Наколькі вялікая наша краіна, можна добра адчуць, калі праехаць ад Берасьця да поўначы Віцебшчыны. Калі на поўдні Беларусі ўжо забыліся, што такое сьнег, і зьнялі паліто ды цёплыя курткі, дык у мястэчку Езярышча сьнег нават і ня думае сыходзіць. І назвы вёсак у Гарадоцкім раёне адпавядаюць гэтаму суроваму краю. Студзёнка, Марозава, Мехавое.
Езярышча — тыповы былы райцэнтар, які паўстагодзьдзя таму разьвітаўся са сваім статусам. Ёсьць тут сталінскі райкам з калёнамі, ёсьць вуліца, якая некалі задумвалася як бульвар.
Ёсьць нават помнік мінулай вайне. Танк на пастамэнце. Прычым рэдкі экзэмпляр — Т-70. Іх у сьвеце засталося вельмі мала.
Настаўніца гісторыі Ларыса Нікіфарава робіць вялікую справу. Пасьля ўрокаў запісвае ўспаміны старажылаў. І пра даваеннае жыцьцё, і пра акупацыю. У яе назьбіраўся матэрыял не на адну кнігу. Але са мной пані Ларыса дзяліцца сваімі гісторыямі не захацела. І я яе выдатна разумею. Дасьледчыца рыхтуе кнігу, і для яе кожны ўспамін — гэта скарб.
— Зараз нічога вам не скажу. Бо для мяне гэта лёс і боль сэрца. Я ўсё прапусьціла праз боль. Калі жанчына мне расказвае, як яна закопвала дзяцей забітых. Пасьля тэлефануе мне. «Я ня спала. Навошта вы прыходзілі?» Ці гісторыя расстрэлаў, калі маці крычыць на мужа ў адчаі: «Аддай мне Валодзьку!» Маці гатовая забраць у магілу сваё дзіця. Бо яе расстрэльваюць, а як бацька пражыве з трыма малымі? Уяўляеце? Якая драматургія і якая вастрыня? А я пасьля хаджу з гэтым болем.
Граніца з Расеяй выглядае ціха і пустынна. Ні ажыўленага руху, ні людзей. Сумуе адзінокі даішнік на фоне некалькіх страхавых будак. Нават ня верыцца, што ў тых будках ёсьць жыцьцё. У адной зь іх я разгаварыўся са страхоўшчыцай. Якая распавяла мне пра плюсы і мінусы памежнага жыцьця.
— Па крупы, па муку, па алей. Усе едуць у Расею. Там нашмат таньней. Па каву, па чай. У нас толькі гарэлка таньнейшая. І душа баліць, колькі выяжджае моладзі. Уладкоўваюцца на працу. За любую чапляюцца. Забіраюць семʼі і выяжджаюць. Кажуць, што расіяне працаваць ня хочуць, а для нас заўжды праца ёсьць. Ім зарплата малая, а нас задавальняе.
У кожнага беларуса свой погляд на сёньняшні крызіс. У кіроўцы таксі адзін крызіс, у арыштаванага бізнэсоўца — іншы. А вось як выглядае крызіс з акенца памежнай страхоўшчыцы.
— Паток стаў меншы разы ў два. Калі ня ў тры. Колькі мы з вамі сядзім, а ніхто з расіян не зайшоў. Раней бы мы так не сядзелі. Раней уся пляцоўка была застаўленая машынамі. Не пасьпявалі афармляць.
— Вы ўнутрана падрыхтаваліся, што гэта надоўга?
— Мы ведаем, што мы ў вёсцы не прападзем. Хто хоча жыць, заўжды пражыве. Якія лясы цудоўныя. Летам ягады, грыбы. Нарыхтоўвай што хочаш. Мы ніколі на зарплату не разьлічвалі.
І, вядома, на беларуска-расейскай мяжы абвастраецца пачуцьцё патрыятызму. Выяўляецца гэта, вядома, ня ў мове і ня ў веданьні гісторыі. А вось у чым.
— У нас заўжды гароды капаюцца, грады. А ў Расеі яны збольшага гультаі. Лавачка каля дома. Ні плота, нічога. Сядзяць семкі плююць. Хіба мы будзем семкі пляваць, калі ў мяне бурʼяном усё парасло?
Ці варта выхваляцца такімі беларускімі якасьцямі, як уменьне выжываць бяз грошай? Па-мойму, ня самая лепшая рыса для новага стагодзьдзя. І ці не таму ўцякае моладзь на той бок мяжы, што там хоць нешта, але плацяць?
Найстарэйшай жыхарцы Езярышча Натальлі Канарчуковай споўнілася 97 гадоў. І гэта не глыбокая старая, а вельмі энэргічная, зь ясным позіркам і зычным голасам кабета. З рэпрэсаванай сямʼі. Яе бацька, Арсень Грыгорʼеў, ня стаў чакаць арышту і высылкі ўсёй сямʼі.
— Усе малацілі цапамі, а ў нас ужо была малатарня. І за гэта б раскулачылі. Бацька ўцёк. Быў на Беламорканале. А інакш усе былі б у Сыбіры.
Я гутару з удзельнікам гістарычнага працэсу. Напрыканцы 30-х гадоў Натальля Арсенеўна працавала землямерам. У той час, калі Савецкая ўлада ліквідавала хутары.
— Я сама сьсяляла. Няма такой вёскі, здаецца, у раёне, дзе б я не пабывала.
— У якім годзе вы сьсялялі?
— У 38-м. Я тады скончыла пры Сельгасакадэміі гадавыя курсы. Расьсяленьне з хутароў, пляніроўка новых пасёлкаў. Мне сьпіс у рукі. «Плянуй вёску і сядзібы наразай».
— А як вы сьсялялі? Як вы людзям прыходзілі і гаварылі пра гэта?
— Вельмі... Вельмі непажадана. Нават стрэхі зрывалі. Ня хочаш ісьці? Да цябе прыйдуць і страху здымуць. І пойдзеш. Непажадана было. Людзі, вядома, плакалі. Але куды. Па раёну боўталася дзяўчонкай. А потым далі такі калгас «Чэкіст». Рабіць тэадалітную здымку!
Не ўяўляю, як можна было ў 38 годзе не ўступіць у калгас «Чэкіст». Ад гэтых слоў і сёньня дрыжыкі па скуры.
Натальля Арсенеўна была тройчы замужам. Першы муж загінуў на фронце. Ад яго было дзьве дачкі. Памерлі ў акупацыю. Прайшло больш за 70 гадоў, а старая Натальля дагэтуль плача па сваіх дзецях.
— Мае дзяўчаткі. Адна была 39-га, другая 42-га. Што яны бачылі? Я нават не хадзіла на могілкі. Людзі хавалі. А я жыву дзевяноста сем гадоў. Чаму я жыву? За адзін тыдзень пахавала дзяцей. Ад сьлёз ня бачыла сьвету. А праз год загінуў і муж. Мяне нічога ня радавала. І ні пра што не хацела думаць. Я і цяпер плачу. Не адпускае. Усё на сэрцы. Нядаўна сядзела вязала маленькія шкарпэткі малым. Дык як быццам сваім вяжу.
У кожнага старажыла свае жыцьцёвыя прынцыпы. І гэтым прынцыпам варта павучыцца.
— Каля мяне ўсе харошыя. Ніколі не было каля мяне кепскіх людзей. Ніколі!