Папулярызаваць постаць Торвальда Кодрансана (Вандроўніка) пачаў Андрэй Катлярчук, гісторык, дацэнт унівэрсытэту Садэрторна ў Швэцыі. У 2005 годзе ў «Нашай Ніве» выйшаў ягоны артыкул «Дзе пахаваны наш першы сьвяты». Таксама пра Торвальда было напісана ў дзьвюх выданьнях ягонай кнігі «Швэды ў гісторыі і культуры беларусаў».
Пра тое, чаму ісьляндзкім сагам варта верыць, і чым Торвальд карысны для беларускіх уладаў, спадар Катлярчук распавёў у інтэрвію Свабодзе.
— Андрэй, адкуль вы даведаліся пра Торвальда? Гэта ж не такая папулярная гістарычная постаць?
— Пра Торвальда ў Беларусі ведалі даўно. А я проста перачытаў матэрыялы пра яго на швэдзкай і дацкай мовах, паглядзеў ісьляндзкую энцыкляпэдыю. Мой артыкул — не навуковы тэкст. Я проста выклаў тое, што вядома на іншых мовах.
На той час беларускаму чытачу не было вядома пра дзейнасьць Торвальда Кондрансана ў Ісьляндыі. Невядома было, што імпэратар Бізантыі Васіль ІІ паслаў яго зь місіяй да «рускіх князёў Балтыкі».
Пра гэтыя рэчы нават полацкія краязнаўцы ня ведалі. Бо ў Беларусі няма адзінай інфармацыйнай прасторы, яна вельмі стракатая. Калі не прачытаў нешта ў незалежнай газэце — больш пра гэта ніадкуль не даведаесься. Тэлебачаньне займаецца іншымі рэчамі.
Андрэй Катлярчук, архіўнае фота
— Але хоць пра яго напісана ў сагах, у Беларусі яго лічаць спрэчнай асобай.
— Сапраўды так, бо гаворка ідзе пра раньнія часы. І мы, гісторыкі, ведаем, што тут заўжды бракуе крыніц, бо гэта Х стагодзьдзе, не XV і не XVI. Таму даводзіцца распрацоўваць розныя гіпотэзы.
Да ісьляндзкіх сагаў беларускія і расейскія гісторыкі ставяцца крытычна. Маўляў, там больш фантазіі. Але ў той жа час яны маюць вялікі давер да «Аповесьці мінулых часоў» і іншых старарускіх летапісаў.
Як і іншыя мае калегі, я крытычна стаўлюся да старарускіх летапісаў. Вядома, што яны ствараліся праз 200 гадоў пасьля апісаных у іх падзей. Там шмат чаго наблытана і дадумана. Таму можна заявіць, што постаць князя Ўладзімера Вялікага, які хрысьціў Русь, таксама легендарная, бо ў пацьверджаньне гістарычнасьці гэтай асобы бракуе крыніц.
Таму я лічу, што сагі і старарускія летапісы — крыніцы прыблізна аднаго ўзроўню.
Магчыма, апрача сагаў, існуюць нейкія іншыя згадкі пра Торвальда. Гэта могуць быць сярэднявечныя ісьляндзкія хронікі. Бо ён усё ж такі актыўны хрысьціянскі дзяяч і вандруе разам зь вядомым біскупам Фрэдэрыкам з Саксоніі.
Каб пра гэта даведацца, трэба заняцца гэтай тэмай навукова: вывучыць ісьляндзкую мову, паехаць у Ісьляндыю, весьці там пошукі.
Але, на маю думку, выглядае, што Торвальд сапраўды існаваў і езьдзіў па нашых абшарах. У якім годзе і з кім ён тут быў — гэта больш складанае пытаньне.
— Калі пра яго вядома ўжо даўно, чаму гэтай тэмай ніхто не займаецца ў Беларусі?
— Гэтая постаць вельмі цікавая. Ён дзейнічаў да рэлігійнага падзелу, і гэтым маглі б скарыстацца сёньняшнія ўлады.
Але ў нас няма дасьледаваньняў па Торвальду. Мы ведаем, што каталікі на беларускіх землях былі адпачатку, што ў заходняй Беларусі прымалі каталіцкі хрост. У музэі ў Тураве, напрыклад, ёсьць зьвесткі пра нейкіх місіянэраў — майстроў з Італіі.
Справа ў тым, што гісторыкі ў залежнасьці ад патрэбаў часу па-рознаму карыстаюцца мінулым. Некаторыя постаці яны ўздымаюць, некаторыя замоўчваюць, іншыя наогул ашальмоўваюць.
Вось быў савецкі канон пра Анну Яраслаўну — дачку Яраслава Мудрага. Кіеўская княгіня, яна была каралевай Францыі ў XI стагодзьдзі. Пра гэта савецкія падручнікі пісалі. А пра Сафію Менскую, каралеву Даніі, ніхто не пісаў.
Фрэска зь сюжэтам пра Торвальда ў Расонах
— То бок з палітычных прычынаў у нас гэтай тэмай не займаюцца?
— Каб Торвальд прыехаў з Разані, была б гэтая тэма ўжо раскручаная. Але ён прыехаў з Захаду. Паводле бальшавісцкай прапаганды, з Захаду нічога добрага мы не атрымалі. Нам гэта ўбівалася гадамі.
Я лічу, каб беларускім уладам было цікава, яны б далі грошай на нейкі навуковы беларуска-ісьляндзкі праект. Гэта вельмі лёгка было б зрабіць. Цягам трох гадоў беларускія і ісьляндзкія гісторыкі маглі б сустракацца, езьдзіць адзін да аднаго, зьбіраць матэрыялы на месцы.
Такі прыклад быў у Фінляндыі. У 2005 годзе зьявіўся журналісцкі артыкул пра тое, што ў часы Другой сусьветнай вайны фінская паліцыя адбірала сярод савецкіх ваеннапалонных габрэяў і выдавала іх гестапа. Потым тых людзей зьнішчылі.
Некаторыя гісторыкі сталі спрачацца на гэты конт. Тады прэзыдэнт краіны Тар’я Галонэн (Tarja Halonen) выдзеліла грошы на пяцігадовае дасьледаваньне. І зьвесткі журналіста пацьвердзіліся. Цяпер фіны кажуць пра «свой галакост».
— Значыць, дасьледаваньне пра Торвальда ў Беларусі — гэта пытаньне палітычнай волі?
— Пытаньне палітычнай зацікаўленасьці. Цяпер дзяржаўная канцэпцыя будуецца на тым, што беларусы — гэта малодшы брат, які смокча малако суседняй краіны і карыстаецца яе мовай, яе культурай і яе гістарычнай памяцьцю. Сучасныя ўлады робяць зь беларусаў карыстальнікаў не сваіх здабыткаў, а чужых.
Калі б уладзе была цікавая скандынаўская канцэпцыя, знайшліся б грошы, і навукоўцы далі б адказы на спрэчныя пытаньні.
Я бачу неабходнасьць такога навуковага праекту. Але пакуль улады будуюць «русский мир» і не зацікаўленыя ў такіх дасьледаваньнях. Грошы зь дзяржаўных навуковых фондаў выдаюцца на іншыя рэчы.
Рэканструктары эпохі вікінгаў ладзяць трохтыднёвую экспэдыцыю па Нёмане з Горадні да Клайпеды на сярэднявечнай ладзьдзі, архіўнае фота
А гэта ж знакавыя постаці! У нас мала ключавых людзей такога раньняга часу. Любая асоба такога раньняга часу — легендарная. Нельга казаць, што беларуская галерэя раньніх сярэднявечных герояў і гераінь багатая. Ёсьць Рагвалод, Рагнеда… Дзясяткаў герояў, як у той жа Швэцыі, Даніі ды Ісьляндыі, мы ня маем.
— Як вы лічыце, ці такія дасьледаваньні дазволяць перапісаць гісторыю Беларусі? Ці можна будзе сьцьвярджаць, што першахрысьціцелем у нас быў ісьляндзец Торвальд, а ня кіеўскі князь Уладзімер?
— Каб гэта даказаць, патрэбнае навуковае дасьледаваньне. Пакуль можна казаць, што верагодна ён быў першахрысьціцелем.
Лёгіка мне падказвае, што так і было. Але я тут не экспэрт, не спэцыяліст у гэтым пэрыядзе. Навуковы артыкул на гэтую тэму патрабуе мінімум год працы. І тут вельмі важныя выезды на месцы.
Фрагмэнт помніка літары «Ў» у Полацку
Бо Полацак, напрыклад, капалі беларусы. А я лічу, што трэба прывезьці сюды ісьляндзкіх навукоўцаў і параіцца зь імі. Можа, яны новыя гіпотэзы прапануюць. Калі маем ісьляндцаў і беларусаў разам, будзе нейкі вынік.