Васіль Зуёнак, Менск Новая перадача сэрыі “Прыватны дзёньнік”. Сваімі асабістымі развагамі пра пражытае і перажытае на мінулым тыдні са слухачамі “Свабоды” дзеліцца знаны беларускі паэт, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы Васіль Зуёнак.
26 лістапада, субота
Тым лістападаўскім вечарам, пра які ён шмат пазьней расказаў у вершы “Напачатку дарог”, усяго “чатыры леты прабеглі над бяляваю галоўкай”. Але якімі недзіцячымі вачыма глядзеў ён на сьвет, а ў гэтым, канкрэтным выпадку на тое, як жанкі шаткуюць капусту. Якое ўсё ў гэтай выяве, намаляванай словам, па-рубэнзаўску калярытна-дыхтоўна, такое адчуваньнае — на зрок, слых, на смак. Сапраўды, у позірку хлапчаняці буяюць гены будучага валадара мастацкага слова. Эпас у паэзіі і паэзія ў эпасе, — так, гэта ён, Уладзімер Караткевіч. І было б яму сёньня семдзесят пяць…
Караткевіч змагарны, бунтоўны і Караткевіч эпахальна-эпічны — у адзінстве гэтых дзьвюх велічыняў (грамадзянскай і творчай) яго непаўторнасьць, яго шлях да чытацкага сэрца. Гэтым ён здабыў любоў і пашану народную, асабліва між моладзі, і халодную непрыхільнасьць з боку супраціўнікаў (яўных і прытоеных) беларушчыны. Бо ці не таму ж ушанаваньне 75-годзьдзя Ўладзімера Караткевіча, змагара за Беларусь беларускую, зямлю пад белымі крыламі, значыць, вольную, афіцыйна, так бы мовіць, “лякалізавалі”, адрасавалі на Віцебшчыну, у Воршу. Ці не чарговая гэта спроба зьняць любімае ў народзе імя з агульнанацыянальных сьцягоў, звузіць, прытушыць яго бунтарнае ўзьдзеяньне, прыглушыць розгалас яго пякельных дум аб лёсе Беларусі…
А да магілы яго, на засьнежаны грудок, кладуцца кветкі. Схіляюся і я перад зорнай памяцьцю Вялікага Беларуса.
27 лістапада, нядзеля
У роднай вёсцы — кароткая клопатная паездка. Але і тэлевізар нейкія паўгадзіны ўрваў. Гляджу на экран, параўноўваю з пабачаным у рэчаіснасьці і разумею: “бочку перавярнулі”. Тую самую, з показкі пра местачковага краўца — мадэльерам цяпер бы яго назвалі.
Дык ці не з такой самай “перавернутай бочкі” і гэтыя — зь сёньняшняй тэлевізійнай віртуальнасьці — аграгарадкі? Помніцца: было ўжо гэта, было… Некалькі дзесяцігодзьдзяў таму. І столькі абнадзейвальнай гаманы было пра аграгарадкі і абяцаньняў, як расквітнее зь імі калгасная вёска… Мінуў час — дзе ён, той роськвіт?..
Затое ўпарта засядаюць “карміцелі народу” — інакш іх не назавеш. Бо аж згінаюцца яны крукам ад клопату, як “накарміць народ” (сэлектарнымі нарадамі сядзеньні тыя называюцца). З аднаго канца стала гучыць: “Это нам достаточно, чтобы накормиць народ?” “Достаточно, достаточно!” — запэўнівае голас, ніжэйшы чынам, на другім канцы. І нікому зь іх у галаву, здаецца, ня цюкнула пытаньне: хто ж каго корміць, зрэшты, яны народ ці народ іх?..
І зноў тое ж, што і сорак-пяцьдзясят гадоў таму: тая ж панацэя — аграгарадкі. Прыгожа малюецца… А кажуць, зьдзяйсьненьне намаляванага на мільярды даляраў цягне… А Бог не дае…
За акном — старэючая вёска, напалову разбураная фэрма, закрытая пачатковая школка… І такіх вёсак вакол пакуль уяўнага, віртуальнага аграгарадка — з паўдзясятка. Тады іх непэрспэктыўнымі найменавалі. А цяпер як?..
28 лістапада, панядзелак
Дзень не адзначаны чырвонай лічбай у календарах. Дый ці прэтэндуе ён на тое: сумнаваты дзень, бо — посны. Першы дзень піліпаўскага посту. Мне ён, прызнаюся, асаблівых турботаў не закідвае: не беспрасьветны я посьнік. Але думкі іншага кшталту напрошваюцца. І нейкая непамыснасьць закрадаецца ў душу: колькі ж будуць беларусы-вернікі жыць па двух календарах?
Праўда, сусед мой — дык той не нарадуецца: ён католік, а жонка праваслаўная, то падвойчы сьвяткуе!
І чым апраўдаць непаразуменьне гэтае? Чым патлумачыць? Папоўскаю ўпартасьцю, можа? Аднак жа не — тоіцца тут штосьці большае. Ляўры першага Рыму мрояцца ўладыкам, і не жадаюць яны паступіцца сваім устанаўленьнем, хай сабе і супярэчлівым астатняму хрысьціянскаму сьвету. Павінны ж, павінны іменем Бога, айцы царкоўныя — з двух бакоў — імкнуцца і прыйсьці да згоды, рашуча зачыніўшы дзьверы храму перад палітыкай. А то ж яна пішчом лезе і да амбону, і за царскія вароты. Дажыліся, што ў нас ужо гучыць па-пракурорску забаронная фармулёўка: “…правядзеньне набажэнства без дазволу ўлады”. А пратэстанцкія рэлігійныя абшчыны “Новае жыцьцё”, “Запавет Хрыста”, наагул, па судах зацягалі…
Божа мой, Божа, каб Табе памаліцца, трэба нейкі мандат ці ліцэнзію ў чыноўніка вымаліць…
Ну а пост — ён і ёсьць пост. Горш такі, што трываюць людзі на адной вадзе — аб’яўляюць галадоўку за кратамі, як Сяргей Скрабец, Валеры Леванеўскі, Мікола Аўтуховіч… Дапамажы ім, Божа, адстаяць сваю праўду і слушнасьць…
Яшчэ адна (якраз у тэму) падзея сёньняшняга дня: на запрашэньне амбасады Ўкраіны ў Беларусі прыняў удзел у вечары памяці ахвяраў голаду 1932—1933 гадоў. Страшэнная рэч — першы вынік прымусовай калектывізацыі — у самым хлебадайным краі голад забраў 10 мільёнаў чалавечых жыцьцяў. Голадамор — гучыць гэта на ўкраінскай мове…
29 лістапада, аўторак
Гэтак жа, як у царкву, цягне ўладу ў літаратуру. Чарговы “рэйд” — утварэньне “кішэннай” пісьменьніцкай групоўкі — у піку Саюзу беларускіх пісьменьнікаў з больш чым шасьцідзесяцігадовай гісторыяй, сябрамі якога былі і Янка Купала, і Якуб Колас, і наагул такая кагорта творцаў, што могуць скласьці гонар любой літаратуры. “Аргумэнт” у “наваствораных”, што дзейны Саюз пісьменьнікаў быццам бы апынуўся ў абозе жыцьця, ня тую і ня тому песьню сьпявае, і трэба страсянуць пісьменьніцкую масу, паставіць на службу дзяржаве. Пры гэтым па-шулерску падмяняюцца паняцьці: робяцца раўназначнымі, роўнавялікімі ў гэтым служэньні, атаясамліваюцца дзяржава як чыноўніцкі апарат і грамадзтва, народ, нарэшце… Ня тое палохае, што ўтвараецца новае аб’яднаньне (рэч звычайная, іх цяпер дзясяткі ўзьнікаюць, аднадзёнак часьцей), непрымальна тое, што меркай таленавітасьці сьцьвярджаецца мера талерантнасьці, адданасьці ўладнаму рэжыму. Марныя спадзяваньні: не выпадае і ня выпадзе ператварыць сапраўдны талент у вэртыкальны слуп.
30 лістапада, серада
Ноч пражыць — ня поле перайсьці… Ой як далёка думкі блукаюць — недзе там аж за вяршынямі Каўказу… І вяртаюцца назад, з натхняльнай падказкай армянскага народу:
Яна мне сьведчыць: народ, як броняй, Перад навалай і генацыдам Сваёю мовай сябе бароніць — Яна на згубу душу ня выдасьць. Тут зрок мой зорку даўно сасватаў — Вышэй Каўказу — там, за Эльбрусам: Армяне, іменем Арарата Дапамажыце нам, беларусам!
На гадзіньніку — 6.30 раніцы.
1 сьнежня, чацьвер
Апошні месяц году — час падпіскі на пэрыядычныя выданьні. А ў падпісным рэспубліканскім каталёзе ні “Нашай Нівы”, ні “Народнай Волі”, ні іншых незалежных выданьняў… “Свабода друку” ў нас гэта называецца…
Ацалела ў гэтым сьпісе пазыцыя часопісу “Дзеяслоў”. Выданьне маладое, але сур’ёзнае. Сьпяшаюся з падпіскай, узброіўшыся самаробнай рэклямай: “Каб не чытаць тупых аслоў, выпісвай, браце, “Дзеяслоў”!” Раблю гэта з надзеяй добрых сустрэч з добрай літаратурай.
2 сьнежня, пятніца
Адшукаў па тэлефоне Алеся Наварыча, раман якога “Літоўскі воўк” толькі што прачытаў. Твор цікавы. Але зачэпкай для тэлефанаваньня паслужыла адно слоўца…
Справа ў тым, што ля маёй роднай вёскі Мачулішча ёсьць суседняя — Казубец. Колькі ўжо часу я дакопваюся да яе тапанімічнай этымалёгіі. І раптам вычытваю ў рамане: “…шляхта казубілася”. Ось так і натрапіў на сьлед! І выясьніў, што ў Алесевай мясцовасьці слова “казубіцца” азначае глядзець з зайздрасьцю, але разам і з пагардлівай годнасьцю, — гэтак па-шляхецку!..
На сёньня дык і хопіць: удачлівы дзень. Невялікі ўлоў? Яшчэ які! Ого! — гэта ж цэлае слова спаймаў, зазірнуў у самую яго сярэдзінку… Хіба мала: на цэлае слова стаў багацейшы!..
Тым лістападаўскім вечарам, пра які ён шмат пазьней расказаў у вершы “Напачатку дарог”, усяго “чатыры леты прабеглі над бяляваю галоўкай”. Але якімі недзіцячымі вачыма глядзеў ён на сьвет, а ў гэтым, канкрэтным выпадку на тое, як жанкі шаткуюць капусту. Якое ўсё ў гэтай выяве, намаляванай словам, па-рубэнзаўску калярытна-дыхтоўна, такое адчуваньнае — на зрок, слых, на смак. Сапраўды, у позірку хлапчаняці буяюць гены будучага валадара мастацкага слова. Эпас у паэзіі і паэзія ў эпасе, — так, гэта ён, Уладзімер Караткевіч. І было б яму сёньня семдзесят пяць…
Караткевіч змагарны, бунтоўны і Караткевіч эпахальна-эпічны — у адзінстве гэтых дзьвюх велічыняў (грамадзянскай і творчай) яго непаўторнасьць, яго шлях да чытацкага сэрца. Гэтым ён здабыў любоў і пашану народную, асабліва між моладзі, і халодную непрыхільнасьць з боку супраціўнікаў (яўных і прытоеных) беларушчыны. Бо ці не таму ж ушанаваньне 75-годзьдзя Ўладзімера Караткевіча, змагара за Беларусь беларускую, зямлю пад белымі крыламі, значыць, вольную, афіцыйна, так бы мовіць, “лякалізавалі”, адрасавалі на Віцебшчыну, у Воршу. Ці не чарговая гэта спроба зьняць любімае ў народзе імя з агульнанацыянальных сьцягоў, звузіць, прытушыць яго бунтарнае ўзьдзеяньне, прыглушыць розгалас яго пякельных дум аб лёсе Беларусі…
А да магілы яго, на засьнежаны грудок, кладуцца кветкі. Схіляюся і я перад зорнай памяцьцю Вялікага Беларуса.
27 лістапада, нядзеля
У роднай вёсцы — кароткая клопатная паездка. Але і тэлевізар нейкія паўгадзіны ўрваў. Гляджу на экран, параўноўваю з пабачаным у рэчаіснасьці і разумею: “бочку перавярнулі”. Тую самую, з показкі пра местачковага краўца — мадэльерам цяпер бы яго назвалі.
Дык ці не з такой самай “перавернутай бочкі” і гэтыя — зь сёньняшняй тэлевізійнай віртуальнасьці — аграгарадкі? Помніцца: было ўжо гэта, было… Некалькі дзесяцігодзьдзяў таму. І столькі абнадзейвальнай гаманы было пра аграгарадкі і абяцаньняў, як расквітнее зь імі калгасная вёска… Мінуў час — дзе ён, той роськвіт?..
Затое ўпарта засядаюць “карміцелі народу” — інакш іх не назавеш. Бо аж згінаюцца яны крукам ад клопату, як “накарміць народ” (сэлектарнымі нарадамі сядзеньні тыя называюцца). З аднаго канца стала гучыць: “Это нам достаточно, чтобы накормиць народ?” “Достаточно, достаточно!” — запэўнівае голас, ніжэйшы чынам, на другім канцы. І нікому зь іх у галаву, здаецца, ня цюкнула пытаньне: хто ж каго корміць, зрэшты, яны народ ці народ іх?..
І зноў тое ж, што і сорак-пяцьдзясят гадоў таму: тая ж панацэя — аграгарадкі. Прыгожа малюецца… А кажуць, зьдзяйсьненьне намаляванага на мільярды даляраў цягне… А Бог не дае…
За акном — старэючая вёска, напалову разбураная фэрма, закрытая пачатковая школка… І такіх вёсак вакол пакуль уяўнага, віртуальнага аграгарадка — з паўдзясятка. Тады іх непэрспэктыўнымі найменавалі. А цяпер як?..
28 лістапада, панядзелак
Дзень не адзначаны чырвонай лічбай у календарах. Дый ці прэтэндуе ён на тое: сумнаваты дзень, бо — посны. Першы дзень піліпаўскага посту. Мне ён, прызнаюся, асаблівых турботаў не закідвае: не беспрасьветны я посьнік. Але думкі іншага кшталту напрошваюцца. І нейкая непамыснасьць закрадаецца ў душу: колькі ж будуць беларусы-вернікі жыць па двух календарах?
Праўда, сусед мой — дык той не нарадуецца: ён католік, а жонка праваслаўная, то падвойчы сьвяткуе!
І чым апраўдаць непаразуменьне гэтае? Чым патлумачыць? Папоўскаю ўпартасьцю, можа? Аднак жа не — тоіцца тут штосьці большае. Ляўры першага Рыму мрояцца ўладыкам, і не жадаюць яны паступіцца сваім устанаўленьнем, хай сабе і супярэчлівым астатняму хрысьціянскаму сьвету. Павінны ж, павінны іменем Бога, айцы царкоўныя — з двух бакоў — імкнуцца і прыйсьці да згоды, рашуча зачыніўшы дзьверы храму перад палітыкай. А то ж яна пішчом лезе і да амбону, і за царскія вароты. Дажыліся, што ў нас ужо гучыць па-пракурорску забаронная фармулёўка: “…правядзеньне набажэнства без дазволу ўлады”. А пратэстанцкія рэлігійныя абшчыны “Новае жыцьцё”, “Запавет Хрыста”, наагул, па судах зацягалі…
Божа мой, Божа, каб Табе памаліцца, трэба нейкі мандат ці ліцэнзію ў чыноўніка вымаліць…
Ну а пост — ён і ёсьць пост. Горш такі, што трываюць людзі на адной вадзе — аб’яўляюць галадоўку за кратамі, як Сяргей Скрабец, Валеры Леванеўскі, Мікола Аўтуховіч… Дапамажы ім, Божа, адстаяць сваю праўду і слушнасьць…
Яшчэ адна (якраз у тэму) падзея сёньняшняга дня: на запрашэньне амбасады Ўкраіны ў Беларусі прыняў удзел у вечары памяці ахвяраў голаду 1932—1933 гадоў. Страшэнная рэч — першы вынік прымусовай калектывізацыі — у самым хлебадайным краі голад забраў 10 мільёнаў чалавечых жыцьцяў. Голадамор — гучыць гэта на ўкраінскай мове…
29 лістапада, аўторак
Гэтак жа, як у царкву, цягне ўладу ў літаратуру. Чарговы “рэйд” — утварэньне “кішэннай” пісьменьніцкай групоўкі — у піку Саюзу беларускіх пісьменьнікаў з больш чым шасьцідзесяцігадовай гісторыяй, сябрамі якога былі і Янка Купала, і Якуб Колас, і наагул такая кагорта творцаў, што могуць скласьці гонар любой літаратуры. “Аргумэнт” у “наваствораных”, што дзейны Саюз пісьменьнікаў быццам бы апынуўся ў абозе жыцьця, ня тую і ня тому песьню сьпявае, і трэба страсянуць пісьменьніцкую масу, паставіць на службу дзяржаве. Пры гэтым па-шулерску падмяняюцца паняцьці: робяцца раўназначнымі, роўнавялікімі ў гэтым служэньні, атаясамліваюцца дзяржава як чыноўніцкі апарат і грамадзтва, народ, нарэшце… Ня тое палохае, што ўтвараецца новае аб’яднаньне (рэч звычайная, іх цяпер дзясяткі ўзьнікаюць, аднадзёнак часьцей), непрымальна тое, што меркай таленавітасьці сьцьвярджаецца мера талерантнасьці, адданасьці ўладнаму рэжыму. Марныя спадзяваньні: не выпадае і ня выпадзе ператварыць сапраўдны талент у вэртыкальны слуп.
30 лістапада, серада
Ноч пражыць — ня поле перайсьці… Ой як далёка думкі блукаюць — недзе там аж за вяршынямі Каўказу… І вяртаюцца назад, з натхняльнай падказкай армянскага народу:
Яна мне сьведчыць: народ, як броняй, Перад навалай і генацыдам Сваёю мовай сябе бароніць — Яна на згубу душу ня выдасьць. Тут зрок мой зорку даўно сасватаў — Вышэй Каўказу — там, за Эльбрусам: Армяне, іменем Арарата Дапамажыце нам, беларусам!
На гадзіньніку — 6.30 раніцы.
1 сьнежня, чацьвер
Апошні месяц году — час падпіскі на пэрыядычныя выданьні. А ў падпісным рэспубліканскім каталёзе ні “Нашай Нівы”, ні “Народнай Волі”, ні іншых незалежных выданьняў… “Свабода друку” ў нас гэта называецца…
Ацалела ў гэтым сьпісе пазыцыя часопісу “Дзеяслоў”. Выданьне маладое, але сур’ёзнае. Сьпяшаюся з падпіскай, узброіўшыся самаробнай рэклямай: “Каб не чытаць тупых аслоў, выпісвай, браце, “Дзеяслоў”!” Раблю гэта з надзеяй добрых сустрэч з добрай літаратурай.
2 сьнежня, пятніца
Адшукаў па тэлефоне Алеся Наварыча, раман якога “Літоўскі воўк” толькі што прачытаў. Твор цікавы. Але зачэпкай для тэлефанаваньня паслужыла адно слоўца…
Справа ў тым, што ля маёй роднай вёскі Мачулішча ёсьць суседняя — Казубец. Колькі ўжо часу я дакопваюся да яе тапанімічнай этымалёгіі. І раптам вычытваю ў рамане: “…шляхта казубілася”. Ось так і натрапіў на сьлед! І выясьніў, што ў Алесевай мясцовасьці слова “казубіцца” азначае глядзець з зайздрасьцю, але разам і з пагардлівай годнасьцю, — гэтак па-шляхецку!..
На сёньня дык і хопіць: удачлівы дзень. Невялікі ўлоў? Яшчэ які! Ого! — гэта ж цэлае слова спаймаў, зазірнуў у самую яго сярэдзінку… Хіба мала: на цэлае слова стаў багацейшы!..