Саша Філіпенка: Мы на парозе Трэцяй сусьветнай, і ўсё будзе добра

Вайна, вышыванкі і вар’яцтва. Саша Філіпенка — прыгожы, пасьпяховы і сумны сымбаль пакаленьня «былых сыноў» Беларусі — у інтэрвію Радыё Свабода не адказвае на пытаньне, як не звар’яцець у Расеі.

Два гады таму мянчук Саша Філіпенка атрымаў «Русскую премию» за беларускі раман «Бывший сын». Гісторыю хлопца, які пасьля цісканіны на Нямізе трапіў у кому, апрытомнеў праз 10 год, а пасьля зьехаў зь Беларусі, блізка да сэрца прынялі ад Бугу да Ўладзівастоку.

Сёньня Саша Філіпенка ва ўкраінскай вышыванцы, якую яму падарылі ў Францыі, рэклямуе ў фэйсбуку свой другі раман «Замыслы». Раман трапіў у лонг-ліст прэміі «Национальный бестселлер» у той жа Расеі.

Саша прывёз раман на Менскі кніжны кірмаш, саму кніжную выставу назваў панылай, а Менск — самым цудоўным месцам у сьвеце.

Калі мы дамаўляемся пра інтэрвію, папулярны вядучы тэлеканалу «Дождж», колішні сцэнарыст праграмы «Прожекторперисхилтон», а цяпер прызнаны пісьменьнік Саша Філіпенка кажа, што апроч сваіх кніг яго цяпер мала што хвалюе.

Але размова выйшла не пра кнігі.

— Вы ў фэйсбуку заклікалі падтрымаць кнігарню «Логвінаў». Можа, у вас ёсьць тлумачэньне, чаму гэта здарылася з кнігарняй?

— Я мала ведаю пра тое, чаму гэта адбылося, бо ня надта сачыў. А зрабіў я гэта таму, што любы чалавек у Менску павінен гэта зрабіць. Важна, каб тут была не адна кнігарня «Логвінаў», а каб у нас іх было дваццаць-трыццаць.

У Парыжы, дзе мы былі разам зь Дзьмітрыем Строцавым на фэстывалі рускамоўнай літаратуры, я распавядаў пра тое, што Менск — гэта горад, які чытае, але пры гэтым не прадукуе і не друкуе літаратуры.

Аб’ёмы, у якіх кнігі выходзяць і прадаюцца, проста сьмешныя. Гэта ніколькі, проста пагрэшнасьць. І тое, што на гэтым фоне закрываецца адзіная кнігарня, у якой прыемна купляць кнігі ў горадзе, гэта катастрофа. Мы ўсе павінны пра гэта казаць.

Я ўпэўнены, што нават тыя людзі, якія ня любяць чытаць і абыякавыя да кніг, павінны падтрымліваць кнігарню. Гэта як з Charlie Hebdo ў Парыжы. Многім было напляваць на Charlie Hebdo, і яны ніколі яго не чыталі і ня будуць, але яны выйшлі выказаць сваю грамадзянскую пазыцыю і заявіць, што адбылося недапушчальнае.

У мяне ёсьць адчуваньне, што мы трохі ад францускага грамадзтва адстаём. Я, праўда, у Францыі бываю больш, чым тут. Хоць я свае адчуваньні ад Беларусі выклаў у «Бывшем сыне», з таго часу нічога не памянялася.

— Паслухайце, за апошні год у рэгіёне памянялася ўсё, што магло памяняцца. Няўжо ў Беларусі не зьмянілася нічога?

— Сьвятлана Алексіевіч вельмі добра сказала ў інтэрвію францускаму радыё пра тое, што ў беларусаў ёсьць генэтычная памяць і беларусы адчуваюць наступленьне вялікіх узрушэньняў. Мы звыкліся, што калі пачынаецца глябальная трагедыя, то яна пачынаецца з нас. Усе высьвятляюць стасункі на нашай зямлі.

Мне здаецца, у Беларусі прыціхлі, бо адчуваюць, што вялікая трагедыя пачынаецца, але недзе побач.

Сытуацыя ў рэгіёне, безумоўна, моцна памянялася, але ці зьмянілася нешта ў Беларусі? Ці атрымалі людзі з адрознаю ад генэральнае думкаю доступ на тэлеканалы? Ці сталі людзі іншымі? У культурным кодзе ці сталі беларусы адчуваць сябе больш эўрапейцамі, чым раней? Мне здаецца, трошкі так.

Вось, напрыклад, я прыходзіў на курсы «Мова нанова», гэта ж сапраўдная сэкта ў добрым сэнсе гэтага слова! Гэта вельмі крута! Я часьцей чую беларускую мову. Проста цудоўна!

Іншая справа, што ў Расеі ўсё гэта зараз выкарыстоўваюць як цмока нацыяналістычнага фашысцкага руху, які ізноў падымае галаву. Прапаганда выдатна спрацуе, і ...

— І што?

— І прыйдуць зялёныя чалавечкі.

— Сюды?

— Так.

— Калі?

— Я ня ведаю. Але, мне здаецца, усё гэта так і дзейнічае.

— Калі ўжо згадалі «Мову нанова», як вы ставіцеся да вышыванак?

— Вельмі крута. Я фатаграфаваўся ў фэйсбуку ў вышыванцы з «Замыслами». Праўда, у мяне ўкраінская вышыванка, якую мне падарылі ў Францыі.

У мяне ёсьць унутраны канфлікт, бо я сябе ўжо адчуваю чалавекам Эўропы. Я такі інтэрнацыяналіст, але ўсё, што адбываецца, вельмі важна.

І важна для ўлады, якія разумее, што шэрае, ціхае грамадзтва, на якое рабілі стаўку, у выпадку бяды дзейнічаць ня будзе. Людзі, якім дваццаць год распавядалі, што іх гісторыя пачынаецца ад партызанаў і Другой сусьветнай вайны, а да таго не было нічога, і што першы беларус зьявіўся ад першай партызанкі, яны, мне здаецца, нічога і ня будуць рабіць, калі здарыцца трагедыя.

Калі нехта і будзе абараняць Беларусь, то гэта людзі, якія ведаюць, што яны абараняюць.

— Вы атрымалі «Русскую премию», цяпер вы ў лонг-лісьце прэміі «Национальный бестселлер». Адчуваеце сябе часткай «русского мира»?

— Мяне настолькі гэта ўсё не цікавіць... У Бэльгіі размаўляюць на дзьвюх мовах, у Швайцарыі — на чатырох. Я сябе адчуваю расейскамоўным беларускім пісьменьнікам. Я заўжды ўдзельнічаю ў прэміях у Расеі, бо мне пашанцавала туды трапіць, мяне намінуюць, і ў мяне расейскі выдавец. Тут — я ня ведаю, у якіх прэміях я б мог тут удзельнічаць.

Наколькі я разумею, у Беларусі прэміі ёсьць толькі для беларускамоўных пісьменьнікаў, і яны патрэбныя, каб падтрымліваць беларускамоўную літаратуру.

Няма цяпер задачы ў беларускай літаратуры падтрымліваць мяне, хлапцам трэба падтрымліваць адзін аднаго, а я дам рады і бязь іх.

— І што вы пра гэта думаеце?

— Мы зь менскім паэтам Дьмітрыем Строцавым сустракаемся ў Парыжы на фэстывалі расейскамоўнай літаратуры. А ня тут. Гэта сьмешна. Але так усё пабудавана.

Мне ня хочацца пераводзіць размову ў катэгорыі «рэўнасьці», але паглядзіце: Сьвятлана Алексіевіч, знаходзячыся ў Менску, умоўна знаходзіцца па-за межамі беларускай літаратуры. Пры гэтым у сьвеце, калі згадваюць пра цяперашнюю беларускую літаратуру, то, на жаль для прэміі Гедройця, ня згадваюць пра іх, а згадваюць пра Сьвятлану Алексіевіч. Па-добраму, трэба рухацца за гэтым лякаматывам.

Гэта ня значыць, што трэба пісаць як Алексіевіч. Але, па-мойму, дурнавата выглядае літаратурная супольнасьць, якая лічыць, што Алексіевіч — гэта нешта дзіўнае, савецкае і ня наша.

— А вы ня лічыце Алексіевіч «савецкай»?

— Я думаю, што яна напісала абсалютна выдатныя кнігі. Я чытаў «Час сэканд-хэнд» і думаў: «Божа, як гэта кепска напісана. Проста жудасна. Чым увогуле займаецца Пастэрнак? (Барыс Пастэрнак — уладальнік выдавецтва «Время», якое друкуе творы Сашы Філіпенкі і Сьвятланы Алексіевіч. — РС) Гэта было маё самае першае ўражаньне, калі я прачытаў першыя 20 старонак. А пасьля я стаў чытаць далей і падумаў: «Божа, як гэта геніяльна напісана».

Гэтая кніга рэдагавалася многія гады. Там няма ніводнага лішняга слова. Яна тлумачыць усё, што нас атачае: чаму ў нас закрываецца «Логвінаў», што робіцца ў галаве ў «чырвонага чалавека», у гэтай «чырвонай імпэрыі», якая вакол нас.

Гэта вельмі важная кніга. Яна можа не падабацца з прычыны нейкіх эстэтычных прыярытэтаў, вы можаце любіць іншую літаратуру, але гэта вельмі важны тэкст.

— Вы гаворыце пра беларускую літаратуру і зьвяртаецеся да творчасьці Сьвятланы Алексіевіч, а не да беларускамоўных пісьменьнікаў. Чаму?

— Я ня надта добра абазнаны ў ёй. Напэўна, гэта можа выглядаць як «ёсьць я і Алексіевіч», а ўсё астатняе мяне не хвалюе. Але гэта зусім ня так. Мне здаецца, што беларуская літаратура вельмі моцна падзеленая геаграфічна. Вось у Менску ёсьць хлопцы і дзяўчаты, якія сустракаюцца разам, нешта абмяркоўваюць, пішуць адзін на аднаго рэцэнзіі. Мы зь імі ніяк не перасякаемся, таму і...

— Гэта сэкта?

— Не, гэта пісьменьніцкая супольнасьць, і мы адзін без аднаго існуём. Я проста «чужд ансамблю», як казаў Бродзкі. Я, вядома, цяпер больш арыентуюся на расейскі рынак. Я вельмі рады, што мы сюды прыяжджаем, бо некалькі дзён запар прэзэнтацыі, і, мне здаецца, гэта вельмі шмат для Менску. Я не знаходжуся ў гэтым працэсе, але ён мне і ня вельмі цікавы. Як і расейскі працэс. Мне цікава сядзець і пісаць.

— У Расеі вас успрымаюць як беларускага пісьменьніка?

— І так, і не. Гэтае пытаньне чамусьці ўсе ўздымаюць, але ці важна вам, якім пісьменьнікам быў Міцкевіч ці Кафка? Я ня ведаю, наколькі важна, лічаць мяне беларускім ці расейскім. Я сябе лічу беларускім. Што пра гэта думаюць іншыя беларускія пісьменьнікі, ці расейскія, ці хто заўгодна, — мне абсалютна напляваць.

— Я, насамрэч, калі стала думаць, пра што з вамі пагаварыць, то ў мяне было да вас адно галоўнае пытаньне: як не звар’яцець у Расеі?

— Мне ўсе тут задаюць гэтае пытаньне. Я ня ведаю. Мы шмат цяпер пра гэта гаворым з маёй жонкай. Гэта такое добрае выпрабаваньне. Як людзі не вар’яцелі ў Савецкім Саюзе? Але не вар’яцелі ж.

Можна, вядома, з гумарам глядзець на тое, што адбываецца, але ў мяне ўжо не атрымліваецца. У мяне няма парады.

Мне вельмі цяжка знаходзіцца цяпер у Расеі. Як любому чалавеку са здаровым розумам. Але, зь іншага боку, вы ж адчуваеце на сабе адказнасьць. Тое, што адбываецца ў Расеі, ня можа нас абмінуць. Мы вельмі зьвязаныя, і немагчыма ўявіць, што там у Расеі ўсе вар’яцеюць, а мы тут у Беларусі ціха перачакаем. Так не атрымаецца.

— Як вас закранула вайна? Там ёсьць вашы блізкія, сябры, калегі?

— У мяне ёсьць сябры, знаёмыя журналісты. Па-першае, Цімур Алеўскі, які, пачынаючы з украінскіх падзеяў, вярнуў журналістыцы панятак журналістыкі. Гэта выбітны журналіст нашага пакаленьня, пра якога пасьля будуць ва ўнівэрсытэтах распавядаць. І іншыя журналісты з «Дажджу», якія там працуюць.

Вайна закранула мяне, як і ўсіх. Вы зразумелі, што нейкія людзі вельмі лёгка прагінаюцца пад прапаганду і пачынаюць верыць таму, што ім распавядаюць. Самая вялікая пагроза прапаганды ў тым, што нават самыя адукаваныя і інтэлігентныя з нас не вытрымліваюць яе напору, раптам пачынаюць гаварыць з табой тэлевізійнымі падводкамі, выдаючы іх за ўласнае перакананьне. Гэта сумна.

Вайна мяне закранула і ў маральным пляне, і ў фінансавым таксама. У Расеі ўсе адразу сталі ў адзін момант бяднейшымі ў два разы.

— Ці памяняла цяпер сэнс спрадвечна беларускае «абы не было вайны»? Гэтая фраза выглядае цяпер сапраўднай «народнай мудрасьцю» і папярэджаньнем? Ці, наадварот, уся гэтая «памяць пра вайну», «лінія Сталіна», «рэканструктарскія гульні» — усё гэта паступова прывучала нас да таго, што вайна — гэта рэальнасьць?

— Я не хачу вайны, як любы чалавек. Зь іншага боку, я не хачу, каб гэтай фразай прыкрываліся бясчынствы. Калі адзіны рухавік эканомікі — «абы не было вайны», гэта дзіўна.

Тое, што мы памятаем пра жахі вайны, гэта патрэба. Але мы ня робім аніякіх высноваў. Мы робім адны і тыя ж памылкі і наступаем на адны і тыя ж граблі.

Хто мог паверыць, што здарыцца Першая сусьветная? А яна здарылася. Хто мог паверыць, што пасьля газавых атак у Бэльгіі будзе Другая сусьветная? Усе сядзелі і казалі: пасьля жахаў, якія мы перажылі, Другая сусьветная ня здарыцца ніколі. Але здарылася і вайна, і Галакост, і іншыя жудасьці.

Цяпер мы сядзім на парозе Трэцяй сусьветнай і спакойна кажам: ды ну, гэтым разам пэўна нічога ня будзе.

У мяне адчуваньні самыя трывожныя. Як, думаю, ува ўсіх. Калі вы яшчэ не пасьпелі звар’яцець, варта задумацца, што вайна магчымая.