Зьміцер Падбярэскі, Менск Новая перадача сэрыі “Па-за тактам”.
(Зьміцер Падбярэскі: ) “Яшчэ гадоў з дваццаць таму музыказнаўцы сьцьвярджалі, быццам толькі кастрычніцкая рэвалюцыя прывяла да паўстаньня прафэсійнай кампазытарскай школы ў Беларусі. Пакіньма гэтыя вульгарызатарскія погляды ў мінулым. Зьвернемся да сучаснасьці. Штогод прынамсі некалькі чалавек пакідаюць сьцены Беларускай акадэміі музыкі з дыплёмамі кампазытараў. Аднак ці можна казаць пра існаваньне ўласна беларускай кампазытарскай школы? Калі так, дык хто яе найбольш яркія прадстаўнікі?
Нагодай для гэтых разважаньняў зрабіўся выдадзены нядаўна ў Польшчы дыск з запісамі музыкі Міколы Стомы, на жаль, заўчасна памерлага беларускага кампазытара. Дыск быў выдадзены ў Польшчы, бо менавіта там апошнія гады жыцьця працаваў Мікола, выкладаючы ў Варшаўскай акадэміі музыкі, выступаючы як піяніст з канцэртамі, зарабляючы на жыцьцё настройкай фартэпіяна. Ужо гэты факт выглядае не зусім звычайным як для біяграфіі беларускага музыканта. Пра Міколу Стому, ягоную музыку я гутару з кампазытарам Ларысай Сімаковіч, якая блізка ведала яго. Дык што ж гэта быў за чалавек, творца?”
(Ларыса Сімаковіч: ) “Вельмі мяккі, вельмі далікатны, вельмі чуйны і чульлівы. Гэта вось з той пароды людзей, якія гучна проста ня могуць размаўляць. І адсюль уся прырода і ўвесь характар. Чалавек, які зьнешне раззлавацца і ўпасьці ў гнеў ня можа. Ёсьць нейкія такія ўнутраныя эмоцыі… Напэўна былі! Але вось зьнешне — не! І ён, я так разумею, з той нейкай шляхты, інтэлігенцыі, якая нейкім чынам дажыла да таго часу. А ў музыцы адбівалася тая экспрэсія, якую ён насіў у сабе. Я так разумею, таму што музыка ягоная даволі экспрэсіўная. І пачуцьцё справядлівасьці, безумоўна, прысутнічала.
Гэта ж ён дапамог мне вярнуцца ў кампазыцыю. Ён узяў мяне за руку і прывёў да Дзьмітрыя Браніслававіча Смольскага. Я памятаю, нейкая недарэчнасьць адбылася зь Зянонам Пазьняком. Той дзень якраз супаў з нашым студэнцкім канцэртам, мы паказвалі свае студэнцкія творы ў кансэрваторыі. Мы так зьдзівіліся, а наш пэдагог Смольскі так проста ўсьміхаўся ціхенька. Мы зь Міколам супалі ў сваім памкненьні прысьвяціць гучаньне сёньняшняга твору Пазьняку. Нашая аднолькавая рэакцыя была вось на тую несправядлівасьць у дачыненьні да Зянона Пазьняка. І вось мы так зрэагавалі, я — сама па сабе і Мікола — сам па сабе”.
(Падбярэскі: ) “У музыку Мікола Стома прыйшоў, маючы за плячыма Інстытут замежных моваў, выдатныя веды ў гісторыі. Запісаны палякам, заўсёды і паўсюль размаўляў па-беларуску. Выглядаў жа ён на чалавека, які жыве ўласным, незалежным ад грамадзтва жыцьцём, замкнёным у самім сабе”.
(Сімаковіч: ) “Я думаю, што ад гэтага ён неверагодна пакутаваў. А як вызваліцца ад назапашаных эмоцыяў, ён, напэўна, ня ведаў. Насіў у сабе. Памятаю, вочы запальваліся, калі ён знаходзіў супадзеньне сваіх меркаваньняў у другім нейкім чалавеку. Па-дзіцячы рэагаваў, у вачах сьвяцілася нейкая такая захопленасьць і зьдзіўленьне зьяўлялася, што — во! — ён не адзін!”
(Падбярэскі: ) “Цяжка было спадзявацца, каб на мяжы 1980—1990-х гадоў творы кампазытара-пачаткоўца маглі быць выдадзены. Тым ня менш, яны разыходзіліся ў аматарскіх запісах, бо нешта было такое ў музыцы Стомы, што чапляла слухачоў, што выходзіла па-за межы кансэрваторскага акадэмізму. Настаўнік Міколы Стомы кампазытар Дзьмітры Смольскі згадвае”.
(Дзьмітры Смольскі: ) “Ён быў вельмі такі нестандартны вучань і вельмі цікавіўся ўсім новым — сучаснымі тэхналёгіямі музычнымі, творы слухаў, многа запісаў і ня проста цікавіўся, а гэтак дасканала вывучаў. І на працягу пяці гадоў ён ня так і многа напісаў, але кожны твор быў зроблены вельмі добра, быў вельмі такі таленавіты і адшліфаваны. І кожны зь ягоных твораў, якія гучалі ў кансэрваторыі на канцэртах, рабіўся нейкім такім памятным момантам у нашай кансэрваторыі, такім памятным здарэньнем на нашай катэдры. Было зь ім цікава працаваць, увесь час зь ім быў нейкім такім сьвятам”.
(Падбярэскі: ) “Яшчэ ў кансэрваторыі Мікола Стома поруч з творамі для традыцыйных інструмэнтаў пачаў пісаць кампутарную музыку, творы для сынтэзатара. І адначасова зьбіраў музычны фальклёр. Як жа ў адной асобе спалучаліся, умоўна кажучы, традыцыі і сучаснасьць?”
(Сімаковіч: ) “Справа ў тым, што яно даволі арганічна спалучаецца — традыцыі і сучаснае мысьленьне. Традыцыя — таму што гэта традыцыі, таму што гэта субстанцыя, якая існуе аўтаномна, сама па сабе. Хочам мы туды ўвайсьці ці ня хочам — ад гэтага яна не перастае існаваць. Яна існуе абсалютна самастойна. А сучаснае мысьленьне — гэта той спосаб мысьленьня, які мы маем. І ніякі іншы. І чалавек, які адэкватна ацэньвае, што такое традыцыя, што такое фальклёр і чым усё гэта патыхае, і на чым усё гэта пабудавана, наагул — чым мы дыхаем (а мы дыхаем ня толькі паветрам, а ўсім тым, што носіцца ў паветры) — той чалавек ня пройдзе міма і, безумоўна, будзе сьвядома карыстацца. Бо фальклёр не ўпрыгожыш сваімі нейкімі памкненьнямі, нейкімі намаганьнямі — ён у гэтым проста ня мае патрэбы. А вось пакарыстацца, зразумець, што там, што за гэтым стаіць, наагул — што гэта такое?.. На пэўным узроўні разумееш, што маеш у гэтым патрэбу.
Я думаю, што ў Міколы было тое ж самае. Безумоўна, што прамых цытаваньняў у яго не было, але ўсё, што з намі адбываецца ў жыцьці, яно знаходзіць адбітак у тым, што мы ствараем, што з нас выходзіць. І такое ўзьдзеяньне, як народная песьня, і тое, што можна пачуць у фальклёрных экспэдыцыях, — гэта не праходзіць вось так, непрыкметна”.
(Падбярэскі: ) “У 1991 годзе Мікола Стома зьяжджае ў Варшаву, каб ужо больш не вярнуцца на радзіму. Ён яўна ня ўпісваўся ў беларускую рэчаіснасьць тых гадоў”.
(Сімаковіч: ) “Тое, што яму было тут, у Менску, няўтульна — дакладна. Няўтульна душэўна, ён куды больш любіў свой — нешта накшталт фальварку — на мяжы зь Літвой. Дарэчы, цікавая такая назва. Я памятаю, казала яе, вымаўляла — і смакавала назву той вёскі. Вось там яму было ўтульна. Я так думаю, што гэта адзіная прычына: калі тут чалавеку гэтак няўтульна, ён ня бачыць ніякай пэрспэктывы і, можа быць, ёсьць ня тое што нейкія прапановы лепшыя… Ня думаю, што гэта было прычынай ягонага ад’езду.
Але ўсё роўна, ведаеце, каб пакласьці дзіця на ноч — яго трэба некуда пакласьці. І душу таксама трэба некуды ўкладваць, ёй павінна быць недзе месца. Нешта вось такое, у кожнага, праўда, па-свойму. А можа быць, ён паехаў, таму што ў яго былі сапраўды варыянты. Каб перабыць час. Чалавек жа ня можа так назаўсёды плянаваць, праўда? Хутчэй за ўсё, для сябе думаеш: часова, вось на столькі, на год-два, можа быць, проста грошы зарабіць — і вярнуцца. Не заўсёды ўдаецца вярнуцца. Галоўны Сцэнарыст, ведаеце, ён сваіх герояў абсалютна сьвядома пасяляе на тое месца, у той час, дзе ім трэба быць. І калі я нарадзілася тут — значыць, я для нечага тут, для самай там нейкай (я ня ведаю) справы, зьвіліны, загагуліны. Але я, напэўна, тут патрэбная”.
(Падбярэскі: ) “Ці можна праз музыку даведацца аб паходжаньні яе аўтара? Вы ўпэўнены, што музыка здольная расказаць пра яе стваральніка нават больш”.
(Сімаковіч: ) “Ня толькі аб паходжаньні — пра аўтара можна даведацца праз музыку. Таму што, як вядома, мастацтва, як і сцэна, не апранае, а агаляе. Іншая справа — ці ўмеем мы слухаць, ці нашае вуха настолькі завостранае, каб мы пачулі, з чаго тая музыка пачынаецца, пачулі тую няўтульнасьць, той боль, тое напружаньне… Тут ад нашага вуха залежыць, наколькі мы здольныя”.
(Падбярэскі: ) “Таго ж Міколу Стому можна было пазнаць па ягонай музыцы?”
(Сімаковіч: ) “Думаю, што так!”
(Падбярэскі: ) “У перадачы прагучалі фрагмэнты твораў Міколы Стомы — Этуд для арфы, саната для фартэпіяна “Бела-чорна-белае” ў выкананьні аўтара, Эскіз для сынтэзатара”.
Нагодай для гэтых разважаньняў зрабіўся выдадзены нядаўна ў Польшчы дыск з запісамі музыкі Міколы Стомы, на жаль, заўчасна памерлага беларускага кампазытара. Дыск быў выдадзены ў Польшчы, бо менавіта там апошнія гады жыцьця працаваў Мікола, выкладаючы ў Варшаўскай акадэміі музыкі, выступаючы як піяніст з канцэртамі, зарабляючы на жыцьцё настройкай фартэпіяна. Ужо гэты факт выглядае не зусім звычайным як для біяграфіі беларускага музыканта. Пра Міколу Стому, ягоную музыку я гутару з кампазытарам Ларысай Сімаковіч, якая блізка ведала яго. Дык што ж гэта быў за чалавек, творца?”
(Ларыса Сімаковіч: ) “Вельмі мяккі, вельмі далікатны, вельмі чуйны і чульлівы. Гэта вось з той пароды людзей, якія гучна проста ня могуць размаўляць. І адсюль уся прырода і ўвесь характар. Чалавек, які зьнешне раззлавацца і ўпасьці ў гнеў ня можа. Ёсьць нейкія такія ўнутраныя эмоцыі… Напэўна былі! Але вось зьнешне — не! І ён, я так разумею, з той нейкай шляхты, інтэлігенцыі, якая нейкім чынам дажыла да таго часу. А ў музыцы адбівалася тая экспрэсія, якую ён насіў у сабе. Я так разумею, таму што музыка ягоная даволі экспрэсіўная. І пачуцьцё справядлівасьці, безумоўна, прысутнічала.
Гэта ж ён дапамог мне вярнуцца ў кампазыцыю. Ён узяў мяне за руку і прывёў да Дзьмітрыя Браніслававіча Смольскага. Я памятаю, нейкая недарэчнасьць адбылася зь Зянонам Пазьняком. Той дзень якраз супаў з нашым студэнцкім канцэртам, мы паказвалі свае студэнцкія творы ў кансэрваторыі. Мы так зьдзівіліся, а наш пэдагог Смольскі так проста ўсьміхаўся ціхенька. Мы зь Міколам супалі ў сваім памкненьні прысьвяціць гучаньне сёньняшняга твору Пазьняку. Нашая аднолькавая рэакцыя была вось на тую несправядлівасьць у дачыненьні да Зянона Пазьняка. І вось мы так зрэагавалі, я — сама па сабе і Мікола — сам па сабе”.
(Падбярэскі: ) “У музыку Мікола Стома прыйшоў, маючы за плячыма Інстытут замежных моваў, выдатныя веды ў гісторыі. Запісаны палякам, заўсёды і паўсюль размаўляў па-беларуску. Выглядаў жа ён на чалавека, які жыве ўласным, незалежным ад грамадзтва жыцьцём, замкнёным у самім сабе”.
(Сімаковіч: ) “Я думаю, што ад гэтага ён неверагодна пакутаваў. А як вызваліцца ад назапашаных эмоцыяў, ён, напэўна, ня ведаў. Насіў у сабе. Памятаю, вочы запальваліся, калі ён знаходзіў супадзеньне сваіх меркаваньняў у другім нейкім чалавеку. Па-дзіцячы рэагаваў, у вачах сьвяцілася нейкая такая захопленасьць і зьдзіўленьне зьяўлялася, што — во! — ён не адзін!”
(Падбярэскі: ) “Цяжка было спадзявацца, каб на мяжы 1980—1990-х гадоў творы кампазытара-пачаткоўца маглі быць выдадзены. Тым ня менш, яны разыходзіліся ў аматарскіх запісах, бо нешта было такое ў музыцы Стомы, што чапляла слухачоў, што выходзіла па-за межы кансэрваторскага акадэмізму. Настаўнік Міколы Стомы кампазытар Дзьмітры Смольскі згадвае”.
(Дзьмітры Смольскі: ) “Ён быў вельмі такі нестандартны вучань і вельмі цікавіўся ўсім новым — сучаснымі тэхналёгіямі музычнымі, творы слухаў, многа запісаў і ня проста цікавіўся, а гэтак дасканала вывучаў. І на працягу пяці гадоў ён ня так і многа напісаў, але кожны твор быў зроблены вельмі добра, быў вельмі такі таленавіты і адшліфаваны. І кожны зь ягоных твораў, якія гучалі ў кансэрваторыі на канцэртах, рабіўся нейкім такім памятным момантам у нашай кансэрваторыі, такім памятным здарэньнем на нашай катэдры. Было зь ім цікава працаваць, увесь час зь ім быў нейкім такім сьвятам”.
(Падбярэскі: ) “Яшчэ ў кансэрваторыі Мікола Стома поруч з творамі для традыцыйных інструмэнтаў пачаў пісаць кампутарную музыку, творы для сынтэзатара. І адначасова зьбіраў музычны фальклёр. Як жа ў адной асобе спалучаліся, умоўна кажучы, традыцыі і сучаснасьць?”
(Сімаковіч: ) “Справа ў тым, што яно даволі арганічна спалучаецца — традыцыі і сучаснае мысьленьне. Традыцыя — таму што гэта традыцыі, таму што гэта субстанцыя, якая існуе аўтаномна, сама па сабе. Хочам мы туды ўвайсьці ці ня хочам — ад гэтага яна не перастае існаваць. Яна існуе абсалютна самастойна. А сучаснае мысьленьне — гэта той спосаб мысьленьня, які мы маем. І ніякі іншы. І чалавек, які адэкватна ацэньвае, што такое традыцыя, што такое фальклёр і чым усё гэта патыхае, і на чым усё гэта пабудавана, наагул — чым мы дыхаем (а мы дыхаем ня толькі паветрам, а ўсім тым, што носіцца ў паветры) — той чалавек ня пройдзе міма і, безумоўна, будзе сьвядома карыстацца. Бо фальклёр не ўпрыгожыш сваімі нейкімі памкненьнямі, нейкімі намаганьнямі — ён у гэтым проста ня мае патрэбы. А вось пакарыстацца, зразумець, што там, што за гэтым стаіць, наагул — што гэта такое?.. На пэўным узроўні разумееш, што маеш у гэтым патрэбу.
Я думаю, што ў Міколы было тое ж самае. Безумоўна, што прамых цытаваньняў у яго не было, але ўсё, што з намі адбываецца ў жыцьці, яно знаходзіць адбітак у тым, што мы ствараем, што з нас выходзіць. І такое ўзьдзеяньне, як народная песьня, і тое, што можна пачуць у фальклёрных экспэдыцыях, — гэта не праходзіць вось так, непрыкметна”.
(Падбярэскі: ) “У 1991 годзе Мікола Стома зьяжджае ў Варшаву, каб ужо больш не вярнуцца на радзіму. Ён яўна ня ўпісваўся ў беларускую рэчаіснасьць тых гадоў”.
(Сімаковіч: ) “Тое, што яму было тут, у Менску, няўтульна — дакладна. Няўтульна душэўна, ён куды больш любіў свой — нешта накшталт фальварку — на мяжы зь Літвой. Дарэчы, цікавая такая назва. Я памятаю, казала яе, вымаўляла — і смакавала назву той вёскі. Вось там яму было ўтульна. Я так думаю, што гэта адзіная прычына: калі тут чалавеку гэтак няўтульна, ён ня бачыць ніякай пэрспэктывы і, можа быць, ёсьць ня тое што нейкія прапановы лепшыя… Ня думаю, што гэта было прычынай ягонага ад’езду.
Але ўсё роўна, ведаеце, каб пакласьці дзіця на ноч — яго трэба некуда пакласьці. І душу таксама трэба некуды ўкладваць, ёй павінна быць недзе месца. Нешта вось такое, у кожнага, праўда, па-свойму. А можа быць, ён паехаў, таму што ў яго былі сапраўды варыянты. Каб перабыць час. Чалавек жа ня можа так назаўсёды плянаваць, праўда? Хутчэй за ўсё, для сябе думаеш: часова, вось на столькі, на год-два, можа быць, проста грошы зарабіць — і вярнуцца. Не заўсёды ўдаецца вярнуцца. Галоўны Сцэнарыст, ведаеце, ён сваіх герояў абсалютна сьвядома пасяляе на тое месца, у той час, дзе ім трэба быць. І калі я нарадзілася тут — значыць, я для нечага тут, для самай там нейкай (я ня ведаю) справы, зьвіліны, загагуліны. Але я, напэўна, тут патрэбная”.
(Падбярэскі: ) “Ці можна праз музыку даведацца аб паходжаньні яе аўтара? Вы ўпэўнены, што музыка здольная расказаць пра яе стваральніка нават больш”.
(Сімаковіч: ) “Ня толькі аб паходжаньні — пра аўтара можна даведацца праз музыку. Таму што, як вядома, мастацтва, як і сцэна, не апранае, а агаляе. Іншая справа — ці ўмеем мы слухаць, ці нашае вуха настолькі завостранае, каб мы пачулі, з чаго тая музыка пачынаецца, пачулі тую няўтульнасьць, той боль, тое напружаньне… Тут ад нашага вуха залежыць, наколькі мы здольныя”.
(Падбярэскі: ) “Таго ж Міколу Стому можна было пазнаць па ягонай музыцы?”
(Сімаковіч: ) “Думаю, што так!”
(Падбярэскі: ) “У перадачы прагучалі фрагмэнты твораў Міколы Стомы — Этуд для арфы, саната для фартэпіяна “Бела-чорна-белае” ў выкананьні аўтара, Эскіз для сынтэзатара”.