Янка Купала — адзін са стваральнікаў новае беларускае літаратурнае мовы. Але многіх ягоных словаў (нават слова „беларушчына“!) няма ў афіцыйных тлумачальных слоўніках, а погляд Купалы на ролю мовы супярэчыць дзяржаўнай моўнай палітыцы.
Сьцісла:
- Для Купалы свабода і беларуская мова неразрыўныя: Загаманіць праўдай цэламу сьвету громка, свабодна... — мы зможам толькі тады, калі ... займе пачэснае мейсца наша родная беларуская мова. Гэты тэкст замоўчвалі саветы.
- Купалу называюць „адным з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы“. (Дакладней, Купала і Колас надалі нарматыўнасьць новай моўнай традыцыі віленскіх і менскіх інтэлектуальных асяродкаў.)
- Аднак у афіцыйных слоўніках марна шукаць многіх Купалавых словаў — сыстэмна ўжытых, узятых з гаворак: пасад ‘манаршы трон’, суважны, паланецца, старожа, цямрыца, сядзелец, няслава...
- Іншым ягоным словам панізілі статус — „размоўнае“ ці „абласное“ — як стойма, стуль, сувей, сухата, схаладзелы, сык... А нават сюдою.
- Жывыя ўтварэньні — выступ, схоў, мус, лек, кнігадрук, супраца, пазоў, а нават размоўнае сьцёб — адпавядаюць Купалаваму чуцьцю мовы, ягоным архетыповым лек і мус, ваб, дзіў, нізь, узгор, клік, зьмір.
- Купалава мова і граматычна багатая: 1-я асоба загаднага ладу (Дык любімася, суседзі! Кіньма сваркі, звадкі); не прызнаныя савецкім пракрустам дзеепрыметнікі прошлага часу ў значэньні цяперашняга(Песьні там, духамі зораў стварáныя, Будуць душу весяліці тваю), па-расейску творимые.
- Купалава слова беларушчына — так названы і праграмны верш 1908 году — ігнаруюць і савецкія, і сучасныя афіцыйныя слоўнікі.
За савецкім часам эсэ „Ці маем мы права выракацца роднай мовы“ не папулярызавалі. У гэтым філязофскім і нацыятворчым крэда ён вызначыў прычыну запаволенага на той момант разьвіцьця беларускае нацыі:
...Валачэньне ярма чужога ўладарства на сваім набалелым карку не прайшло для нас безь ніякага знаку: яно ацемрыла і затрымала доўгія вякі наша культурнае і нацыянальнае разьвіцьцё, яно, накідаючы нам свае вучыльні і свае „языкі“, увялічыла нехаць к знаньню, к прасьвеце, к пазнаваньню вялікіх думак людзей навукі і ідэі; асталіся мы на самым апошнім мейсцы, ніжэй парога, паміж усіх чыста славянскіх народаў...
Артыкул у „Нашай Ніве“, падпісаны І.Л. @archives.gov.by
Напісана ў красавіку 1914 году, напярэдадні развалу Расейскай імпэрыі ды шанцаў для паняволеных ёю народаў. Беларусы не павінны прапусьціць свой шанец, і Купала катэгарычны:
Загаманіць праўдай цэламу сьвету громка, свабодна, як калісь званы нашых вечаў, — мы зможам толькі тады, калі ... займе пачэснае мейсца наша родная беларуская мова, кніжка, звычай і абычай. Праз памяць на магільныя насыпы і крыжы, пад якімі бясьпечна, змарнеўшыя ў нядолі, спяць нашы дзяды і прадзеды, праз памяць на сваіх матак, каторыя нас сваей грудзьдзю ўскармілі, — выракацца роднай мовы мы ня маем права.
[Вылучэньні мае. — В.В.]
Тэкст стратэгічны. Яго слушнасьць даказала (хай сабе каньюнктурная і гвалтоўна спыненая) эпоха дазволенай бальшавікамі „беларусізацыі“ ў БССР 1920-х гадоў, калі дзьверы „сацыяльнага ліфту“ на кароткі час адчыніліся для беларускае мовы й беларускамоўных: адразу прапала тая „нехаць к знаньню, к прасьвеце, к пазнаваньню вялікіх думак“, а культурныя і навуковыя каштоўнасьці натуральным чынам тварыліся па-беларуску.
Тэкст актуальны (таму і замоўчваўся доўгія гады). Для беларусаў розных веравызнаньняў ды сацыяльных станаў адзіным кансалідацыйным чыньнікам ёсьць беларуская мова. Дзяржава можа ладзіць колькі заўгодна „юбілейных мерапрыемстваў“ да чарговага Купалавага юбілею, але калі беларускае мовы няма ў асноўных сацыяльных сфэрах — гэта толькі паказуха.
Айцец-заснавальнік
Янку Купалу поруч зь Якубам Коласам нават у школьных падручніках называюць „адным з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы“. (Варта ўдакладніць: Купала і Колас надалі нарматыўнасьць і статус новай моўнай традыцыі, што фармавалася зь ХІХ ст.) Купала — носьбіт віленска-менскіх асаблівасьцяў сярэднебеларускіх гаворак, але яго з моўнага гледзішча нельга лічыць гэткім праставатым „выхадцам з народных масаў“. Ён ня толькі „паварыўся“ ў гарадзкой беларускай мове Вільні — на той час менавіта гэтае культурнае кайнэ інтэгравала асаблівасьці розных беларускіх дыялектаў — але і паўплываў на яе.
Мэмарыяльная дошка ў Вільні, на вуліцы Віленскай, 14, дзе была рэдакцыя „Нашай Нівы“ і дзе жыў Янка Купала
Недарма і Купала, і Колас пазьней былі ганаровымі ўдзельнікамі Акадэмічнай канфэрэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі 1926 году, уваходзілі ў камісіі моўнага ўпарадкаваньня. (Дарэчы, першай беларускай графічнай сыстэмай для Купалы была лацінка.)
Тытульны аркуш „Гусьляра“. Дзяржаўны літаратурны музэй Янкі Купалы
Але калі пісьменьнік лічыцца заснавальнікам літаратурнае мовы, то лягічна, што ўсе ўжытыя ім словы (нават наватворы) уваходзяць у лексычны фонд, у нарматыўныя слоўнікі гэтае літаратурнае мовы, а граматычныя формы ягоныя ўважаюцца прынамсі за варыянтную норму. Ці так з Купалам?
Вось Купалаў праграмны твор „На Куцьцю“ (1911). Таксама гадамі забаронены савецкаю цэнзураю. Нагадаю, трое ганцоў зь весткамі пра стан у забраным краі прыходзяць да князя:
На беласьнежны на пасад
Усходзе князь, усходзе княжна,
За імі слуг пачэсны рад
Стаіць задумліва, суважна.
Агні брыльянтаў, як зарніц,
Зіяюць з княжацкай кароны, —
Краса б’е з князеўных зраніц,
Як бліск маланак развуглёны.
На куцьцю. Ілюстрацыя Яўгена Куліка
Беласьнежны пасад. Стаіць суважна. Бліск маланак развуглёны. Усе словы важкія, вобразныя, значэньне зразумелае. Яны ёсьць і ў іншых Купалавых тэкстах.
Дапусьцім, што суважна(-ы) і развуглёны — Купалавы наватворы. Але слова пасад у значэньні манаршага трону нарматыўнае і ў Купалы, і ўва ўсёй традыцыі тагачаснае „Нашае Нівы“, у яе клясычных тэкстах:
Wybor kniazia na połacki pasad zaležaŭ ciapier tolki ad wieča.
(Вацлаў Ластоўскі, Кароткая гісторыя Беларусі. Наша Ніва, 1910, № 2.)
Праверым, ці ёсьць гэтыя словы (значэньні) у нарматыўных слоўніках савецкага моўнага канону.
Вось жа ў афіцыйным і па сёньня найбольшым 6-тамовым тлумачальным слоўніку слова пасад мае чатыры значэньні: ‘гандлёва-рамесная частка горада за крапасной сцяной’; ‘прыгарад, прадмесце, пасёлак’; ‘рад снапоў, пакладзеных на ток для абмалоту’; як „устарэлае слова“ — у вясельным абрадзе ‘месца (звычайна дзяжа, накрытая кажухом), куды садзілі нявесту’.
Значэньня слова пасад як ‘трон’ у наўпроставым і пераносным значэньнях, па-расейску „престол“, названы слоўнік не ўглядае.
Падумаеш, заснавальнік. Затое мы ідэалягічна правільныя
Чаму беларускія савецкія лексыкографы праігнаравалі гэтае значэньне? Яўна не з ідэалягічных манархаборчых прычынаў: слова ж прастол (русізм-царкоўнаславянізм) у слоўніку ёсьць. Рэч у тым, што слова посад у расейскай літаратурнай мове такога значэньня ня мае, у слоўніку Ожэгава гэта акурат ‘торгово-промышленная часть города вне городской стены’ ці „пригород, предместье“. Маем чарговы доказ сьведчаньняў Пётры Садоўскага пра тое, што складальнікі беларускіх савецкіх слоўнікаў часта перапісвалі Ожэгава замест таго, каб зьвяртацца да мовы нашых клясыкаў:
Адметна беларускія словы, калі ім няма адпаведнікаў у слоўніках Ушакова або Ожэгава, залічваюцца аўтарамі [афіцыйнага тлумачальнага слоўніка. — В.В.] у размоўныя або атрымліваюць другасную, ніжэй рангам, характарыстыку і падаюцца як факультатыўны варыянт.
Пётра Садоўскі. Час одуму (1986)
Нярэдка такія адметныя словы і зусім ігнараваліся. У тым ліку Купалавы.
Слова развуглёны ад развугляцца, значыць, як лёгка здагадацца, ‘распальвацца як вугаль’, Купала яго падабаў (знойдзем у яго і звугліць ‘спаліць дачарна’, — зьвяртае ўвагу Ніл Гілевіч). Фінал Купалавага вобразнага й аптымістычнага верша „Чорны бог“ трымаецца на гэтым слове:
Паланейся, развугляйся,
Зьмейны Чорны бог, —
Ты йшчэ зь белым не зраўняўся,
Ты яго ня змог!..
(1909)
Вось жа Купалавых словаў развуглёны, развугляцца, а таксама зьмейны, паланецца, змагчы ў значэньні ‘перамагчы’ (два апошнія словы дакладна ёсьць у гаворках, напр.: паланець ‘вспыхивать заревом’ на Ігуменшчыне), згаданага вышэй слова суважны ў афіцыйных слоўніках няма зусім. Невыпадкова: ім няма падобных ці нават адпаведных аднаслоўных у расейскай мове.
Сядзельцаў жа ў нас няма, слова лішняе
За час, які прамінуў ад выданьня нарматыўных слоўнікаў савецкага стандарту, выйшлі важныя гістарычныя слоўнікі. Гомельскі ўнівэрсытэт уклаў „Слоўнік мовы Янкі Купалы”, выдавецтва „Тэхналёгія“ працягвае выпускаць тамы складзенага акадэмічнымі навукоўцамі „Слоўніка мовы «Нашай Нівы»“. Ужо можна мець комплекснае ўяўленьне пра лексычны запас Купалы і ягоных сучасьнікаў — творцаў новага моўнага ўзору пачатку ХХ стагодзьдзя.
Я ўзяў маленькі фрагмэнт 5 тому слоўніка Купалавай мовы (на С, вакол слова суважны) і супаставіў выбарку з 6-тамовым Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы. У апошнім зусім няма, напрыклад, такіх Купалавых словаў:
стануць ‘прадстаць’, старадаўны й старадзённы, старожа (назоўнік, ‘варта’) і старожа (прыслоўе, ‘асьцярожна’), стасунак, стаўляць ‘узводзіць, будаваць’, строй ‘убор, адзеньне’ (г. зн. і выраз „беларускі народны строй“ па-за нормаю), струціць, стузянуцца, сьсюль, стыдацца, сугалосак, суземец ‘зямляк’, сумотнік, супачынак, суполам, сухазельле, сухалес, сьцікацца ‘сутыкацца ўзаемна, згушчацца, сьціскацца, падбірацца’, сьціша, сьцяжар ‘вогнішча’, сынавая, сыспаду, сябровец, сяганьне, сягачасны, сядзелец, сярчаны ‘серны’, сяўбіт, сяўнік...
З паніжэньнем стылёвага статусу — з пазнакаю ‘размоўнае’ ці ‘абласное’ — трапілі ў слоўнік лексэмы стойма, сторчам, стуль, сувей, сухата, схаладзелы, схварэлы, сьціха і сьцішна, сык...
Прыслоўе сюдой (сюдою), якое мае сваё ўнікальнае і патрэбнае значэньне, а ў Купалы ўжываецца, напрыклад, у перакладзе „Эраса і Псыхэ“, — таксама запісалі ў „абласныя“.
Усё гэта паўнавартасныя ўласнабеларускія словы, не русізмы-палянізмы. Але ім не знайшлося месца ў „нарматыўных“ слоўніках.
Сярод граматычных рысаў Купалавай мовы, не прызнаных савецкім пракрустам, — дзеепрыметнікі незакончанага трываньня прошлага часу, якія Купала ўжывае ў значэньні часу цяперашняга: Песьні там, духамі зораў ствараныя, Будуць душу весяліці тваю. Тут стварáныя – тое, што па-расейску творимые. Але марна шукаць такіх формаў у афіцыйных граматыках беларускае літаратурнае мовы.
Пасаромся, дэпутаце!
Тое, што я кажу, — не адкрыцьцё. Выдатныя навукоўцы і пісьменьнікі яшчэ ў савецкі час ставілі пытаньне: чаму словы і граматычныя рысы Купалавай мовы — па-за афіцыйнаю нормаю? Гэта Ніл Гілевіч („Валадар роднага слова“, 1972), Пётра Садоўскі (артыкул у энцыкляпэдычным даведніку „Янка Купала“, 1986), Алесь Каўрус (артыкул у энцыкляпэдыі „Беларуская мова“, ужо несавецкая пара — 1994). Гэтыя працы на шматлікіх прыкладах паказваюць, у якой ступені застаецца неасвоенай, а нават і сьвядома ігнаруецца, моўная спадчына Купалы.
Некаторых дзівіць, чаму ў гімне „Магутны Божа“ на верш Натальлі Арсеньневай ужываецца форма творнага склону „над Беларусяй ціхай і ветлай“, а не „Беларусьсю“. Між тым для Купалы падобная форма звыклая:
Лісьцікі зеленяй хваляцца
Небу панятлівай мовай:
Росамі мыюцца раніцай,
Песьцяцца сонцам паўднёвым.
Нарматыўная для Купалы форма 1-й асобы загаднага ладу дзеясловаў:
Дык любімася, суседзі!
Кіньма сваркі, звадкі;
Жыйма, як родныя дзеці
Адной нашай маткі!
Купалу натуральны клічны склон назоўнікаў: Пасаромся, дэпутаце! І поўны, не абсечаны, канчатак прыметніка ў родным склоне: Вяселіць сонца цэлы сьвет Надзеяй блізкае вясны...
Купала мае адказы на сучасныя нашыя моўныя ваганьні. Скажам, ці добра ўсьлед за расейцамі ўжываць прыназоўнік па ўва ўсіх магчымых значэньнях. Нядобра. Не „па загадзе“, а з наказу:
Вось з наказу раз пайшоў я / Вартаваць у лес павалы...
Не „па нейчай волі“, а з волі:
Нішто жыць ня можа векі — / З сваёй, з Божай нікне волі.
Ваб і дзіў беларушчыны
Што да ўзбагачэньня лексыкі, то ня мае значэньня, ці Купала ствараў словы сам паводле свайго моўнага чуцьця, ці прыпамінаў чутае. Схільнасьць жывой беларускай мовы да бяссуфіксавых утварэньняў — выступ, наступ, схоў, мус у сэнсе неабходнасьць, лек, кнігадрук, супраца, пазоў у юрыспрудэнцыі, а нават размоўнае сьцёб — адпавядае Купалаваму чуцьцю мовы, ягоным ёмістым і архетыповым тым самым лек і мус, ваб, дзіў, нізь, падмур, узгор, клік, зьмір.
А бурчаць пра ўяўную стылёвую нераспрацаванасьць беларускае лексыкі могуць толькі тыя, хто не чытаў Купалу і не заўважыў высокастылёвых выразаў расьсьвятляць і развагніць, цемнатворны і нязгледны, цямрыца і няслава, харошыцца і вялічыцца.
Купалава слова беларушчына стала асноватворным філязофскім і публіцыстычным паняцьцем, вакол якога ўжо больш за сто гадоў канцэнтруецца беларуская думка. Ён так назваў праграмны верш 1908 году:
І цяпер хоць прыблудаў даносы ў ход пушчаны,
Хоць пад права тваё падрываецца шмат хто, як крот, —
Як жыла і жывеш, будзеш жыць, Беларушчына:
Зразумеў і успомніў цябе твой мільённы народ.
(1908)
І яго няма ў афіцыйных слоўніках, нават найноўшых! Беларушчына, як і вечнабыт, і яснагляды — хутчэй за ўсё, былі Купалавымі наватворамі. Але нішто не перашкаджае падхапіць усе іх сёньня, папоўніўшы лексычныя рэсурсы высокіх стыляў нашае мовы.
Першая вэрсія публікацыі ў ліпені 2017 г.