Чым больш безнадзейным становіцца вясковае жыцьцё, тым часьцей пачуеш ад вяскоўцаў небанальную сэнтэнцыю. У напалову абязьлюдзелай Жукоўшчыне, што ў Шаркоўшчынскім раёне, у сельскай бібліятэцы з прагнілай падлогай бібліятэкарка Натальля абазвала сваю вёску рэзэрвацыяй. Такое слова ў адносінах да месца, дзе жывеш, я пачуў упершыню.
— А чаму рэзэрвацыя?
— А таму, што рэзэрвацыя. Трэба было думаць 20 гадоў таму. Працоўных месцаў няма. Усё памірае. Канец нашага жыцьця. Жывем у гэтай рэзэрвацыі і нейкім чынам спрабуем яе акультурваць. Калісьці тут кіпела жыцьцё ў 80-я гады. Тут тры ансамблі былі. Тут на конях езьдзілі. Тут спартовыя спаборніцтвы, тут паказвалі кіно, тут была бальніца, тут роды прымалі. Народ будаваў сьветлую будучыню. Аказваецца, што будучыня была толькі тады сьветлая. А для ўнукаў яна не дабудавалася. І для мяне гэта трагедыя.
Жукоўшчына — вёска незвычайная. Толькі тут я ўбачыў на дрэве шыльду вось з такім надпісам: «Дуб пасадзіў у 1905-м годзе Валерый Райчонак».
Калі і можна назваць Жукоўшчыну рэзэрвацыяй, дык толькі ў добрым сэнсе. Былы настаўнік, а сёньня сацыяльны работнік Язэп Квач зьбірае па навакольлі старыя рэчы. Калекцыя Квача, дзе ёсьць і музычныя інструмэнты, і старыя склюты — сякеры абчэсваць бярвёны, і жорны, і шмат чаго яшчэ — усё гэта ўжо стала адметным музэем. Галоўная асаблівасьць гэтага музэя ў тым, што рэчы не абязьлічаныя. Пад кожнай стаіць імя яе былога гаспадара. І як загараюцца вочы ў апантанага краязнаўцы, калі ён гаворыць пра любую рэч свайго музэя. Гэта сапраўдная жыцьцёвая жарсьць.
— Асноўная мэта, дзеля чаго я гэта ўсё зьбіраю... Уявіце сабе, колькі закінутых вёсак.Толькі ў старых хатах можна такія рэчы знайсьці. Празь якія дваццаць гадоў мы гэтага нідзе ня знойдзем. Цяпер жа на кожным гарышчы можна знайсьці. Хутка гэтага нічога ня будзе. І маё перакананьне — хай гэта застанецца. Калі цяпер гэта ня вельмі запатрабавана, празь некаторы час я буду расказваць. Многа магу расказаць пра ўсё гэтыя прадметы. Прадметы не абязьлічаныя. У кожным жыве духоўны гаспадар. Рэчы іх памятаюць.
Але ёсьць рэчы, так бы мовіць, безгаспадарныя. Але ад гэтага ня менш каштоўныя. Напрыклад, іржавая кіраса, хутчэй за ўсё, часоў напалеонаўскай вайны.
— Частка латаў 1812 году. Я думаю, што гэта польскіх уланаў.
Вельмі мяне ўразіў радавод Квача. Зь любоўю вышытае палатно. Радавод да шостага калена.
— Гэта мая сямейная рэліквія. Калі які пажар, першае, што вынесу з хаты, — вось гэта. Ніякія ня грошы. Бо нічога ня варта, як гэта. Бо тут усе мае продкі. Справа — па беларускай лініі. А зьлева — па ўкраінскай. Мая жонка ўкраінка. Усіх продкаў звычайна як карані робяць. А ў мяне яны наверсе, у небе. А карані нашы — гэта мае дзеці. Пятро, Анастасія і Іван. Ёсьць унучка, ёсьць месцы, куды гэта працягваць. І дэвіз нашага радаводу — цытата зь Бібліі. «Шануй бацьку свайго і маці сваю, каб падоўжыліся дні твае на зямлі, якую Гасподзь Бог дае табе». Гэта мы вышывалі з сынам усю зіму, чатыры месяцы.
Раіса Лонская, якой неўзабаве споўніцца 90 гадоў, павінна была згарэць жыўцом у лістападзе 42-га году. У родных Кушталях. Падчас карнай апэрацыі гітлераўцаў. Яе ўратаваў шчасьлівы выпадак. У агні загінула яе маці. Старыя, як правіла, вельмі нецікава і прадказальна распавядаюць пра сваё сёньняшняе жыцьцё. Але што тычыцца вайны — тут яны становяцца сапраўднымі майстрамі слова.
— Прыйшла цётка да нас і папрасіла прыйсьці да яе шкарпэткі зьвязаць. Ну, я і пайшла да яе. А ў нядзелю сядзім мы пад вакном. Толькі матацыкл за матацыклам, матацыкл за матацыклам. І ўсе на нашу старану. Ну і што? У панядзелак яны сабралі мужчын на сход. А жанчыны зь дзецьмі засталіся дома. Застрэлілі солтыса. А мужыкі столь зламілі і сталі ўцякаць. А немцы былі на вуліцы. Яны ўзялі ды кінулі гранату. А нейкі мужык узяў тую гранату і кінуў праз вакно. І забіла тая граната трох немцаў. І тады бязь літасьці пайшло. Мужыкі гэтыя ўцякалі, хто за плот, хто ў студню. Усіх стралялі. Перабілі мужыкоў, у аўторак сталі зьбіраць жанчын і дзяцей. Завялі ў сарай іх. Усіх запёрлі. Ну, і тады запальнымі кулямі падпалілі ток. І ўсе гэтыя людзі згарэлі. І дзеці. Казалі, хлопчык быў двухгадовы. А маці ўжо была ў тым таку. А ён застаўся на двары. Ну і што немцы? Аднаму ў рукі кінулі, другому. «Мне ня трэба». «Мне ня трэба, у мяне свае ёсьць». І жывога хлопчыка кінулі ў гэты агонь. І згарэлі гэтыя людзі. І так згарэлі, што толькі костачкі застаўшыся. Ні рук, ні ног. Каторыя ў падводах былі, казалі, такі быў енк — не давядзі гасподзь. А пасьля ўсё сьціхла, і жоўты слуп дыму выйшаў і пайшоў на неба. 250 чалавек.
Але ёсьць рэдкія людзі, якія сьвядома абіраюць вёску для жыцьця. Напрыклад, перасяленец з чарнобыльскай зоны Коля. Здаравенны саракагадовы, задаволены жыцьцём мужык, які зарабляе мастацтвам. Сьпявае на вясельлях.
— Колькі трэба, каб гэты дом ацяпліць! Вунь колькі навёз брыкету. Кожная куча па мільёну трыста. Але ўсё роўна на горад ні за што не мяняю. Не люблю. Мне трэба адкрытая прастора. Хоць у глушы. Сын і ўнучка ўжо ёсьць.
А яшчэ Коля чакае брата зь сям’ёю. З Данбасу.
— Брат зараз зьбіраецца сюды пераехаць. Я яму дом купіў. Ён міліцыянт, інвалід, пацярпеў таксама. У міліцыі працаваў. Яму ногі адарвала.
У нас дай свабоду — усе адзін аднаго перастраляюць. Ты мне ня даў ста грам? Расстраляю
Калі гаворка зайшла пра Данбас, я быў падрыхтаваўся слухаць мантру пра «Наваросію», «піндосаў» і «бандэраўцаў». Але мой суразмоўца быў больш абазнаны за спажыўцоў расейскага ТВ.
— Вайна для чаго патрэбная? Каб сьпісаць нешта. А там людзі альбо абкураныя, упітыя, альбо ім плоцяць вялікія грошы. А нехта ня хоча працаваць. Пайшоў, у любы дом зайшоў з аўтаматам. У Беларусі зараз дай свабоду, каб людзі не былі падпарадкаваныя... У нас дай свабоду — усе адзін аднаго перастраляюць. Ты мне ня даў ста грам? Расстраляю. Вось і ўсё.
Вось такія яскравыя прадстаўнікі «рэзэрвацыі». Свабодны краязнаўца, сумная бібліятэкарка, старая з вогненнай вёскі і аптыміст-вясковец. Пакуль я рыхтаваў гэты тэкст, пайшла ў лепшы сьвет старая Раіса. А ў музэі Язэпа зьявяцца новыя экспанаты.