“Дом літаратара: падзеі і вынікі 2007 году”

Сяргей Абламейка: “Сёньняшні выпуск перадачы “Дом літаратара” – соты, юбілейны. Сымбалічна, што выходзіць ён на парозе новага 2008 году, калі падводзяцца вынікі і падлічваюцца здабыткі і страты. Давайце і мы пачнём нашу гутарку з падрахункаў. Якія падзеі ў літаратурным жыцьці Беларусі за мінулы год вам запомніліся?”

Сяргей Законьнікаў: “Найперш хацеў бы згадаць “Брылёўскія чытаньні”, прымеркаваныя да 90-годзьдзя Янкі Брыля, якія адбыліся ў жніўні 2007 году. Дарэчы, прайшлі яны не ў нейкай акадэмічнай сталічнай зале, а на лецішчы нашага выдатнага пісьменьніка ў Крынічным. І там, гледзячы на беларускую прыроду, якая ніколі не прыядаецца, якая прыгожая ў любую пару году, слухаючы выступленьні Генадзя Бураўкіна, Алеся Жука, Анатоля Вярцінскага, Анатоля Кудраўца, Алеся Пашкевіча, Барыса Пятровіча, Анатоля Сідарэвіча, іншых празаікаў, паэтаў і крытыкаў, было неяк асабліва відавочна, што наша літаратура і ў мінулым і сёньня – ня самая горшая сярод эўрапейскіх літаратураў”.

Ганна Кісьліцына: “Падзеі для літаратуры – гэта найперш выхад кніг. З кнігавыдавецкага гледзішча 2007 год быў для нашай літаратуры шчасьлівы. Паглядзіце, колькі добрых кніг было выдадзена: “Дождж: возера ў акупунктуры” Алеся Разанава, “Палеская элегія” Мікола Купрэева, “Фрашкі да пляшкі Севярына Квяткоўскага”, “Казкі” Адама Глёбуса. Некалькі вартасных кніг выйшла ў сэрыі “Кнігарня Наша Ніва”. Па маіх назіраньнях, летась адбыўся паварот беларускай літаратуры да масавага чытача. Можа, ён не заўважны для іншых, а для мяне відавочны. Пісьменьнікі сталі пісаць у разьліку на масавага чытача. У гэтым сэнсе можна назваць кнігу Ўладзіслава Ахроменкі і Максіма Клімковіча “Янкі, альбо Астатні наезд на Літве”, дзьве кнігі Наталкі Бабінай – “Крыві не павінна быць відна” і “Рыбін горад”, кнігу “Марш дробнай сволачы” Евы Вежнавец. Паказальна, што летась пабачылі сьвет некалькі беларускіх раманаў. Літаральна перад Новым годам выйшла “Малая падарожная кніга па горадзе Сонца” Артура Клінава. Мне здаецца вельмі важным тое, што пісьменьнікі паварочваюцца тварам да масавага чытача. Ага, ледзь не забылася адзначыць, магчыма, лепшую кнігу за мінулы год. Гэта “Код адсутнасьці” нашага выбітнага эсэіста і філёзафа Валянціна Акудовіча”.

Анатоль Сідарэвіч: “А я хацеў бы згадаць падзею зглумленую. Гэтая ўлада ўзялася адзначыць 125-годзьдзе Янкі Купалы і Якуба Коласа, стварыла вялікі аргкамітэт, куды панаўводзіла ўсякіх чыноўнікаў. Скажыце, гэты юбілей стаў усенародным сьвятам? Ня стаў. Але мушу сказаць і пра памятныя падзеі. “Беларускі кнігазбор” выдаў добры сэрыйны том Якуба Коласа, тамсама да 100-годзьдзя Рыгора Крушыны выйшла кніга паэзіі “Кантата самотных” гэтага непадобнага да іншых эмігранта. У “кнігазбораўскай” сэрыі выйшаў том Зьмітрака Бядулі. Мяне радуе, што зноў паказаў сябе Алег Мінкін – паэт, якога заўсёды цікава чытаць (выйшла ягоная кніга “Пенаты”). Мяне парадавала кніга Анатоля Кудраўца “За дальнім прычалам” – літаратурныя партрэты. Зь перакладных аўтараў я зь цікавасьцю чытаў Рышарда Капусьцінскага. Ну, і як гісторык, я ня мог не прачытаць “Рэпрэсаваных праваслаўных сьвятароў і сьвяшчэннаслужыцеляў…” Леаніда Маракова, страшную кнігу, дзе ледзь ня кожны другі артыкул заканчваецца словамі: “далейшы лёс невядомы…”

“Дом літаратара” запатрабаваны, а гэта самае галоўнае”

Абламейка: “Як ужо было сказана, мы бярэм удзел у 100-м выпуску праграмы “Дом літаратара”. Два гады ў эфіры, 100 выпускаў, дзясяткі аўтараў прачыталі свае творы, прагучалі дзясяткі рэцэнзіяў. На вашу думку, ці заняла наша перадача нейкае месца ў літаратурным працэсе краіны? Або яна застаецца толькі фактарам журналістыкі?”

Сідарэвіч: “Вось я іду па вуліцы ў Магілёве, а да мяне падыходзіць чалавек і пачынае расказваць, што чуў мяне ў “Доме літаратара”. Прычым, я гэтага чалавека абсалютна ня ведаю. Альбо прыяжджаю ў Слуцак, і мне тое самае кажуць. Ці ўзяць нашых вэтэранаў літаратуры, якія не сябруюць з кампутарнай тэхнікай, жывуць яшчэ ў век радыё. Яны сядзяць па сваіх лецішчах і слухаюць “Свабоду”. А потым тэлефануюць і дзякуюць за “Дом літаратара”. Значыць, перадача запатрабаваная, і гэта самае галоўнае. Было б добра, калі б яна і надалей выходзіла”.

Законьнікаў: “Думаю, што “Дом літаратара” – найперш фактар літаратурнага працэсу. І тут я б хацеў зьвярнуць увагу на прыкладны бок гэтай справы. Сёньня існуе цэлы літаратурны акіян, дзе ёсьць безьліч выдатных твораў. І гэты акіян адпалохвае чытача. Без крытыка-падказьніка не абысьціся. І вось тут “Дом літаратара” якраз і выконвае гэтую функцыю падказкі: а дзе што добрае выйшла, а што варта пачытаць. І гэта вельмі добра”.

“Літаратурная Беларусь” становіцца паўнавартаснай пісьменьніцкай трыбунай”

Міхась Скобла: “Сёлета пачаў выходзіць 16-цістаронкавы дадатак да газэты “Новы час”, якую выдае Менская гарадзкая арганізацыя Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны. Але выглядае на тое, што газэта можа спыніць сваё існаваньне, бо ня зможа выплаціць 50 мільёнаў рублёў Мікалаю Чаргінцу (суд у гэтай справе адбыўся ў сьнежні). Як вы лічыце, ці пасьпела “Літаратурная Беларусь” стаць паўнавартаснай пісьменьніцкай трыбунай наўзамен узятага ўладамі пад кантроль тыднёвіка “Літаратура і мастацтва”?”

Законьнікаў: “Відаць, “Літаратурнай Беларусі” пакуль што не ўдалося стаць паўнавартаснай пісьменьніцкай трыбунай, але яна ёю становіцца. Вядома ж, дзівіць такі падыход беларускіх уладаў да літаратурных выданьняў. На іх старонках той палітыкі, якой баіцца ўлада, як быццам няма. Там – проза, паэзія, прыгожае пісьменства. У нас лічаныя выданьні, дзе можна надрукаваць літаратурны твор. І таму кожнае выданьне надзвычай каштоўнае. Мы, літаратары, зь вялікай трывогай сочым за тым, што адбываецца з газэтай “Новы час”, а значыць, і з “Літаратурнай Беларусьсю”.

Кісьліцына: “Літаратурную Беларусь” я пакуль ня вельмі высока ацэньваю. У яе няма ўласнай нішы, няма свайго аблічча, яна спрабуе падмяніць сабою “ЛіМ”. Газэта час ад часу трапляе мне на вочы, але пакуль я яе не шукаю. Увогуле, мала хто ведае пра існаваньне гэтага ўкладыша”.

Сідарэвіч: “Ня будзем забывацца, што “Літаратурная Беларусь” пачалася ў газэце “Наша слова”, пакуль не было адноўлена выданьне “Новага часу”. Канцэпцыі “Літаратурнай Беларусі” няма, бо гэта ж не тыднёвік, а месячнік на шаснаццаці старонках. Кепска, што там няма аналітыкі. А “крытыка добрая тады, калі яна аналітычная”, – гэта я паўтараю словы Міхася Лявонавіча Стральцова. Але творы там друкуюцца часам выдатныя. Прыгадаю нядаўнюю вельмі моцную паэтычную нізку Анатоля Вярцінскага. Парадавалі мяне і вершы майго земляка Івана Лагвіновіча, я нават не ўтрымаўся, каб не патэлефанаваць аднаму свайму калегу – абавязкова пачытай. Хочацца спадзявацца, што ўсё ж “Новы час” і “Літаратурная Беларусь” застануцца. Толькі трэба падбаць пра канцэпцыю выданьня”.

“У Інстытуце літаратуры апошнім часам навукоўцы перасталі клапаціцца пра навуковае адкрыцьцё”

Абламейка: “Сёлета быў ліквідаваны Інстытут літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук. Ліквідаваны ціха, без асаблівых пратэстаў, а існаваў ён аж 75 гадоў. Інстытут быў далучаны да Інстытуту мовы. Ва ўсіх суседніх з Беларусьсю краінах інстытуты мовы і літаратуры існуюць асобна. У некаторых суседзяў такіх інстытутаў па 4-6, а ў Расіі – больш за дзясятак. Як адаб’ецца, на вашу думку, адсутнасьць гэтай установы на культурным жыцьці краіны?”

Законьнікаў: “Я сачыў за тым, як адбываецца працэс “аб’яднаньня”. Прыкра ўсё гэта. Мы наогул у нашай дзяржаве шмат чаго ня ведаем, усё робіцца спадцішка. Вельмі справядліва сказана, што такіх інстытутаў мовы і літаратуры трэба не адзін і нават ня два. Нацыя заўсёды выяўляецца ў культуры, а літаратура, у прыватнасьці, – галоўны паказчык, чыньнік гэтай культуры. Таму што без культуры існаваньне нацыі ўвогуле ня мае сэнсу. Чалавецтва даўно ў гэтым пераканалася. З чым мы ідзем у вялікі сьвет? Ня толькі ж з трактарам “Беларусь”, мы ідзем з такімі культурнымі брэндамі, як Васіль Быкаў, Уладзімер Караткевіч. І таму не рабіць грунтоўных дасьледаваньняў у галіне літаратуры – гэта абсалютна беспэрспэктыўна для яе разьвіцьця. Літаратура павінна асэнсоўвацца, павінна разглядацца спэцыялістамі. Таму мы яшчэ адчуем нэгатыўныя вынікі гэтага “аб’яднаньня”.

Кісьліцына: “Усе ведаюць, што Інстытут літаратуры далучаны да Інстытуту мовазнаўства, але нямногія ведаюць, што ў Беларусі ёсьць яшчэ і Інстытут праблемаў культуры. Ці многа праблемаў культуры ён падымае, ці многа людзей ведаюць пра яго існаваньне?.. Я абсалютна ўпэўненая, што навука, у прыватнасьці, літаратуразнаўства, робіцца навукоўцамі, а не інстытутамі. Калісьці Бальзак сказаў: “Ключом да кожнай навукі зьяўляецца знак пытаньня”. І праблема ня ў тым, да каго нас далучаць, а ў тым, што ў навукоўцаў, якія ў апошні час працавалі ў Інстытуце літаратуры, пытальнікі скончыліся. Засталіся толькі дзяльба пасадаў, каэфіцыенты... І вось гэта мяне турбуе , таму што людзі перасталі клапаціцца пра навуковае адкрыцьцё, пра навуковую навізну, і гэта больш страшна, чым любое зьліцьцё. Колькі выбітных навукоўцаў было ў Інбелкульце! Я нездарма пра яго згадала, таму што акрамя інстытутаў мовы і літаратуры ў гэтым аб’яднаным інстытуце будзе яшчэ і інстытут фальклёру. Выбітным навукоўцам гэта не замінае, хоць, безумоўна, гэта крок назад. Але мне здаецца, што калі будуць навукоўцы, то ў любы момант мы зможам аддзяліць гэты інстытут, і навука будзе жыць”.

Сідарэвіч: “Што тычыцца параўнаньня з Інстытутам беларускай культуры... Па-першае, Інбелкульт быў правобразам акадэміі. Ён ствараўся ў разьліку на тое, што будзе ператвораны потым у акадэмію. Па-другое, Інстытут беларускай культуры ствараўся ў эпоху беларусізацыі, пры спрыяньні ўлады. На чале гэтага інстытуту стаяў такі сьвяты чалавек для беларускай культуры, як Усевалад Ігнатоўскі. Прабачайце, які ж сьвяты чалавек для беларускай культуры цяпер стаіць на чале Акадэміі навук?..”

“У Беларусі літаратура амаль аддзеленая ад дзяржавы, як царква”

Міхась Скобла: “Я хачу не пагадзіцца з думкай Ганны наконт павароту беларускай літаратуры да масавага чытача. У Беларусі ўвогуле назіраецца дзіўная сытуацыя. У нас літаратура амаль аддзеленая ад дзяржавы, як царква. У нас выходзіць недзяржаўны літаратурны часопіс “Дзеяслоў”. Дзяржаўнае тэлебачаньне і радыё абыходзяцца без пісьменьнікаў. У студэнцкія аўдыторыі дзяржаўных ВНУ пісьменьнік таксама ня можа прыйсьці. Дык пра які паварот можна гаварыць?”

Кісьліцына: “Ёсьць людзі, якія глядзяць на шклянку кока-колы і гавораць, што яна напалову пустая, а ёсьць людзі, якія гавораць, што яна напалову поўная. Дык вось, я заўсёды гляджу на ўсё, думаючы пра лепшае. Мне здаецца, што гэта важна – бачыць добрае і пазытыўнае. Можна гаварыць, што пісьменьнікаў не пускаюць у ВНУ, але я сама прэзэнтавала кніжку, выдадзеную у недзяржаўным выдавецтве, у сямі абласных гарадах. І гэта былі ўнівэрсытэты, бібліятэкі. Так, я дамаўлялася на прыватным узроўні. Званіла і казала: “Добры дзень, я Ганна Кісьліцына, я хачу ў вас выступіць.” Былі ўстановы, дзе баяліся нас пускаць. Але не было ніводнага гораду, дзе нам гэтая боязь замінала. Мы ўсё роўна там выступалі. І нават калі б не знайшлося для нас касьцёлу, не знайшлося бібліятэкі, мы ўсё роўна выступалі б на вуліцах, паверце мне.

Было вельмі сьмешна дамаўляцца зь Віцебскам. Калі я званіла туды, мне на поўным сур’ёзе казалі: “Вы ж не выступайце толькі ў Літаратурным музэі, бо яго закрыюць”. Я пытаюся: “Божачка, хто ж мае такую ўладу, каб закрыць Літаратурны музэй?” А мне гавораць: “Тамара Краснова-Гусачэнка”. “А хто гэта?” “Яна ўзначальвае Віцебскую філію “чаргінцоўскага” саюзу”… Дарагія мае жыхары Віцебску, перастаньце баяцца. Няма такой пісьменьніцы – Тамары Красновай-Гусачэнка. Мы ўсё роўна прыехалі ў Віцебск, цудоўны быў выступ, і нікога не закрылі і не пасадзілі. Гэты страх жыве ў нас у галаве. Яшчэ хачу згадаць цудоўны фэстываль “Парадак слоў”, а таксама цудоўныя сустрэчы, якія называліся “Навстречу – насустрач”. Гэта сустрэчы з пісьменьнікамі ўкраінскімі і расейскімі, якія прыяжджалі ў Менск. І былі цудоўныя літаратурныя двубоі, калі з нашага боку выступаў пісьменьнік, і з расейскага ці ўкраінскага. Дык вось, калі гэтыя пісьменьнікі прыяжджалі, яны ўвесь час нам казалі: “Якія вы шчасьлівыя, у вас поўныя залі, мы пра такое можам толькі марыць”. Вядомы маскоўскі паэт Глеб Шульпякоў гаварыў: “Калі ў нас у Маскве выдаецца кніжка, мы ходзім у кнігарні і глядзім, колькі асобнікаў прадалося, калі ў нас на сустрэчы прадаецца адна-дзьве кнігі, гэта вельмі добры вынік. А вы прадаяце на адной прэзэнтацыі па дзесяць-дваццаць і плачаце, што ў вас няма чытача”.

“Адбываецца падмена сапраўднай літаратуры эрзацам – і ў СМІ, і ў школе”

Скобла: “Летась, як і раней, улады працягвалі забараняць пісьменьніцкія сустрэчы. Зь нядаўніх такіх “недазволаў” згадваецца вечарына Рыгора Крушыны, якая спачатку плянавалася ў Слуцкай гарадзкой бібліятэцы, а ўрэшце адбылася на прыватнай кватэры. Можна ўспомніць і нядаўнюю сустрэчу з чытачамі Алеся Разанава, якая адбылася таксама ў Менску на кватэры сьвятара. На маю думку, такой камэрнасьці для паўнавартаснага кантакту пісьменьніка з чытачом недастаткова. А як вы лічыце?”

Законьнікаў: “Мяне трывожыць ня столькі тое, што наша ўлада адлучае сёньня пісьменьнікаў ад чытацкай аўдыторыі, не дазваляе ім друкавацца ў выданьнях і выдавецтвах дзяржаўных. Мяне больш трывожыць, што адбываецца вялікая падмена ў інфармацыйнай прасторы. Падмена сапраўднага – эрзацам. Калі сёньня ў школьныя праграмы ўводзіцца літаратура, якая ня мае таго мастацкага ўзроўню, які патрэбен, то гэта мяне трывожыць найбольш. Існуе меркаваньне, што для таго, каб вырасьлі вялікія пісьменьнікі, патрэбная вялікая аўдыторыя. Уолт Уітмэн некалі сказаў: “Каб мець вялікіх паэтаў, трэба мець вялікую аўдыторыю”. Але яму запярэчыў Дэлмар Шварц: “Каб мець вялікую паэзію, трэба мець вялікіх паэтаў”. Вялікія паэты могуць нарадзіцца і ў нашых умовах. І нават у сытуацыі, калі ім трэба да чытача прабівацца, змагацца, каб заўважылі, можа быць, у гэтым ёсьць пэўная карысьць для саміх творцаў”.

Скобла: “Спадар Сяргей, я ведаю, у вас даволі вялікі досьвед падпольных і напаўпадпольных сустрэчаў з чытачамі. На вашу думку, як доўга будзе працягвацца падобная практыка?”

Законьнікаў: “Мушу канстатаваць пэўнае “пацяпленьне” ў адносінах улады да літаратараў. Улада павярнулася да літаратуры хоць трошачкі, у тым ліку ў адносінах да нашага Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Трэба ж “на выхадзе” мець нейкую прадукцыю літаратурную, а яе дае якраз той саюз, які не праўладны, дзе пісьменьнікі твораць і думаюць свабодна”.

Абламейка: “І пры канцы гутаркі назавіце, на вашу думку, лепшую беларускую кнігу 2007 году”.

Кісьліцына: “Палеская элегія” Міколы Купрэева”.

Законьнікаў: “Я хацеў бы выдзеліць эсэістыку Віктара Казька, Васіля Зуёнка і Ўладзімера Някляева”.

Сідарэвіч: А гэта пытаньнейка… Ну, але ўсё-такі “Палеская элегія” Міколы Купрэева”.