
Родная хата Зьмітра Жылуновіча
Падчас армяна-турэцкай вайны спачуваў армянам
«Газэты прынясьлі весткі з Каўказу, у якім гаворыцца, што там, у г. Баку, вядзецца настаяшчая вайна між армянамі і мусульманамі. /.../ Армяне — народ сьветлы, культурны і рэвалюцыйны — мусульманы ж — /.../ жывуць згодна сваіх старасьвецкіх укладаў. За гэтым іх можна лёгка на ўсё падбухторыць, падгаварыць і патрэбна зусім малая прычына, якая-б павяла за сабою настаяшчую разьню. /.../ царскае правіцельства знарок устройвала на Каўказе разьню між армянамі і мусульманамі. Калі толькі рэвалюцыйны рух шырыўся і рос сярод армян, тады мяйсцовыя ўласьці барджэй жа хапаліся за самае вернае срэдства — цкаваньне народа на народ, нацыю на нацыю. /.../ »
(Д.Ж. Нацыянальныя спрэчкі // «Дзяньніца», 1918, № 9, 24 апрэля).
У 1918 годзе лічыў, што за прадстаўнікамі «буржуазіі», якія працуюць на карысьць савецкага ладу, трэба бесьперастанку сачыць, а іх працу жорстка кантраляваць
Зьміцер Жылуновіч
«У апошні час, калі тэрмін заваяваньняў рэвалюцыі скончыўся, калі савецкая правіцельства ўмацавалася ў жыцьці на бяду яе ворагаў, знайшлася можнасьць перайсьці к тэрміну творчасьці. Трэба прызнацца, што сілаў да гэтага ў работнікаў обмаль, нестае /.../ Вось і ня дзіва таму, што цяпер прыходзіцца запрашаць для гэтай працы розных майстроў свайго дзела, розных спецыялістаў з буржуйнаго стану. Дзякуваць Богу, яны цяпер бяды ня зробяць... Так думая савецкая ўласьць /.../. Але іначай глядзіць на гэта зʼявішча сама буржуазея. Яна такому выпадку больш як рада. І вось чаму. Уваходзючы са сваім знаньнем у сямʼю працаўнікоў, яны думаюць гэтым паціхеньку да тайком выкарыстаць на тое, каб усё падграбці ў свае рукі і павярнуць калясо па жаданай каляінцы. /.../ Над кожным з такіх паноў будзе пастаўлена некулькі чалавек, нібы камісʼя, якая мусіць сачыць за кожным крокам іх, так што павярнуць у свой бок нічога ня ўдасца. Мы б радзілі са свайго боку зьвярнуць увагу на асоба пільны кантроль з больш-меньш сьвядомых людзей, каб з пад іх сочкі нічога не ўцякло. Калі справа будзе добра зʼарганізавана ў такім напрамку, тады ўся радасьць буржуазеі сыдзе на німаніц. А гэта і трэба, каб так было»
(Д.Ж. Заўчэсьня... // «Дзяньніца», 1918, № 9, 24 апрэля).
Засмучаўся, што дата 1 студзеня, калі была створана Беларуская савецкая дзяржава, пачала забывацца
«Маніхвэст Часоваго работніча-селянскаго савецкаго правіцяльства Беларусі»
«...апошнія гады ў гісторыі [беларускага народу] прынясьлі яму адно вялікае надзвычайнае здарэньне, якое палажыла нязгладныя сьляды ў яго жыцьці і якое дало новы кірунак яго разьвіцьцю. Гэта здарэньне — абвяшчэньне Вольнай Незалежнай Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі. Яно адбылося першага студзеня новага стылю 1919 году, даўшы краю дзяржаўныя формы жыцьця, а з няведанага, спагарджанага народу — зрабіўшы пэўнага гаспадара свае краіны. І таму першага студзеня павінна /.../ быць сьвятам Беларускай рэспублікі. Тры мінулых гады прайшлі зусім незаўважна к гэтаму дню. Зь бегам часу ён адыходзіць усё далей і далей ад нас. /.../ Гэта можна казаць аб нашых бязуважных адносінах да тых гістарычных дзей, якіх мы былі сучасьнікамі і якія зьвязаны з нашым лёсам. Гэта гатова сьведчыць аб нашым раўнадушшы да нашай гісторыі — а знача і да нас саміх...»
(З. Жылуновіч. 1 студзеня мусіць быць сьвятам // «Савецкая Беларусь», 1922, № 251, 12 лістапада).
Лічыў, што вялікі наплыў замежнікаў у Бэрліне часоў Вэймарскай рэспублікі псуе карэнных жыхароў гэтага гораду
«Ня мала псуе бэрлінцаў перапаўненьне сталіцы чужаземцамі, асабліва тым чужаземным элемэнтам, які прыяжджае сюды з адзінаю мэтаю, карыстаючыся валютнаю розьніцаю, папʼянстваваць, параспутнічаць, пагуляць, накупіць поўныя чамаданы раскошных дрындушак і зноў уцячы дадому. Гуляючая, беспардонная, звысока трактуючая працалюбчага і эканомнага немца, сьмецячая грашыма, па большасьці пустая, мяшчанская чужаземшчына псуе бэрлінца з двух бакоў — вызывае сьляпую нянавісьць да ўсіх чужаземцаў, выклікае сьляпы шавінізм і заражае яго ахвотаю таксама бесклапотна гуляць і сьмеціць грашыма»
(Развал старога Бэрліну // «Савецкая Беларусь», 1922, № 251, 12 лістапада).
Быў у захапленьні ад жарсных прадстаўленьняў Фалі-Бержэр
«...эстэтычны бок, надворны выгляд даведзены да віртуёзнасьці. Пры гэтым, у дадатак да багатай раскошнай маляўнічасьці, у кожным прыстаўленьні-рэўʼю маецца надзвычайна многа дынамікі. Несупынны рух сотняў удзельнікаў спэктаклю, выключна дзяўчат, падабраных і збоку адмысловага здароўя і з боку дасканалай эстэтычнасьці фігуры, частая перамена вопратак і вобразаў самога прыстаўленьня, надаюць уражаньне несупыннага цёку, міганьня, трапятаньня ўсяе сцэны. Ніводзін спэктакль ня вольны ад эротычнага налёту. Наадварот, эротызмам у згушчаным выглядзе прасякнуты ўсе часьцінкі прыстаўленьня, /.../ адзеньне гірлс, зусім адкрытыя жэсты і сказы, асобныя сцэнкі, малюнкі заслонаў і дэкарацый /.../ Пастаноўка Фалібэржэ-рэўʼю зрабіла вялікае ўражаньне»
(З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Рэўʼю // «Савецкая Беларусь», 1928, № 15, 18 студзеня).
Вялікі прыхільнік опэры, ён нудзіўся, калі глядзеў у Гранд-Опэра Вагнэра
Бюстр Рыхарда Вагнэра
«Мы трапілі ў Гранд-Опэра на опэру Р. Вагнэра „Валькірʼя“. Удзельнікі — артыстыя папаліся добрымі і выконвалі свае ролі мастацка. Зігмунта, Вотана, Брунгільду і Фрыку можна было слухаць з захапленьнем. Але слухаць ня так доўга, як таго патрабуе спэктакль. Магутная грымучая музыка Р. Вагнэра і аднастайнае, бяз усякага руху, пяяньне артыстых — рабіліся ўтомнымі. Цяжка было высядзець тры з лішнім гадзіны...»
(З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. За аглядам Парыжу // «Савецкая Беларусь», 1928, № 3, 4 студзеня).
Быў абыякавы да Радэна, але яму падабаліся эратычныя скульптуры часоў клясыцызму
«...Родэн не зрабіў /.../ значнага ўражаньня. Праўда, мы зацікавіліся арыгінальнасьцю работаў гэтага мастака, як бы намёкамі ўводзіўшых нас у глыбокі сэнс аўтарскіх задумаў. Усё-ж вытачаныя абрысы фігур, моцна выходзячых з глыбы натуральнага дзікага мармуру, падавалі ўражаньне недакончанасьці і неэстэтычнасьці надворнага боку твораў. /.../ больш выдатныя творы займаюць увагу падаўжэй. Вось група Д. Puech — „Сірэна“. Казачная багіня са скрыдламі і рыбнымі хвастамі заміж ног, абнімае за пояс прыгожую асобу напаўдзяўчыну, напаўмужчыну. Колькі эротычнай падатлівасьці і адначасна цнотнай чысьціны ў яе істоце!»
(З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Парыскія музэі // «Савецкая Беларусь», 1928, № 7, 8 студзеня).
З усіх сусьветных музэяў яму найбольш падабаўся Люўр
Люўр
«Нейкая асаблівая сіла зачараваньня цягнула туды, колькі б разоў не праходзіў міма Луўру. Я помню, што ніводзін музэй на мяне не зрабіў гэткага моцнага ўражаньня, як Луўр. А розных музэяў даводзілася мне бачыць ня мала. Сярод іх многа багатых і знатных, як: Эрмітаж, Рускі музэй (Ленінград), Трацьцякоўская галярэя, Румянцаўскі музэй (Масква), Нацыянальны музэй (Прага-чэская), музэй Фрыдрыха, музэй-дварэц, Нацыянальная карцінная галярэя (Бэрлін), Мюнхэнскія музэі, і багацейшая карцінная галярэя Дрэздэну з яе багатым зборам клясыкаў і з яе Сікстынскаю мадоннаю Рафаэля, — але ўсе яны многім уступаюць Луўру. Тут ужо сапраўды сканцэнтравана грунтоўнасьць францускага размаху!.. /.../ францускі размах сваімі бакамі пераважаў нямецкую пэдантычнасьць»
(З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Парыскія музэі // «Савецкая Беларусь», 1928, № 7, 8 студзеня).
Маральна падтрымаў нямецкага кандуктара, калі праяжджаў на цягніку па акупаванай Рэйнскай вобласьці
«...гэта была Прырэйнская акупаваная французамі вобласьць. Мы ў вакно вагонаў бачылі многа французкіх салдат, якія задзёрыста, з выглядам пераможнікаў разьяжджалі па чужых ім, нямецкіх палёх. /.../ здавалася з кожнага ўзгорку паглядала пільнае кантрольнае вока пераможцаў — амэрыканцаў, англічан, французаў. Ланцугі Даўса /.../ цяжка-ачула спавялі Нямеччыну... Як-бы пратэстам супроць жудаснай наяўнасьці гэтага зычэлі цьвёрдыя словы кандуктара, калі мы падʼехалі да Кёльна: „Вось гэта нямецкая рэчка Рэйн, прыгожая, ці-ж няпраўда?“ Я адказаў: „Вельмі прыгожая“, і гэта палісьціла кандуктару»
(З. Жылуновіч. Па чатырох краінах. Парыж-Бэрлін-Варшава-Негарэлае // «Савецкая Беларусь», 1928, № 17, 20 студзеня).
Быў незадаволены Менскам і лічыў, што яго сорамна называць сталіцай
Турэмнае фота Зьмітра Жылуновіча
«ЖЫЛУНОВІЧ. Наша гарадзкое будаўніцтва, няма чаго казаць, зьяўляецца надзвычайна адсталым і ўпаўшым, вось хаця-б узяць нашу сталіцу якую проста, я-б казаў, не асабліва лесна называць сталіцай.
ГАЛАДЗЕД. Параўнаць з Бэрлінам думаеце.
ЖЫЛУНОВІЧ. Я хачу параўнаць хаця-б з той невялікай 2.000.000 Латвіяй, якая мае надзвычайна прыгожы і добры горад Рыгу. Я ня думаю, каб мы ўжо мелі такі горад, як Рыга, але хаця-б мы мелі на палову толькі тое, што маецца ў Рызе. У нас культура праводзіцца ў выглядзе гэтых 25-месных аўтобусаў, якія гуляюць па вуліцах, а калі прыдзе вясна, то наўрад ці ім удасца так плаўна хадзіць па менскіх вуліцах, ня будзе сьнегу і ня будзе чым залатаць тыя дыры, якія маюцца на вуліцах»
(Прамова тав. Жылуновіча // «Савецкая Беларусь», 1928, № 9, 11 студзеня).
Лічыў, што маладыя паэты 20-х гадоў прыйшлі на ўсё гатовае і ня хочуць выкарыстоўваць тыя магчымасьці, якія ім дае савецкая ўлада
«Савецкая ўлада /.../ адчыніла шырокі шлях да культурнай творчасьці, неасяжныя магчымасьці перад кожным /.../ Не патураць на гэта, глядзець у гэты бок з нядбайствам — праступак у адносінах да сябе, да свайго і разам да агульнага дабрабыту. Да шкоды, сярод беларускіх маладых пісьменьнікаў наглядаецца гэта ў вельмі выразнай форме. Прычын гэтаму многа. Найважнейшая з іх — гэта параўнаўчая лёгкасьць, з якой можна зʼявіцца ў сьвет. Усякая друкаваная рэч, зразумела, надае яе аўтару гордасьці, задзёру і самалюбства /.../, самаўпэўненасьць /.../. Праца над самаадукацыяй адпіхаецца навамодным пісьменьнікам далей ад сябе, і ён застаецца на ўсё жыцьцё з тым, з чым пачаў пісаць»
(Зьміцер Жылуновіч. Купчастыя руні. Крытычны нарыс пра П. Труса і А. Моркаўку // «Полымя», 1926, № 2).
Сымбалічная магіла Зьмітра Жылуновіча ў Магілёве