Як ня скончыліся і гарачыя дыскусіі ў сеціве. З характэрнымі рэплікамі:
Пишете на русском языке — будьте добры руководствоваться его правилами.
Так кажуць і многія расейскія мовазнаўцы. Што ж, патрабаваньне слушнае. Кіруймася правіламі! Вось як па-расейску правільна — беларусский, беларуский? Ад якога слова ўтвораны прыметнік? Ізноў вяртаемся да назвы краіны.
Малороссія, Новороссія, Бѣлоруссія
Калі прыметнік — ад спалучэньня «Белая Русь» або ад вытворнага зь яго «Белоруссия» — то так, дзейнічае расейскае правіла злучальных галосных паміж каранямі ў складаных словах (толькі О ці Е).
Асабліва калі ў адзін шэраг з каляніяльнымі ярлыкамі «Малороссия» і «Новороссия» ставяць назву нашае краіны. Як тут:
Финляндия, Естляндия, Лифляндия, Курляндия, Белоруссия, Малороссия, Новороссия, Бессарабия, Крым, Грузия, Весь Кавказ, Земли Киргизов, все Народы Сибирские и разные другие племена внутри Государства обитающие никогда не пользовались и никогда пользоваться не могут самостоятельною независимостью (...) а по сему и подлежат все они Праву благоудобства долженствуя при том на веки отречься от права отдельной Народности. В следствие сего подводятся все вышеназванные страны со всеми племенами в них обитающими под право благоудобства для России и объявляются в удовлетворение оному и на основании оного на вечные времена оставаться имеющими в Составе Российского Государства.
Гэта «Русская правда» 1825 г. — праграмны дакумэнт дзекабрыстаў (напісаў Павел Пестэль; сапраўды, расейскі дэмакрат часта заканчваецца там, дзе пачынаюцца імпэрскія рэфлексы).
Вуліца Дзекабрыстаў у Менску
То словаўтваральныя гульні не бяскрыўдныя. (Дарэчы, зьвярнеце ўвагу: многія назвы тагачасных расейскіх калёніяў цяпер замененыя на формы, бліжэйшыя да саманазваў адпаведных дзяржаваў. Але не імя Беларусі.)
Пра назву Беларусі ў розных мовах мне ўжо даводзілася пісаць. На жаль, у некаторых мовах дагэтуль калькуюць расейскае прачытаньне, два карані: белы і Русь=Расея.
Belarus = Vitryssland. Мы жывем адначасова... (Фота Kristina Henschen/Sida)
Але Беларусь — гэта ня «белая Расея».
Швэдзкі пісьменьнік Нільс Хокансон тлумачыць у паслоўі да свайго перакладу аповесьці Васіля Быкава «Афганец», чаму прынцыпова ўжывае назву Belarus, а ня Vitryssland:
Белізна тут ні да чога. «Vit» — даслоўны пераклад шматзначнага кораню бел-, значэньня якога ў гэтым кантэксьце папраўдзе ніхто ня ведае — «белы», «чысты», «свабодны» ці «заходні». Праблема ў літаральным і пасьлядоўным зьмешваньні дзьвюх гістарычных і культурных зьяваў — Расеі і Русі.
Менавіта. Корань бел- ў слове Беларусь даўно страціў пачатную сэмантыку. І невядома, што за «Русь» маецца на ўвазе. Таму слова Беларусь з гледзішча сучаснае мовы — суцэльны корань, на складнікі ня дзеліцца. Інакш былі б немагчымыя такія спалучэньні ці назвы, як Чырвоная Беларусь.
І калі ў расейскай мове назва Беларусь, як назвы бальшыні іншых краінаў/дзяржаваў сьвету, трактуецца як суцэльны корань, то літара А не пярэчыць ніякім правілам расейскае мовы — ні правапісным, ні вымаўленчым.
Каляніяльныя традыцыі vs гістарычная справядлівасьць
ААНаўская спэцыялізаваная тапанімічная структура UNGEGN заахвочвае міжнародную стандартызацыю перадачы геаграфічных назваў, бо прынцыпы перадачы іншамоўных тапонімаў у розных мовах склаліся розна. Скажам, у баўгарскай мове назвы перадаюцца бліжэй да арыгіналу, так званых традыцыйных назваў (як Париж, Грузия) няшмат. У польскай традыцыйных напісаньняў болей.
Але з расейскай мовай пытаньне ня толькі правапіснае і ня толькі вернасьці традыцыі.
З аднаго боку, яно зьвязанае з адроджаным пачуцьцём нацыянальнае годнасьці раней паняволеных народаў. З канца 1980-х, падчас развалу савецкай імпэрыі ў Расеі былі праявы своеасаблівай тапанімічнай кампэнсацыі ранейшага моўнага ўціску. Нейкі час там пісалі Алматы, Ашгабат, Кишинэу, Таллинн, Кыргызстан, Молдова, Беларусь.
Расейскія чыгуначнікі пакуль што пішуць Таллинн
З другога боку, у Расеі нарастаў супраціў гэтай зьяве (і рос сантымэнт да імпэрскае — расейскае і савецкае — мінуўшчыны). У 1995 г. выйшла распараджэньне адміністрацыі расейскага прэзыдэнта вярнуцца да ранейшых напісаньняў Алма-Ата, Ашхабад, Кишинёв, Таллин, Киргизия, Молдавия, Белоруссия.
Хаця з гледзішча ўласна моўнага часьцей за ўсё ніякіх перашкодаў для пісаньня «па-новаму» не было. Хіба што патрабаваньне пісаць не Кыргыз-, а Киргиз- можна патлумачыць расейскаю фанэтыкаю (якой не ўласьцівыя спалучэньні кы, гы).
Але вось вядомы расейскі лінгвіст Максім Кронгаўз кажа, што «предложение писать Таллинн с двумя н (...) не вполне соответствовало правилам и традициям русского языка». Традыцыям — магчыма. Але прычым тут правілы? Расейскі правапіс не забараняе падвойныя зычныя ў канцы пазычанага ўласнага імя. Чаму пісаць Бонн, Сезанн, Лилль, Гримм, Тэлботт — адпавядае правілам, а Таллинн — не?
Так што трэба быць пільнымі, калі кажуць аб правілах, якім нібыта супярэчыць напісаньне Беларусь.
А што да традыцыяў — то вельмі аўтарытэтная расейская знаўца міжмоўнай перадачы імёнаў Аляксандра Суперанская пісала:«...Мова назвы адначасова паказвае на тое, якому народу яна належыць». А «пры зьмене дзяржаўнай, палітычнай, моўнай і да г.п. арыентацыі той ці іншай тэрыторыі назвы аб’ектаў, зьвязаных зь дзейнасьцю чалавека [у тым ліку дзяржаваў. — В.В.], зазнаюць непазьбежныя зьмены, і самыя гэтыя зьмены — інфарматыўныя».
Вось жа і зьмена «Белоруссии» на Беларусь — надзвычай інфарматыўная, яна засьведчыла зьмену дзяржаўнага статусу краіны.
Акурат споўнілася 25 гадоў Закону № 1085-XII «Аб назьве Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (…)» ад 19 верасьня 1991 году, пункт першы якога патрабуе:
…Гэтыя назвы [Рэспубліка Беларусь, Беларусь] трансьлітаруюцца на іншыя мовы ў адпаведнасьці зь беларускім гучаньнем.
Хунта, партыйны зьезд ці законны парлямэнт?
У расейскай мове ёсьць прыклады зьмены перадачы назваў дзяржаваў, у тым ліку з так званых «традыцыйных», перакладных, на саманазвы.
З 1986 году па-расейску пачалі пісаць «Республика Кабо-Верде» замест «Республика Острова Зелёного Мыса». У тым жа годзе ўкаранілі назву «Республика Кот-д’Ивуар» замест ранейшай «Республика Берег Слоновой Кости». Адпаведна пастанове зьезду кіроўнай партыі гэтае дзяржавы ў 1985 г., назву апошняй нельга перакладаць.
Зь Бірмы на М’янму іншамоўную перадачу назвы краіны ў 1989 годзе памяняла вайсковая хунта. Ня ўсе дзяржавы паслухаліся, але па-расейску — тады ў СССР, а цяпер Расеі — дзяржаву адразу пачалі называць М'янма.
Значыць, пастанова партыйнага зьезду або генэральскай хунты ў далёкай краіне — для расейскіх моўных чыноўнікаў закон. А рашэньне законнага парлямэнту Беларусі ды жаданьне беларускага народу можна ігнараваць?
Названыя прыклады — не славянскія. Але ў расейскай мове такія славянскія назвы гарадоў, як сэрбскі Нови Сад, харвацкая Rijeka ці славацкая Banská Bystrica не русыфікуюцца — «Новый Сад», «Река» і «Банская Быстрица» — а перадаюцца блізка да арыгіналу: Нови-Сад, Риека, Банска-Бистрица.
Нехта слушна заўважыць, што перадача назваў дзяржаваў, краінаў, краёў (г. зв. харонімаў) падлягае трохі інакшым правілам. Добра, вось гістарычны славенскі край Prekmurje. Даслоўна назва абазначае зямлю за ракой Мурай, але расейская мова не перадае яе як «Замурье», а шануе мову арыгіналу і зьберагае Прéкмурье.
Ёсьць, праўда, прыклад назвы славянскай краіны/дзяржавы Crna Gora, якую па-расейску перадаюць Черногория (і па-беларуску Чарнагорыя). Але тут этымалёгія бясспрэчная — назва ад Чорнае Гары. І заканадаўча рэгулюецца толькі перадача імя краіны па-ангельску — Montenegro (ад старой італьянскай калькі арыгінальнае назвы).
Беларускія тапанімісты настойваюць на тым, што назва Беларусь павінна не перакладацца, а перадавацца палітарна на іншыя мовы. Старшыня нацыянальнай тапанімічнай камісіі Акадэміі навук, а цяпер і дырэктар Інстытуту мовазнаўства Ігар Капылоў нагадвае, што гэты прынцып
...зацьверджаны Групай экспэртаў у геаграфічных назвах пры Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў. Распрацаваныя рэкамэндацыі, назва на іншай мове не павінна скажаць арыгінальную. У афіцыйных ды іншых тэкстах на расейскай мове цалкам правамерна пісаць Беларусь.
І адсюль для расейскае мовы вынікае наступнае.
БелАрус, белАруска
Па-першае, калі назва дзяржавы па-расейску — Беларусь, то і назва дзяржаватворчай нацыянальнасьці — беларус, беларуска — мае пісацца праз А. Інакш няма лёгікі, я не знаходжу, каб у расейскай мове назвы пэўнай краіны, народу і мовы (аднакаранёвыя) розна пісаліся. (Хіба што Каталония vs каталанский язык, як і па-беларуску ў клясычным правапісе Каталёнія — каталянская мова, але ў арыгінале там розныя галосныя.) І нікога (акрамя высакалобых акулярнікаў, што зямлі ня нюхалі :-) ) напісаньнем беларус на шырокіх расейскіх прасторах ня зьдзівіш:
Прыз расейскіх сялянаў трактару "Беларус"
Па-другое, прыметнік беларусский у расейскай — ад назвы краіны ці нацыянальнасьці, ад слова Беларусь ці беларусы. Літара А захоўваецца.
Усё ж беларуССкий
А колькі літараў С пісаць? Можа адну — «беларуский»? Гэтак радыкальна робяць, пішучы па-расейску, нямала беларусаў.
Але мы ж дамовіліся выконваць правілы. Прыметнік утвараецца паводле мадэлі расейскае мовы: корань беларус- + суфікс -ск-. На такую мадэль ёсьць правіла:
Двойное н и двойное с пишутся при сочетании корня и суффикса, если корень кончается, а суффикс начинается согласной н или с:
...с суффиксом -ск-, например: котласский (Котлас), арзамасский (Арзамас), русский (Русь), но: тартуский (Тарту)...
(§ 60 дзейных «Правил русской орфографии и пунктуации»)
Таму — беларусский. Два С. Паводле ўнівэрсальнага правіла расейскага правапісу.
***
Мы ня можам прымусіць носьбітаў іншае мовы называць нашую краіну, яе гарады і вёскі цалкам па-нашаму. Але — парадаксальна — калі ўжо цяперашняя дзяржава лічыць расейскую мову сваёй, то на тэрыторыі Беларусі, пішучы па-расейску, неканечне слухацца Расейскай акадэміі навук. І прынамсі ўжываць трансьлітарацыю тапонімаў, як мага бліжэйшую да беларускага першаўзору. Скажам, ня «Мозырь» або «Несвиж», а Мазыр і Нясвиж.
(Трэба зазначыць, што ў межах такіх супольнасьцяў, як Вялікае Княства Літоўскае, не было імпэрскага ўціску адных народаў іншымі. І кожны народ дапасоўваў назвы тапанімічных аб'ектаў на этнічных тэрыторыях іншых народаў да свае мовы. Але пра тое іншым разам.)