Спэцыфічны разьвітальны рытуал у розных народаў пазначае заканчэньне бяседы (нагадаю, што па-беларуску бяседа абазначае застольле). Ансамбль з гэтаю назваю пры Беларускай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі выконвае ўсюдыісную песьню з такім рэфрэнам:
Чарка на пасашок —
На марозе кажушок.
А за ёй чарговая
Чарка аглаблёвая.
У тым, што гэта не фальклёр, сумневу не пакідаюць далейшыя радкі:
Эх, славянскае жыцьцё —
Стрэчы ды расстаньнi.
Пасьля чаркi забыцьцё,
Потым — пакаяньне.
Пра гэткае „славянскае“ жыцьцё беларускі народ дакладна песень не складаў, гэта аўтарскі твор (верш А. Лягчылава, музыка А. Балотніка).
Разьбярэмся са зьместам рэфрэну. Па-першае, зашмат — як на беларускі звычай — разьвітальных чарак (мае быць адна). Па-другое, ёсьць пытаньні да ўжытых у ім назваў.
Пасашок — гэта булачка, а ня тое, што вы падумалі!
На посошок — так казалі й кажуць у Расеі.
Сьведчыць Уладзімір Даль:
Посох, шуточное. Третья рюмка вина на прощанье: первая на праву, вторая на леву ногу; третья на посох: надо, не захромал бы! Посошок (костромское) — то же.
І сучасныя расейскія дыялектолягі у значэньні разьвітальнага пачастунку фіксуюць слова посошок, прыкладам, у вясельных абрадах пад Калугаю.
Кабак
Слова посах — ад сахі, рассохлай галіны — вядомае і беларускай мове, але нават у 6-тамовым Тлумачальным слоўніку, які русізмаў не цураецца, посах значыць толькі ‘доўгі кій’ (у тым ліку жазло ў сьвятара) і падаецца бяз прыкладаў.
На Тураўшчыне гэта яшчэ і прылада, якою заганяюць рыбу ў сетку, на Гомельшчыне посахам завуць наседжанае яйка. Беларускія дыялекты, здаецца, ня ведаюць слова пасашок у значэньні ‘чарка’.
З адным выняткам — на крайнім усходзе беларускамоўнага абшару, дзе моцны ўплыў расейскае стыхіі, дасьледнікі запісвалі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў такое значэньне: Посошокъ — послѣдняя прощальная рюмка. Ну, ужъ выпій пасашокъ, — нильзя такъ ѣхать (Смаленскі павет. У. Дабравольскі, Смоленскій областной словарь, 1914 г.).
Але пазьнейшыя дыялектолягі адзначаюць на той самай Смаленшчыне словы посóх, посошóк у значэньні маленькіх сьвяточных булачак ці піражкоў, а ня чаркі.
Словарь смоленских говоров. Выпуск 8. Смоленск, 1998
Што да літаратурнае мовы, то не пакідае сумневаў той жа афіцыйны „Руска-беларускі слоўнік“: расейскі посошок у жартоўным значэньні — па-беларуску там адыходная, выпіць на дарогу адыходную.
Словы для рытуалу расстаньня (калі разыходзяцца ці разьяжджаюцца) у Беларусі шматстайныя: адыходзіны, адыходак, ад’яжджаньне. Адпаведная чарка можа называцца формулай на адыходак і пад. У Івана Насовіча (жывая народная мова ХІХ ст.) — на расхожую, на расхажку. Народны тост — Годзе, годзе: трэба выпіць на расходзьдзе! На паўночным усходзе, на Полаччыне і Падняпроўі, скажуць хутчэй на дарожку.
Дылема „транспартам ці пехатой“ як выбар нацыянальнай ідэнтычнасьці
Але цікавейшыя вобразныя назвы гэтай самай разьвітальнай. Рыгор Барадулін пра мову сваёй Вушаччыны:
На адыходзіны капытковую выпіць ня шкодзіць.
Капытковую да дна!
Дзядзька Рыгор слова ня выдумаў: у рэгіёне падобныя бытуюць. Кажа дзяўчына, род якой зь Сянна: „Пакуль гэтыя госьці ад’яжджаюць, пакуль пап’юць усіх гэтых падкапытных...“ (запіс С. Сокалава-Воюша).
Яшчэ Барадулінаў выраз з Вушаччыны: Адхадную пілі на пужку, каб пуга добра каня падганяла.
А што наконт аглаблёвай?
Міхась Скобла ў даўнім тэксьце на тэму ў „Слоўніку Свабоды” таксама палемізуе з вышэйзгаданай песенькай пра „пасашок-кажушок” і ў палемічным запале шчодра аддае аглаблёвую ўсходнім суседзям. Але ў расейскай мове само слова такое наўрад ці магчымае. Там оглóбля заканамерна ўтварае прыметнік оглóбельный, і оглóбельная бывае толькі крытыка палітычна няправільных пісьменьнікаў і навукоўцаў, але ня чарка.
А ў нас аглабля́ — аглаблёвы, заканамерна ўтвораны прыметнік, і аглаблёвую чарку ведаюць амаль па ўсёй краіне. Яе ўпамінаюць пісьменьнікі з розных рэгіёнаў — ад Л. Левановіча з усходніх Касьцюковічаў і А. Бароўскага з паўднёвае Мазыршчыны да Ўладзімера Пецюкевіча з паўночнай Браслаўшчыны, Анатоля Клышкі з Наваградчыны (у яго варыянт аглабельная) і Адама Мальдзіса з паўночна-заходняй Віленшчыны:
— Час позьні ўжо. Зараз і першыя пеўні засьпяваюць.
— Ага, дадому пара.
— Тады па астатняй, па аглаблёвай.
...Услед за Дайнаровічамі і Лакуціеўскімі паступова ўсе, нават няцьвёрды ў нагах Сыракомля, выйшлі ў сені. Па старадаўняму звычаю гаспадар вынес туды аглаблёвыя кілішкі.
(Адам Мальдзіс. Восень пасярод вясны)
Уладзіслаў Сыракомля ў вобразе „лірніка вясковага“
Запомнім: Адам Мальдзіс уклаў Сыракомлеваму шляхоцкаму асяродзьдзю ў вусны аглаблёвую.
Аляксандар Арлоўскі (1777—1832). Бяседа ў Радзівілаў
Суседзі палякі дагэтуль п’юць strzemiennego. Ужывалі падобнае таксама казакі. Але тост гэты ведалі і ў нас. Страмянáя — ставячы нагу ў стрэмя. Выраз у нашай традыцыі вядомы акурат ад Уладыслава Сыракомлі („Дарога зь Вільні ў Ашмяну“; відаць, пісьменьнік усё ж разьмяжоўваў страмяную і аглаблёвую залежна ад сытуацыі) ды з шляхоцкіх мэмуараў.
Страмёны
Як бачым, капыток, пужка, аглабля, стрэмя — усё конна-транспартныя атрыбуты. А суседзі-ўкраінцы разьвітваюцца з госьцем самым відавочным конскім тостам: На коня!
Таму на расейскіх сайтах жартуюць: і беларусы, і ўкраінцы, і палякі разьяжджаюцца хто на калёсах, хто на кані, а яны самі пехатой ды з кіёчкам.
Конная таксоўка. Віцебск. Фота «Белсат»
Хаця, відаць, і некаторыя беларусы ня грэбавалі пехатой. І сваё тое эсэ Міхась Скобла назваў „Расхадуха”, і раскошны тост зьвершаваў: Узьніміце чарку-"расхадуху“ за веліч і сілу беларускага духу. Гэтае ж слова ўжываў Янка Брыль у сваіх абразках: „Упершыню пачуў тут, калі сядзелі за сталом, што апошняя чарка называецца расхадуха“. Ёсьць яно ў згаданага Анатоля Клышкі, у ягоным вольным пераказе нямецкіх народных казак пра недарэкаў-Шыльдбюргераў:
...Праўду казаў мой дзед: ня пі, а асабліва першай чаркі.
Шыльдбюргеры гэтай мудрай парады ня ведалі ... і таму ладна надзюбаліся. Бо была розная чарка — і кругавая, і медавая, і расхадуха, і падскакуха, а пасьля і паваліха, і пакаціха. А як хапілі аглабельную, дык толькі праз гадзіны тры ачомаліся.
(І не маглі разабраць ногі, бо былі ў аднолькавых штанах, а дапамагчы высьветліць, дзе чыя нага, мог толькі ладны ўдар дубцом па ёй.)
Пералік і назвы чарак тут аўтарства А. Клышкі.
Міхась Скобла абвясьціў расхадуху агульнабеларускім разьвітальным тостам. Праўда, я заўважыў, што ўсе аўтары, якія ўжываюць выраз расхадуха, — з аднаго рэгіёну: Брыль і Клышка з Наваградчыны, Скобла з Зэльвеншчыны. Але хай сабе будзе і такі рэгіянальны ўнёсак у нацыянальную лексычную скарбніцу.
Анатоль Клышка ў эсэ, прысьвечаным посуду для піцьця, дае яшчэ адзін назоў разьвітальнай чарцы -- „на рукавiцы“:
Гэта ўжо напрыканцы бяседы, пасьля чаркi-пакатухi або калi п’ецца разьвiтальная „на рукавiцы“ або „аглабельная“, усялякi посуд можа страцiць выразныя абрысы, i ня толькi кiлiшак, а нават шклянка можа сысьцi за чарку.
Зычу ўсім чытачам, каб такога зь імі ня здарылася.
Падсумуйма:
1) беларуская разьвітальная чарка — АДНА.
2) вобразная назва на густ, транспарт і настрой:
аглаблёвая
капытковая
на пýжку
страмяная (гіст.)
на рукавіцы (узімку)
3) апісальная назва: — расхадуха, адыходная, на адыходак, на дарожку, на расходзьдзе