Як назваць марнатраўнае сьвяткаваньне падчас нягоды? Ці ёсьць у беларускай мове слова „пир“, што такое Бальтазараў банкет і адкуль вобраз вясельля на пажарышчы?
Сьцісла:
- Як апісаць адным выразам пыхлівае марнатраўства ў цяжкі час? Мо „пір у час чумы“? Але выраз „пир во время чумы“ належыць толькі расейскай літаратурнай традыцыі.
- Пагатоў у беларускай мове няма слова „пір“, яму адпавядае слова „бяседа“. А выраз „час чумы“ ўжываецца ў прамым сэнсе.
- Многія мовы сьвету ведаюць выраз „Бальтазараў банкет“ — пра шумнае сьвята, якое зладзіў бабілёнскі валадар перад захопам краіны пэрсамі.
- А ў Купалавым „Сьне на кургане“ ёсьць вобраз вясельля на пажарышчы.
Першыя „Эўрапейскія гульні“ ў 2015 годзе каштавалі Азэрбайджану больш за мільярд эўраў.
„Па-за гульнёй“
Xапун у Азэрбайджане. Фота: Economist
Дэмакратычныя і заможныя краіны Эўропы, дзе бюджэтныя выдаткі кантралююцца выбранымі парлямэнтамі, за арганізацыю тых гульняў не бяруцца.
Камэнтатары, шукаючы яскравага вобразу для апісаньня бяздумнага або пыхлівага марнатраўства ў цяжкі час, кажуць: пір у час чумы. Ці гэта па-беларуску?
Выраз „Час чумы“ — бязь „піру“ — у нашай культуры ёсьць. Гэта аповесьць Уладзімера Арлова пра Міколу Гусоўскага, але там недарэчных сьвяткаваньняў няма.
Аўдыякніга "Час чумы". Фота gazetaby.com
Гэта і песьня мэталёвага гурту „Кароль Стах“ — пра цяжкі выбар. Таксама бязь „піру“:
Бяседнікі – ня проста „собеседники“
Слова „пір“ не беларускае. Беларуская народная мова і нават афіцыйныя слоўнікі яго ня ведаюць. Гэта расейскае слова, а ў расейскай мове — царкоўнаславянізм.
А як па-нашаму назваць шумнае застольле? Найбольш вычарпальная назва — бяседа. Слова старажытнае агульнаславянскае, азначала некалі пасядзелкі па-за хатаю. Народная песьня „Вясёлая бяседачка” менавіта пра застольле. Беларускі кампазытар Мікола Шчаглоў-Куліковіч, чыё імя нельга было ўпамінаць за Саветамі, быў і дасьледнікам. У першаадкрывальніцкай працы „Беларуская народная песьня у творсьцьве выдатных кампазытараў” Куліковіч піша пра Фрыдэрыка Шапэна:
У „Grande fantaisie“ [A-dur] выступае жартлівая беларуская песьня „Вясёлая бяседачка“. Яна ёсьць асноўнаю тэмаю 2-й часткі фантазіі i праходзіць у колькі варыяцыях. Выкарыстана гэта песьня зь вельмі войстрым розумам, арыгінальнасьцяй i мастацкім смакам. Аднак карэньне тут зусім відавочнае: Беларуская народная песьня „Вясёлая бяседачка“ (у запісе Грыневіча).
Вось фрагмэнт Шапэнавай „Вялікай фантазіі“ ў выкананьні Артура Рубінштэйна і Філядэльфійскага аркестру, дырыгент Юджын Ормандзі, запіс 1969 г.:
„Вясёлая бяседачка“ — так называюць фальклёрныя калектывы. Ёсьць ансамбаль тэлерадыёкампаніі „Бяседа“ са стылізаваным пад фальклёр рэпэртуарам. Слова з правільным значэньнем, такім чынам, жыве і ў масавай культуры.
Так званая стараславянская мова належала да паўднёваславянскіх, а ў іх спрадвечнае слова беседа стала абазначаць размову, гутарку. Такое значэньне замацавалася і ў расейскай мове. А расейская „беседка“ (летняя спаруда) па-беларуску альтанка (ад італьянскага).
На вакацыях пад акацыяй
У альтанцы сядзела Алiцыя,
Элегантная і выкшталцоная,
I чытала на памяць Гарацыя.
Расейскае слова „собеседование“ важнае для абітурыентаў ці тых, хто наймаецца на працу. Па-беларуску „субяседаваньне“ абітурыента і выкладніка — хоць такое слова афіцыйна ўжываецца — папраўдзе мае абазначаць зусім іншы жанр — за чаркай. Размова ж з мэтаю высьветліць памкненьні ды схільнасьці чалавека — сумоўе.
Бальтазар vs Пушкін
Пра застольле па-беларуску кажам і банкет, гэта даўняе народнае пазычаньне зь нямецкай. Але адкуль вобраз банкету падчас чумы?
Аказваецца, аўтар выразу — Аляксандар Пушкін (расейскі паэт). Маленькую трагедыю „Пир во время чумы“ ён напісаў на аснове эпізоду з драмы шатляндзкага пісьменьніка Джона Ўільсана „The City of the Plague“ („Чумны горад“).
Але ў ангельскай мове адпаведны Пушкінаваму „піру“ выраз „A Feast in Time of Plague“ як фразэалягізм не ўжываецца. Такім чынам, перакладзены на іншыя мовы выраз „Пир во время чумы“ — культурная цытата, узятая менавіта з расейскае літаратуры.
У эўрапейскіх мовах бытуе іншы выраз — пра біблійнага апошняга валадара Бабілёну, якога звалі Бальтазар (у грэцкай традыцыі Валтасар). Акурат у ноч, калі пэрсы захоплівалі Бабілён, ён наладзіў шумны банкет. Раптам на сьцяне зьявілася таямнічая рука і напісала словы:
MENE MENE TEKEL UPHARSIN
Рэмбрант ван Рэйн. Бальтазараў банкет, 1635. Нацыянальная галерэя, Лёндан
‘Палічыў, палічыў, узважыў, дзялю’ па-арамэйску (чытаць зьверху ўніз справа налева).
Гэта быў знак канца Бальтазара (ён загінуў у тую ж ноч) і канца Бабілёну. Таму ў мовах нашага цывілізацыйнага кола бытуе выраз „Бальтазараў банкет“: Belshazzar's feast па-ангельску, Belsazarova hostina па-чэску. Вобраз адчайнага банкету ў абліччы сьмяротнае небясьпекі ўвайшоў у высокую эўрапейскую культуру. Араторыя Ґеорґа Фрыдрыха Гендэля „Бальтазар“, 1744 год:
Між іншым, выдатны фільм паводле Фазіля Іскандэра „Ноч са Сталінам“, які выкрывае псыхалёгію крывавага дыктатара, мае другую назву, па-расейску „Пиры Валтасара“, то бок „Банкеты Бальтазара“. На раскошным банкеце ў Абхазіі, дзе ўсе трасуцца ад жаху невядомасьці, дыктатар дазваляе сабе жартаваць (пра калгас; 25:00–25:29):
Вясельле на пажарышчы
Маем і свой літаратурны вобраз для абазначэньня недарэчнай весялосьці, дурнаватага імкненьня сьвяткаваць, калі вакол бяда. Усё ж лягічна, калі зьвяртаемся не да Пушкіна, а да Купалы. Вясельле на пажарышчы — вобраз з клясычнага Купалавага абразка ў паэме „Сон на кургане“.
vitber.lv
Насустрач вясельнай дружыне выбягае, задыхаўшыся, са стараны пажару Мачыха Маладой:
Ах, ах! чым вас прывітаем?...
Чула, чула, галубочкі,
Вашы звонкія званочкі!..
Так усе мы вас чакалі:
Каравай прыгатавалі, —
А які ж, ах, быў удачны!
Каб вы зналі — які смачны!
Той каравай папраўдзе згарэў...
***
Такім чынам, калі пышнае сьвята — недарэчнае, па-беларуску скажам або Бальтазараў банкет, або — вясельле на пажарышчы.
Першы варыянт публікацыі 10 кастрычніка 2016 г.