У сваім дзёньніку за 1966 год, апублікаваным у часопісе «Дзеяслоў», Уладзімір Караткевіч пісаў наступнае:
«Паўстанскі крыж ля дарогі. Неадгабляваны, а так, нібы цэлым дрэвам. Нібы ўзяў рукамі папярочыну і выгнуў яе на ўласных магутных грудзях. Падаў, валілі некалькі разоў. Шкодзіў рознай навалачы, што некалькі разоў тут ішла. Зноў ставілі людзі. Так і ўяўляеш, што яшчэ праз сто год, калі ня зьнішчаць, папярочына будзе ледзь не над самай зямлёй. Трэ было б добра надтачыць бервяном, надтачыць добрымі шыпамі (бо ад жалезных скобаў дубу шкода) ды паставіць на ранейшую вышыню».
Дзіўна, але нідзе ў беларускім сеціве я не знайшоў выяваў гэтага крыжа. Гэты крыж не прысутнічае на краязнаўчых і турыстычных сайтах як цікавы абʼект. Між тым пра гэты крыж Караткевіч пачаў у свой час пісаць аповесьць і ўспомніў яго ў сваім вершы «Дом сябра»:
І твой сьвяты і сьветлы чалавек,
Твой дым, і крыж магутны Аняліна,
Твой лубін залаты, твой лес на ўзгорках сініх
І стронгі ў крышталі маленькіх рэк!
Гэта верш прысьвечаны Адаму Мальдзісу, якога я папрасіў выступіць маім правадніком. На жаль, спадар Адам ня змог з-за сваёй загружанасьці працай скласьці мне кампанію. Я кіраваўся на мясцовасьці згодна ягоным тлумачэньням.
— Ён стаіць на перакрыжаваньні старога тракту зь Вільні ў Астравец і дарогі на Расолы. Мой швагер Альбін пастаянна аднаўляў гэты крыж. І Караткевіча я павёў зь ягонай сымпатыяй. Ён жа не адзін прыяжджаў. Ён ня піша пра гэта. Але зь ім прыяжджала Пальчэўская, артыстка Віцебскага тэатру. Яны падарожнічалі па Прыпяці на караблі, а потым прыехалі ўдваіх да мяне. Начавалі ў гумне.
За вёскай Палушы дарога бярэ крута ўправа. І за парослай лесам высокай гарой шлях раздвойваецца. Правейшая сьцяжынка бяжыць на хутар Расолы, а вось лявейшая, згодна з тлумачэньнямі Мальдзіса, і была колішнім Каралеўскім шляхам. Зь Вільні ў Астравец. Уздоўж гэтага шляху растуць старыя бярозы. А калі за даляглядам хаваюцца драўляныя электрычныя слупы, што ідуць у бок Расолаў, дык цалкам можна ўявіць сябе падарожнікам 19-га стагодзьдзя. Бо нічога, акрамя шуму цягнікоў за лесам, не напамінае пра наш час. Вакол толькі пагоркі, пералескі і палі. Ні хаты, ні чалавека.
Часам стары каралеўскі шлях ператвараецца ў змрочны калідор са старых дрэваў і хмызьняку. У жывую дэкарацыю да нейкага страшнага кіна. Нават сонечны дзень не здымае з краявіду налёту таямнічасьці. Затым дарога ідзе ўніз, да невялікай забалочанай рэчкі, каб пасьля грэблі зьнікнуць у лясным гушчары. Але крыж павінен стаяць перад рачулкай.
Крыж апеты вось у такой легендзе.
У невялікім маёнтку Аняліне жыла паненка, якую клікалі Марыся. Да яе зь Вільні прыяжджаў закаханы паўстанец. Неўзабаве паўстанца арыштавалі, і пачалося сьледзтва. Выклікалі на допыт і паненку. Празь нейкі час таго паўстанца павесілі, а Марыся ўзяла ў галаву, што гэта ўсё зь яе віны. Што нешта лішняе яна сказала на допытах. Замуж тая жанчына так і ня выйшла. Засталася ў дзеўках. Вучыла да самай сьмерці грамаце сялянскіх дзяцей. А ў памяць пра каханага паставіла высачэзны дубовы крыж.
Я блукаў па навакольлі і ніяк не хацеў зьмірыцца з думкай, што гэтага легендарнага крыжа няма. Што яго або зьнесьлі якія дурні, або перамаглі сілы прыроды. Але ў гэта верылася слаба. Бо да зьяўленьня тут Караткевіча крыж прастаяў сто гадоў. Што магло яму перашкодзіць прастаяць яшчэ гадоў пяцьдзясят? Няўжо збылося Караткевічава прароцтва і крыж ізноў перашкодзіў нейкай навалачы?
— І ён, як паслухаў гэтыя легенды, сказаў мне: «Ведаеш што, стары. Давай напішам два творы на гэтую тэму». І я напісаў «Восень пасярод вясны». Пра прыезд Каліноўскага ў гэты маёнтак. А Караткевіч пачаў пісаць «Крыж Аняліна». Але не дапісаў.
На зваротным шляху мне трапілася пара нестарых сялян. Кабета канчаткова пахавала мае спадзевы.
— Вось на гэтым старым шляху, перад балотам...
— Быў калісьці крыж. Драўляны, высокі крыж. Раней тут былі лясы.
Яшчэ жанчына паведаміла, што апошняя карэнная жыхарка Расолаў мне таксама нічога не раскажа. Бо нядаўна загінула страшнай сьмерцю.
— Пайшла ў лес і не вярнулася. Знайшлі яе зьвярамі разарваную. Ваўкі. Страшна было. Галава асобна, ногі асобна.
На Астравеччыне шмат жывапісных крыжоў каля скрыжаваньняў. І шмат якія крыжы неўзабаве будуць улюбёнымі ў фотарэпартэраў. Бо разам зь імі ў кадар трапляе гаргара будучай АЭС.
Але Астравеччына не засталася без паўстанцкага крыжа. Два гады таму тут зьявіўся яшчэ адзін крыж. Помнік у гонар 150-годзьдзя паўстаньня Каліноўскага. Не на скрыжаваньні дарог, а ў лесе. Нібы схаваўшыся ад вачэй. І разам з тым стаіць той крыж на высокім пагорку, які, нібы велізарны пастамэнт, падкрэсьлівае значнасьць той падзеі, у памяць пра якую той помнік пастаўлены.
Зроблены крыж з шэрага каменю, у выглядзе гіганцкага мяча, які загнаны вастрыём у зямлю. На крыжы выгравіраваны паўстанцкі пароль «Каго любіш?» на лацініцы і кірыліцы. Наверсе крыжа, гэта значыць на тронку мяча, выява «Пагоні».
Паўстаў гэты крыж дзякуючы чалавеку, які цяпер у турме. Нібы той паўстанец зь легенды. Імя яго — Алесь Юркойць.
У 2013 годзе дзяржава нічога не зрабіла дзеля юбілею паўстаньня Кастуся Каліноўскага. Ня быў пастаўлены ніводзін помнік. Ня быў экранізаваны раман Караткевіча. Вуліцам не надаваліся імёны герояў 1863 году. І гонар нацыі ў той год, па сутнасьці, уратавалі некалькі чалавек, чыімі намаганьнямі на прыгожым кургане за вёскай Слабодкай зьявіўся помнік паўстанцам. Гэта аўтар ідэі краязнаўца Алесь Юркойць, гэта фундатар Мікіта Забуга і скульптар Ігар Засімовіч. Па словах мастака, ідэя меча-крыжа нарадзілася не адразу.
Ігар Засімовіч
— Мінімум тры галавы пра гэта марылі. І добра, што і замоўца, і скульптар, і краязнаўца апынуліся ў адным месцы. Алесь у такіх ініцыятывах быў маторам. Мы пазнаёміліся на пленэры, прысьвечаным юбілею Астраўца. Ён быў анёлам гэтага пленэру. Тэма была — паданьні і легенды Астравецкага краю. Ён прыносіў кнігі, ён паказваў азёры, ён распавядаў паданьні.
Аляксей Сарокін. «Час магнатаў»
Пленэр, пра які ўспомніў Ігар Засімовіч, адбыўся ў гонар 540-й гадавіны Астраўца. Пасьля таго пленэру райцэнтар было не пазнаць. Бо на ягоных вуліцах зьявіўся тузін высокамастацкіх скульптур на тэмы мясцовых паданьняў і легендаў. Самы значны помнік — каля Астравецкай сажалкі. Гэта «Час магнатаў». Скульптура на тэму 200-гадовай варажнечы паміж Гаштольдамі і Радзівіламі. Аўтар помніка Аляксей Сарокін кажа, што натхніў яго на гэтую тэму Алесь Юркойць.
— Я ў жыцьці бачыў вельмі мала такіх людзей, якія ўмеюць запальваць іншых. На пленэры былі розныя людзі. Афіцыйныя арганізатары, фундатары. Але Алесь быў душою гэтага сымпозіюму. Усе экскурсіі, усе паездкі былі на ім. Ніхто не ўспамінаў, што грошы былі невялікія, што ўмовы былі ня зь лепшых. Усе ўспаміналі, наколькі мы зблізіліся, парадніліся. І ўсё гэта дзякуючы Алесю.
Аляксей Сарокін
Кажучы пра Юркойця, Аляксей Сарокін адзначыў Алесева ўменьне запальваць людзей. Вельмі рэдкі дар. І калі на Астравеччыне вы пачуеце чыстую беларускую мову ад маладых людзей, дык ня выключана, што гэта выхаванец Алеся Юркойця. Як вось гэты варнянскі маладзён Пятрусь.
— Алесь павярнуў нас да беларускай культуры, да сваёй гісторыі. Мы больш пачалі размаўляць на роднай мове. Я яго заўжды слухаў адкрыўшы рот. Бо яго трэба слухаць. Ён распавядаў, чаму ў гэтай вёсцы так казалі, у гэтай — так казалі. З гэтым чалавекам хацелася разам быць у кампаніі і слухаць яго. Вельмі цяжка, што яго цяпер няма побач з намі.
Асабіста я ня памятаю, колькі разоў выступаў у школах Астравеччыны на літаратурных сустрэчах, арганізаваных Алесем Юркойцем. І ня толькі я. Дзеці вёсак Варона, Быстрыца, Міхалішкі ды іншых, дзякуючы Алесю, бачылі жывых клясыкаў новай беларускай літаратуры. Ад Уладзіміра Арлова да Артура Клінава. І першыя курсы «Мова нанова» таксама арганізоўваў Юркойць. Сёньня гэтую справу працягвае Алесеў таварыш Аляксей Пятровіч.
— Для Астравецкага раёну ён такая асоба, безь якой тут шмат чаго не адбылося б. Ён зладзіў мора літаратурных сустрэч. У вясковых школах, у горадзе. Вазіў пісьменьнікаў у свой вольны час.
Мы сядзім у півярні, якая называецца «Піўны Гетман». На аматараў жывога піва нясецца кавалерыя Вялікага Княства, намаляваная на ўсю сьцяну. Уся візуальная інфармацыя выключна па-беларуску. І наведнікі нязмушана кажуць «дзякуй». Гэтая півярня — сямейны бізнэс Пятровічаў.
— Калі б у вашым жыцьці не было сустрэчы зь Юркойцем, называлася б ваша прадпрыемства так, як яно называецца?
— Не. Я вам больш скажу. Можа, я б і не заняўся гэтай справай. Гэтая справа, разьліўное піва, задумана намі таксама як папулярызацыя беларускай мовы. Можа, нехта скажа: «Як можна праз алькаголь папулярызаваць культуру?» Але ж калі ўзяць досьвед Заходняй Эўропы — тыя ж пабы ірляндзкія... Гэты стэрэатып, што піўнуха — гэта дзе ўсе павінны валяцца, трэба ламаць.
Як вы думаеце, ці сумяшчальны бізнэс і беларуская культура? «Піўны Гетман» даводзіць, што для посьпеху справы адно без аднаго немагчымае. Беларуская культура вылучае півярню сярод аналягічных прадпрыемстваў. Робіць яе ня проста заўважнай, але шляхотнай. Бо «Гетман» ня можа быць савецкай піўнухаю. З бруднымі сталамі, нясьвежым прадуктам і хамствам. Таму беларуская культура робіць бізнэс больш пасьпяховым. Але і бізнэс не застаецца ў даўгу перад культурай. У «Піўным Гетмане» ня хочацца брыдкасловіць. А вось даведацца больш пра краіну хочацца. Як самім беларусам, так і гасьцям нашай краіны.
— Шмат якім расіянам, украінцам, якія працуюць на будаўніцтве АЭС, наш бар вельмі падабаецца. Для іх гэта «разынка». Яны сюды прыходзяць і кажуць, што трапілі сапраўды ў іншую краіну. Кажуць, што калі ехалі ў Беларусь, былі ўпэўненыя, што тут усё зрусыфікавана. І трапляючы ў наш бар, апынаюцца ў нейкім іншым асяродзьдзі. У сапраўднай Беларусі. Яны пачынаюць вучыць словы. Некаторыя зь іх наведваюць курсы «Мова нанова». Ім нават тая зьніжка, якую мы прапаноўваем удзельнікам «Мовы нанова», не патрэбная. «Мы, — кажуць, — наведваем курсы ня дзеля зьніжкі. Нам клясна і цікава».
Ужо больш за год, як мытнік Аляксандар Юркойць за кратамі. Вось толькі хто б мне растлумачыў, у чым сэнс таго, што ён у зьняволеньні, а не пад падпіскай аб нявыезьдзе? Можа, Сьледчы камітэт баіцца, што шматдзетны бацька Алесь Юркойць зьбяжыць ад сваіх трох дачушак? Не. Не зьбяжыць. Ці ўлады апасаюцца актыўнасьці Юркойця як культурнага падзьвіжніка? Таксама дарэмна. Бо і кніжкі чытаюцца, і курсы мовы ладзяцца, і паўстанцкі крыж у Слабодцы ўжо жыве сваім жыцьцём. Вось што распавяла жанчына, якая жыве непадалёк ад помніка.
— Сюды розныя людзі прыяжджаюць. Літва, Менск. Два, тры разы на месяц нехта прыедзе.
Помнікі, якія ставяць людзі са сваёй ініцыятывы, больш даўгавечныя за самыя цьвёрдыя і жалезабэтонныя манумэнты, пастаўленыя дзяржавай. Колькі бэтонных леніных, нібы аблезлыя зомбі, стаяць па краіне і чакаюць выратавальнага зьнішчэньня? А Крыж Аняліна, нават зьніклы, працягвае хваляваць неабыякавыя душы. Як і паўстанцкі крыж у Слабодцы.