Радыё Свабода Новая перадача сэрыі “Дом літаратара” (эфір 2 сьнежня). Аўтары: Валянціна Аксак, Дзьмітры Падбярэзкі, Міхась Скобла. Рэдактар і вядучы: Сяргей Абламейка.
АЎТАР І ТВОР
АНАТОЛЬ КУДРАВЕЦ: “ТАКОЙ ДЗІКАСЬЦІ НЯМА НІ Ў ДЖУНГЛЯХ, НІ Ў ПЯСКАХ”
Анатоль Кудравец — аўтар вядомых аповесьцяў “Сьмерць нацыяналіста” і “Сачыненьне на вольную тэму”; за апошнюю пісьменьнік у 1986 годзе быў ганараваны Дзяржаўнай прэміяй імя Якуба Коласа. Кудравец быў галоўным рэдактарам часопісу “Нёман” у ягоныя найлепшыя часы, калі наклад пэрыёдыка сягаў за сто тысячаў паасобнікаў. Аднак вось ужо некалькі гадоў былы рэдактар не бярэ ў рукі свой колішні часопіс… Чаму – пісьменьнік расказаў Міхасю Скоблу.
(Міхась Скобла: ) “Спадар Анатоль, вы доўгі час узначальвалі рэдакцыю “Нёману”, дзе ў перакладзе на беларускую мову друкавалася ўсё лепшае, што зьяўлялася ў нашай літаратуры. Пасьля вядомых падзеяў — я маю на ўвазе стварэньне РВУ “Литература и искуство” — ці цікавіцеся вы тым, што робіцца ў “Нёмане”?
(Анатоль Кудравец: ) “Калі шчыра — ня вельмі цікаўлюся. Спачатку я спрабаваў браць у рукі “новы” “Нёман”, але потым пераканаўся, што чытаць там няма чаго. “Нёман” зь беларускага (хоць і расейскамоўнага) часопіса ператварыўся ў шэры правінцыйны дадатак — ці то да “Советской Белоруссии”, ці то да праханаўскай газэты “День”. Невыпадкова пераход часопіса пад крыло РВУ пачаўся зь перадруку рамана Праханава “Гексаген”. А па сваім мастацкім узроўні сёньняшні “Нёман” апусьціўся ніжэй нават за альманах “Советская Отчизна”, які ў паваенныя гады і стаў зародкам часопіса”.
(Скобла: ) “Вы чатыры гады зьяўляліся намесьнікам старшыні Саюзу беларускіх пісьменьнікаў — з 2002 па 2006 год. Акурат у гэты час быў створаны яшчэ адзін пісьменьніцкі саюз. Як бы вы ацанілі дзеяньні тых 80-ці вашых калегаў, якія са старога саюзу перайшлі ў новы?”
(Кудравец: ) “Такіх цяжкіх гадоў, як апошнія чатыры, беларуская пісьменьніцкая арганізацыя не перажывала ніколі, калі ня браць трыццатых гадоў — тады пісьменьнікаў расстрэльвалі і ссылалі… Сёньня ў пісьменьнікаў улада адабрала маёмасьць, выданьні. Дайшло да таго, што міністар адукацыі забараніў нам выступаць у школах. Дзеці вывучаюць творы пісьменьнікаў, а сустрэцца зь імі забаронена! Такой дзікасьці няма ні ў джунглях, ні ў пясках! Але Саюз выстаяў. І выстаяў перш за ўсё дзякуючы мужнасьці і пасьлядоўнасьці яго старшыні Алеся Пашкевіча, тае каманды, што працуе зь ім, пісьменьніцкай Рады. Што датычыць перабежчыкаў… Кожны чалавек можа працаваць дзе хоча, урэшце, сям’ю карміць трэба. Але пераход з Саюзу Купалы і Коласа, Мележа і Танка, Куляшова і Быкава, Брыля і Панчанкі ў штучны прапрэзыдэнцкі клон — гэта здрада нацыянальнай беларускай ідэі”.
(Скобла: ) “Памятаю, як Янка Брыль захапляўся вашай моваю, мастацкімі дэталямі. І прыводзіў прыклад з вас: “Зямля, нашаткаваная кратом”. Не накапаная, не нарытая — нашаткаваная. Як гэта дакладна! Многія празаікі не прызнаюць мэтафары ў прозе. Мяркуючы па вашых творах, вы так ня лічыце?”
(Кудравец: ) “Я сапраўды так не лічу. Галоўнае, каб слова стаяла на сваім месцы, несла сваю нагрузку. Цудоўна ўжываліся ў нашай літаратуры і мэтафарычна-паэтычны Янка Брыль, і аналітычны, скупы на лішняе слова Васіль Быкаў. Ці ўзяць паэтычную прозу Міхася Стральцова і расхрыстана-вольныя фантазіі Віктара Казька. Патэнцыял беларускай мовы вялікі. І чым глыбей ён будзе ў рабоце, тым больш выйграюць беларуская літаратура і чытач”.
(Скобла: ) “Лічыцца, што на мяжу стагодзьдзяў беларуская літаратура прыйшла з геніяльнай паэзіяй і слабейшай прозай. Пасьля адыходу Васіля Быкава і Янкі Брыля каго б зь беларускіх празаікаў вы адзначылі як выдатную зьяву ў літаратуры?”
(Кудравец: ) “Літаратура — гэта жывы арганізм, яна, як і жыцьцё, мае свае прылівы і адлівы. Ідзе зьмена пакаленьняў. Адышло пакаленьне ваеннае — і Брыль, і Быкаў. Паглядзіце, як пладавіта сёньня працуе Казько, у якога манумэнтальнага паэта вырас Уладзімер Някляеў, як моцна на сучасным нацыянальным грунце стаіць Юры Станкевіч… А перад нашым нядаўнім зьездам у Саюз пісьменьнікаў уступілі ажно 55 маладых літаратараў. Так што геніі яшчэ будуць”.
(Скобла: ) “Адзін мой знаёмы пісьменьнік нядаўна атрымаў ліст ад незарэгістраванай арганізацыі “Русское национальное единство” з папярэджаньнем і пагрозамі, каб не замінаў уваходжаньню Беларусі ў Расею. Відаць, сваёй творчасьцю замінае. Вы часам такога ліста не атрымлівалі?”
(Кудравец: ) “Пакуль што не. Ні для каго не сакрэт, што ў Беларусі вельмі моцная прарасейская праімпэрская пятая ці якая там калёна. РНЕ — яе баявы авангард. І ён дрэмле, але ня сьпіць. І час ад часу заяўляе, маўляў, канчайце са сваёй незалежнасьцю, усё роўна будзеце 87-м суб’ектам вялікай Расеі. І актыўнасьць гэтага авангарду будзе ўзрастаць па меры ўзьнікненьня газавага, цукровага ці іншага супрацьстаяньня Беларусі і Расеі”.
АНАТОЛЬ КУДРАВЕЦ. З НОВЫХ ЗАПІСАЎ
КОНЬ ЛАРЫСЫ АЛЕКСАНДРОЎСКАЙ
Гарадзкая больніца. Дачуўся, што наверсе, у тэрапэўтычным аддзяленьні ляжыць Ларыса Пампееўна Александроўская — опэрная слава Беларусі, народная артыстка СССР, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі. Слава даўно прайшла, засталіся старасьць, хваробы і ўспаміны.
Узяў букецік ружаў, зайшоў праведаць. Як яна ўзрадавалася кветкам! Не-не ды і нюхала іх, пакуль мы сядзелі.
Раптам яна сказала: “Хочаце, я раскажу пра майго каня?” І расказала. “Вось Ужо дзесяць гадоў мне сьніцца адзін і той жа конь. Нават ня конь — малады жарэбчык ярка-жоўтай, як новая выгаблеваная сасновая дошка, масьці. І як толькі ён сасьніцца — прыходзіць хвароба. Я яго чакаю са страхам, але чакаю, чакаю. Нядаўна сасьніўся так. Сасновы бор, ён ляціць проста на мяне. Думаю — усё, растопча. А ён — цуп, стаў перада мной, ноздры разьдзімаюцца, вочы гараць. Потым раз — устаў на заднія ногі ды як дасьць пярэднімі капытамі ў зямлю. Гляджу, а перада мной магіла, і нікога кругом… І вось я чакаю: чыю магілу ён паказаў, а ён не прыходзіць…”
Ларыса Пампееўна сьмяецца нэрвовым астматычным сьмехам. Я пачаў адгаворваць яе, маўляў, сны — гэта трывогі дня, болькі цела, што пераносяцца ў ноч, але яна зноў і зноў вярталася да свайго каня. Неўзабаве Ларысы Пампееўны ня стала. Яе конь давёў сваю справу да канца.
БАСТЫЁН СТАЛІНШЧЫНЫ
Прыгадваю канец 80-х гадоў. Тады Беларусь жыла ў стане нэрвознасьці, запалоханасьці і трывожнага чаканьня. Ішла страшная палітыка натраўліваньня рабочае клясы на інтэлігенцыю. Артыкул у газэтах “Пена на хвалях перабудовы”. Інтэлігенцыя — пена, пісьменьнікі — пена. Узгалосы: “Мы вас кормім!”
Быкава кормяць, Брыля, Танка, Крапіву, Барадуліна… Ды на іх ганарары можна палацы пабудаваць!
А як адбываўся разгон Дзядоў. Міліцыя, Белполк, КДБ, парт-камсамольскі актыў. Вадамётныя машыны, нэрвова-паралітычны газ, дубінкі М-65, арыштанцкія машыны, шчыты, закупленыя для міліцыі ў ФРГ за валюту. Стапталі людзей, выкручвалі рукі, білі па галовах. А якая тэхніка, а якая трэніроўка!
“Взять их” — гэта каманда міліцэйскіх начальнікаў. Як каманда сабакам — взять!
ЯМА
У садзе была яма, выкапаная для падсадкі маладой яблынькі. Зьверху прыкрытая лапнікам. Лапнік засыпала сьнегам, зараўняла. Заяц гуляў па садзе, што пагрыз, шукаў, што б яшчэ пагрызьці. Напароўся на яму і праваліўся. Вясной знайшлі скурчаны, абшматаны мышамі трупік. Так заўсёды: справядлівасьць ня робіць выключэньняў. Кожнаму злодзею свая яма.
ЛІТПРАЦЭС
ІРЫНА БАГДАНОВІЧ: “ПАД МАСКАЙ СТАРАСЬВЕЧЧЫНЫ Я ПАЧУВАЮСЯ БОЛЬШ АДЭКВАТНА”
У Менску існуе ўнікальны тэатар аднаго паэта. Стварылі яго два гады таму студэнты Беларускага ўнівэрсытэту культуры. Некалькі пастановак зроблена імі і паводле вершаў Ірыны Багдановіч — колішняй выкладчыцы самадзейных артыстаў. Сёньня знаная паэтка і дацэнт філялягічнага факультэту Белдзяржунівэрсытэту Ірына Багдановіч, у якое нядаўна выйшла новая кніга “Прыватныя рымляне”, — госьця нашага Дому літаратара. Зь ёю гаворыць Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Наш вядомы філёзаф і літаратуразнаўца Валянцін Акудовіч, да пакаленьня якога належыце і вы, сказаў, што ўсе мы засталіся ў дваццатым стагодзьдзі. Але мяркуючы па назвах вашых кніг, якія выйшлі ўжо ў дваццаць першым стагодзьдзі, — “Сармацкі альбом” і “Прыватныя рымляне” — вы засталіся яшчэ далей у часе: ці то ў беларускім сярэднявеччы, ці то нават недзе ў антычным сьвеце. Вы насамрэч не адчуваеце сябе сучасьніцай?
(Ірына Багдановіч: ) “Не адчуваць сябе сучасьніцай досыць складана. Але заглыбленьне ў тыя часы ратуе, можа быць, ад нейкай сёньняшняй незбалянсаванасьці, ад таго, што ты ў гэтым сучасным жыцьці выгадаваўся, мабыць, зь нейкімі ідэаламі, зь нейкімі ўяўленьнямі аб тым, як гэта павінна было б быць, але не знаходзіш іх насамрэч. То, відаць, і шукаеш гэтыя ідэалы ў нейкіх іншых вымярэньнях, іншых гістарычных часах, у старажытнарымскай гісторыі, у сармацкіх часах нашай дзяржавы, былога Вялікага Княства Літоўскага. Гэта дапамагае мне больш адэкватна адчуваць сябе ў сучаснасьці”.
(Аксак: ) “А сучаснасьць вас не задавальняе, нейкім чынам раздражняе ці не натхняе?”
(Багдановіч: ) “Можа быць, тут трошкі нейкае паэтычнае гульні ёсьць… Кажучы пра той час, мы сябе сучасных, можа быць, пераапранаем у строі таго часу, каб зь нейкай маскай таго часу больш вольна пачувацца цяпер. Бо многае мы ня можам сказаць наўпрост, застрахоўваючы сябе ад нейкіх непрыемнасьцяў. У літаратуры спрадвеку існавала эзопава мова, і таму, калі я пішу пра сваіх прыватных рымлянаў, распрануўшы іх з тых тогаў і керасаў, то мы ў іх убачым і сучасныя абліччы беларускі ці беларуса, што былі пад гэтымі строямі рымскімі”.
(Аксак: ) “А вы эзопавай мовай карыстаецеся на лекцыях перад студэнтамі?”
(Багдановіч: ) “Там усё прасьцей — ёсьць тэма, ёсьць імя пісьменьніка, трэба сказаць пра яго творы, і таму там ня трэба маску мець”.
(Аксак: ) “Ці пра ўсіх беларускіх пісьменьнікаў сёньня дазволена выкладчыку гаварыць перад студэнтамі з трыбуны?”
(Багдановіч: ) “У сваім выкладчыцкім жыцьці я не сутыкалася зь нейкімі забаронамі, можа быць, таму, што я выкладаю літаратуру XVIII-XIX стагодзьдзяў. Там усе постаці абазначаныя, там ні на каго няма забаронаў. Што датычыць сучаснай літаратуры, то я яе не выкладаю, у мяне няма такога курсу, таму абсалютна я не гатовая адказаць. Але мне здаецца, наколькі я прысутнічаю на абароне дыплёмных працаў, то, дзякаваць Богу, у нас абараняюцца дыплёмныя працы, скажам, па творчасьці Васіля Быкава”.
(Аксак: ) “Вы — адна з тых рэдкіх шчасьлівых выкладчыц беларускай літаратуры, студэнты якой ня проста засвойваюць суму ведаў, якія вы ім нясеце з катэдры, але яшчэ і годна прадстаўляюць вашыя вершы. Я ведаю, што існуе ўнікальны тэатар паэзіі Ірыны Багдановіч. Раскажыце крышачку пра гэты тэатар”.
(Багдановіч: ) “Гэтак здарылася, што калі два гады таму рыхтавалася вечарына з нагоды выхаду майго “Сармацкага альбому”, то моладзь, мае былыя студэнты з унівэрсытэту культуры, інсцэнавалі вершы. Паказалі сябе ў вобразах старасьвецкіх паняў і рыцараў, якія адчуваюць закаханасьць адзін да аднога і да сваёй радзімы. Гэта было вельмі хораша перададзена той падборкай вершаў, якую яны прачыталі са сцэны, апранутыя ў адпаведныя касьцюмы старасьвецкія і ажывілі тыя вобразы, якія я стварыла ў сваім уяўленьні. І вось нядаўна на вечарыне з нагоды выхаду “Прыватных рымлянаў” я таксама мела ад іх сюрпрыз. Тая ж творчая група —Тацяна, Яўген і Ірына — інсцэнавала мае вершы пра каханьне, паказала і асобаў гістарычных, і любоў да айчыны… Я як аўтар была проста ўражаная, што тое можна было зрабіць з маіх вершаў, што яны гучалі, як у тэатры…”
НОТНЫ СШЫТАК
АНАТОЛЬ КАШАПАРАЎ: “ГОЛАС ГУЧЫЦЬ — ЯШЧЭ ПАСЬПЯВАЕМ”
У сярэдзіне 70-х “Песьняры” былі першым калектывам савецкай папулярнай музыкі, якія выйшлі на амэрыканскі музычны рынак. Зь цягам гадоў хто-ніхто з удзельнікаў калектыву пераехаў на сталае жыхарства ў ЗША. Але некаторыя вяртаюцца. З падрабязнасьцямі — Дзьмітры Падбярэзкі.
(Падбярэзкі: ) “Ня ведаю, як у каго, але ў мяне асабіста голас Анатоля Кашапарава, зь якім я ў школьныя гады жыў у адным доме, асацыюецца зусім не з прыліплівай “Вологдой”, а найперш з народнымі песьнямі. Шмат гадоў Анатоль пражыў у Злучаных Штатах Амэрыкі, наведаў радзіму ў 1999 годзе і нават сьпяваў тую ж “Вологду” разам з групай “Нэйра Дзюбель” на “Рок-каранацыі”. А вось сёлета ён ужо ў другі раз перасякае акіян. І зусім ня дзеля таго, каб адпачыць, мэты ў яго іншыя. Мы не маглі не сустрэцца. І гутарылі літаральна за гадзіну перад тым, як ён ад’яжджаў па справах у Кіеў…
(Падбярэзкі: ) “Увесну гэтага году, прыехаўшы сюды і выступаючы на фэстывалі “Beatles Forever”, ты прывітаў публіку па-наскаму — словамі “Жыве Беларусь!”
(Кашапараў: ) “Калі я зь кім сустрэнуся, калі хто можа размаўляць па-беларуску, дык і размаўляем. А як гэта можна забыць? Калі нехта ёсьць, мы маем з кім і аб чым пагаварыць, дык чаму не?”
(Падбярэзкі: ) ““Beatles Forever”… Якія ў цябе ўражаньні засталіся ад гэтага фэстывалю, ад ягонай атмасфэры, ад публікі?”
(Кашапараў: ) “Мне вельмі-вельмі спадабалася! Гэта быў мой першы дзень у Беларусі, і адразу ў такую вось тусоўку трапіў. Моладзь па-добраму адносілася да нас усіх, ніякіх ні боек, нічога такога не было. Гэта — фэстываль, які мае сэнс і ў будучыні заўсёды праводзіць”.
(Падбярэзкі: ) “Ці былі ў твой “песьняроўскі” час такія выпадкі, каб нейкія песьні спэцыяльна рабіліся ў разьліку на твае вакальныя магчымасьці, на твой сцэнічны вобраз, калі толькі абмінуць тую самую “Вологду”, якая прычапілася да цябе, магчыма нават, выпадкова?”
(Кашапараў: ) “Я задаваў сабе гэтае пытаньне, калі яшчэ жыў наш Мулявін… Валодзя казаў: “Прабач, Анатолька, я табе напісаў сваё лепшае за ўсе мае гады — “Песьня пра долю”. Там многа музыкі, і гэта было напісана для мяне, пад мой голас”.
(Падбярэзкі: ) “З тых часоў, як ты працаваў у “Песьнярах”, менавіта “Песьня пра долю” зьяўляецца найбольш яскравай тваёй работай?”
(Кашапараў: ) “Я думаю, што так. Але й тая ж “Спадчына” неяк добра адразу пайшла. Столькі часу мінула, аглядаешся назад. З тым жа Валодзем у апошнія гады ў нас было многа плянаў на будучыню. Можа, гэта лёс склаўся, што так вось усё здарылася, але мне і зараз неяк няёмка пра ўсё гэта гаварыць… Я ня ведаю… Але ж я не зусім разумею, што здарылася зь імем “Песьняры”. Можа, будучыня дасьць свае адказы”.
(Падбярэзкі: ) “Калі зважаць на тое, што цягам году ты ўжо другі раз прыяжджаеш сюды, ці паступалі табе з боку чыноўнікаў Міністэрства культуры нейкія прапановы адносна таго, каб узмацніць склад Дзяржаўнага ансамбля “Песьняры”? То бок — ці зьвязваеш ты свае далейшыя пляны з канкрэтным якім калектывам?”
(Кашапараў: ) “Я думаю, што ў гэтым няма ніякага сэнсу. Я з усімі музыкамі, з усімі групамі ў добрых адносінах, усе гатовыя са мной працаваць, але ніякіх запрашэньняў я не прымаў. У мяне ёсьць пэўныя пляны, цяпер час такі настаў, што трэба працаваць і рабіць, паменш гаварыць. Гэта для мяне — першае. У мяне ёсьцека многа і песень, і музыкі, я яшчэ крыху пастрыпцызую, як гэта гаворыцца…”
(Падбярэзкі: ) “Гэта… у якім сэнсе?!”
(Кашапараў: ) “Ну, не ў прамым, але ж… Яшчэ пасьпяваем! Бо голас яшчэ гучыць… час ад часу. Паглядзім!”
(Падбярэзкі: ) “Тваё стаўленьне да фанаграмнай практыкі?”
(Кашапараў: ) “Фанаграма — яна й ёсьць фанаграма. Гэта робіцца толькі для таго, калі ты працуеш на тэлебачаньні. Апэратар павінен рабіць адну гукавую схему для залі, а другую — для тэлебачаньня. Гэта можна зразумець. А калі ты працуеш для жывога гледача, то, канешне, гэта не павінна мець месца. Іншая справа, што цяпер ня кожны выканаўца здольны засьпяваць “жыўцом”.
(Падбярэзкі: ) “А амэрыканская практыка? Уявіць сабе выступленьне якога-небудзь вядомага сьпевака пад фанаграму, наколькі я ведаю, ня проста немагчыма, але гэта яшчэ непасрэдная нагода для скандалу. Гэта так?”
(Кашапараў: ) “Не, я гэтага не сказаў бы. Вось я быў на канцэрце “Beach Boys”. Музыкі працавалі “-1” і “жыўцом”, і ўсё гэта накладвалася адно на адно. Тое ж самае было і на канцэрце “Back Street Boys”: “пачкі”, прыпевы былі прапісаны, але сьпявалі яны “жыўцом”. І ў суме атрымалася такое вельмі добрае прадстаўленьне. А Макартні нават дазволіў сабе некалькі песень пад фанаграму. Там такога няма, што паймалі на тым, што не “жыўцом” сьпявае. Яны гэта самі разумеюць, і фанаграма, звычайна, ўстаўляецца ў гучаньне як такая вось фарбачка. Але пераважна канцэрты, канешне ж, ідуць “жыўцом”. Так і павінна быць. “Песьняры” раней ніколі не дазвалялі сабе фанаграмы. “Жыўцом” сьпяваць — гэта вельмі і вельмі цяжка для многіх. А зараз — дык гэта адразу ж палова калектываў адпадзе. А гэта і добра!”
(Падбярэзкі: ) “Калі згадваць найбольш яркія галасы “Песьняроў” пачатковага пэрыяду, неабходна назваць як самога Ўладзімера Мулявіна, так і Леаніда Барткевіча, і Анатоля Кашапарава. Прычым, у кожнага былі такія песьні, якія можна сьмела называць музычнымі візытоўкамі таго ці іншага вакаліста. У Анатоля Кашапарава гэта, безумоўна, славутая “Спадчына”, якая ў немалой ступені дзякуючы Анатолю зрабілася клясыкай беларускай папулярнай музыкі”.
АНАТОЛЬ КУДРАВЕЦ: “ТАКОЙ ДЗІКАСЬЦІ НЯМА НІ Ў ДЖУНГЛЯХ, НІ Ў ПЯСКАХ”
Анатоль Кудравец — аўтар вядомых аповесьцяў “Сьмерць нацыяналіста” і “Сачыненьне на вольную тэму”; за апошнюю пісьменьнік у 1986 годзе быў ганараваны Дзяржаўнай прэміяй імя Якуба Коласа. Кудравец быў галоўным рэдактарам часопісу “Нёман” у ягоныя найлепшыя часы, калі наклад пэрыёдыка сягаў за сто тысячаў паасобнікаў. Аднак вось ужо некалькі гадоў былы рэдактар не бярэ ў рукі свой колішні часопіс… Чаму – пісьменьнік расказаў Міхасю Скоблу.
(Міхась Скобла: ) “Спадар Анатоль, вы доўгі час узначальвалі рэдакцыю “Нёману”, дзе ў перакладзе на беларускую мову друкавалася ўсё лепшае, што зьяўлялася ў нашай літаратуры. Пасьля вядомых падзеяў — я маю на ўвазе стварэньне РВУ “Литература и искуство” — ці цікавіцеся вы тым, што робіцца ў “Нёмане”?
(Анатоль Кудравец: ) “Калі шчыра — ня вельмі цікаўлюся. Спачатку я спрабаваў браць у рукі “новы” “Нёман”, але потым пераканаўся, што чытаць там няма чаго. “Нёман” зь беларускага (хоць і расейскамоўнага) часопіса ператварыўся ў шэры правінцыйны дадатак — ці то да “Советской Белоруссии”, ці то да праханаўскай газэты “День”. Невыпадкова пераход часопіса пад крыло РВУ пачаўся зь перадруку рамана Праханава “Гексаген”. А па сваім мастацкім узроўні сёньняшні “Нёман” апусьціўся ніжэй нават за альманах “Советская Отчизна”, які ў паваенныя гады і стаў зародкам часопіса”.
(Скобла: ) “Вы чатыры гады зьяўляліся намесьнікам старшыні Саюзу беларускіх пісьменьнікаў — з 2002 па 2006 год. Акурат у гэты час быў створаны яшчэ адзін пісьменьніцкі саюз. Як бы вы ацанілі дзеяньні тых 80-ці вашых калегаў, якія са старога саюзу перайшлі ў новы?”
(Кудравец: ) “Такіх цяжкіх гадоў, як апошнія чатыры, беларуская пісьменьніцкая арганізацыя не перажывала ніколі, калі ня браць трыццатых гадоў — тады пісьменьнікаў расстрэльвалі і ссылалі… Сёньня ў пісьменьнікаў улада адабрала маёмасьць, выданьні. Дайшло да таго, што міністар адукацыі забараніў нам выступаць у школах. Дзеці вывучаюць творы пісьменьнікаў, а сустрэцца зь імі забаронена! Такой дзікасьці няма ні ў джунглях, ні ў пясках! Але Саюз выстаяў. І выстаяў перш за ўсё дзякуючы мужнасьці і пасьлядоўнасьці яго старшыні Алеся Пашкевіча, тае каманды, што працуе зь ім, пісьменьніцкай Рады. Што датычыць перабежчыкаў… Кожны чалавек можа працаваць дзе хоча, урэшце, сям’ю карміць трэба. Але пераход з Саюзу Купалы і Коласа, Мележа і Танка, Куляшова і Быкава, Брыля і Панчанкі ў штучны прапрэзыдэнцкі клон — гэта здрада нацыянальнай беларускай ідэі”.
(Скобла: ) “Памятаю, як Янка Брыль захапляўся вашай моваю, мастацкімі дэталямі. І прыводзіў прыклад з вас: “Зямля, нашаткаваная кратом”. Не накапаная, не нарытая — нашаткаваная. Як гэта дакладна! Многія празаікі не прызнаюць мэтафары ў прозе. Мяркуючы па вашых творах, вы так ня лічыце?”
(Кудравец: ) “Я сапраўды так не лічу. Галоўнае, каб слова стаяла на сваім месцы, несла сваю нагрузку. Цудоўна ўжываліся ў нашай літаратуры і мэтафарычна-паэтычны Янка Брыль, і аналітычны, скупы на лішняе слова Васіль Быкаў. Ці ўзяць паэтычную прозу Міхася Стральцова і расхрыстана-вольныя фантазіі Віктара Казька. Патэнцыял беларускай мовы вялікі. І чым глыбей ён будзе ў рабоце, тым больш выйграюць беларуская літаратура і чытач”.
(Скобла: ) “Лічыцца, што на мяжу стагодзьдзяў беларуская літаратура прыйшла з геніяльнай паэзіяй і слабейшай прозай. Пасьля адыходу Васіля Быкава і Янкі Брыля каго б зь беларускіх празаікаў вы адзначылі як выдатную зьяву ў літаратуры?”
(Кудравец: ) “Літаратура — гэта жывы арганізм, яна, як і жыцьцё, мае свае прылівы і адлівы. Ідзе зьмена пакаленьняў. Адышло пакаленьне ваеннае — і Брыль, і Быкаў. Паглядзіце, як пладавіта сёньня працуе Казько, у якога манумэнтальнага паэта вырас Уладзімер Някляеў, як моцна на сучасным нацыянальным грунце стаіць Юры Станкевіч… А перад нашым нядаўнім зьездам у Саюз пісьменьнікаў уступілі ажно 55 маладых літаратараў. Так што геніі яшчэ будуць”.
(Скобла: ) “Адзін мой знаёмы пісьменьнік нядаўна атрымаў ліст ад незарэгістраванай арганізацыі “Русское национальное единство” з папярэджаньнем і пагрозамі, каб не замінаў уваходжаньню Беларусі ў Расею. Відаць, сваёй творчасьцю замінае. Вы часам такога ліста не атрымлівалі?”
(Кудравец: ) “Пакуль што не. Ні для каго не сакрэт, што ў Беларусі вельмі моцная прарасейская праімпэрская пятая ці якая там калёна. РНЕ — яе баявы авангард. І ён дрэмле, але ня сьпіць. І час ад часу заяўляе, маўляў, канчайце са сваёй незалежнасьцю, усё роўна будзеце 87-м суб’ектам вялікай Расеі. І актыўнасьць гэтага авангарду будзе ўзрастаць па меры ўзьнікненьня газавага, цукровага ці іншага супрацьстаяньня Беларусі і Расеі”.
АНАТОЛЬ КУДРАВЕЦ. З НОВЫХ ЗАПІСАЎ
КОНЬ ЛАРЫСЫ АЛЕКСАНДРОЎСКАЙ
Гарадзкая больніца. Дачуўся, што наверсе, у тэрапэўтычным аддзяленьні ляжыць Ларыса Пампееўна Александроўская — опэрная слава Беларусі, народная артыстка СССР, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі. Слава даўно прайшла, засталіся старасьць, хваробы і ўспаміны.
Узяў букецік ружаў, зайшоў праведаць. Як яна ўзрадавалася кветкам! Не-не ды і нюхала іх, пакуль мы сядзелі.
Раптам яна сказала: “Хочаце, я раскажу пра майго каня?” І расказала. “Вось Ужо дзесяць гадоў мне сьніцца адзін і той жа конь. Нават ня конь — малады жарэбчык ярка-жоўтай, як новая выгаблеваная сасновая дошка, масьці. І як толькі ён сасьніцца — прыходзіць хвароба. Я яго чакаю са страхам, але чакаю, чакаю. Нядаўна сасьніўся так. Сасновы бор, ён ляціць проста на мяне. Думаю — усё, растопча. А ён — цуп, стаў перада мной, ноздры разьдзімаюцца, вочы гараць. Потым раз — устаў на заднія ногі ды як дасьць пярэднімі капытамі ў зямлю. Гляджу, а перада мной магіла, і нікога кругом… І вось я чакаю: чыю магілу ён паказаў, а ён не прыходзіць…”
Ларыса Пампееўна сьмяецца нэрвовым астматычным сьмехам. Я пачаў адгаворваць яе, маўляў, сны — гэта трывогі дня, болькі цела, што пераносяцца ў ноч, але яна зноў і зноў вярталася да свайго каня. Неўзабаве Ларысы Пампееўны ня стала. Яе конь давёў сваю справу да канца.
БАСТЫЁН СТАЛІНШЧЫНЫ
Прыгадваю канец 80-х гадоў. Тады Беларусь жыла ў стане нэрвознасьці, запалоханасьці і трывожнага чаканьня. Ішла страшная палітыка натраўліваньня рабочае клясы на інтэлігенцыю. Артыкул у газэтах “Пена на хвалях перабудовы”. Інтэлігенцыя — пена, пісьменьнікі — пена. Узгалосы: “Мы вас кормім!”
Быкава кормяць, Брыля, Танка, Крапіву, Барадуліна… Ды на іх ганарары можна палацы пабудаваць!
А як адбываўся разгон Дзядоў. Міліцыя, Белполк, КДБ, парт-камсамольскі актыў. Вадамётныя машыны, нэрвова-паралітычны газ, дубінкі М-65, арыштанцкія машыны, шчыты, закупленыя для міліцыі ў ФРГ за валюту. Стапталі людзей, выкручвалі рукі, білі па галовах. А якая тэхніка, а якая трэніроўка!
“Взять их” — гэта каманда міліцэйскіх начальнікаў. Як каманда сабакам — взять!
ЯМА
У садзе была яма, выкапаная для падсадкі маладой яблынькі. Зьверху прыкрытая лапнікам. Лапнік засыпала сьнегам, зараўняла. Заяц гуляў па садзе, што пагрыз, шукаў, што б яшчэ пагрызьці. Напароўся на яму і праваліўся. Вясной знайшлі скурчаны, абшматаны мышамі трупік. Так заўсёды: справядлівасьць ня робіць выключэньняў. Кожнаму злодзею свая яма.
ЛІТПРАЦЭС
ІРЫНА БАГДАНОВІЧ: “ПАД МАСКАЙ СТАРАСЬВЕЧЧЫНЫ Я ПАЧУВАЮСЯ БОЛЬШ АДЭКВАТНА”
У Менску існуе ўнікальны тэатар аднаго паэта. Стварылі яго два гады таму студэнты Беларускага ўнівэрсытэту культуры. Некалькі пастановак зроблена імі і паводле вершаў Ірыны Багдановіч — колішняй выкладчыцы самадзейных артыстаў. Сёньня знаная паэтка і дацэнт філялягічнага факультэту Белдзяржунівэрсытэту Ірына Багдановіч, у якое нядаўна выйшла новая кніга “Прыватныя рымляне”, — госьця нашага Дому літаратара. Зь ёю гаворыць Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Наш вядомы філёзаф і літаратуразнаўца Валянцін Акудовіч, да пакаленьня якога належыце і вы, сказаў, што ўсе мы засталіся ў дваццатым стагодзьдзі. Але мяркуючы па назвах вашых кніг, якія выйшлі ўжо ў дваццаць першым стагодзьдзі, — “Сармацкі альбом” і “Прыватныя рымляне” — вы засталіся яшчэ далей у часе: ці то ў беларускім сярэднявеччы, ці то нават недзе ў антычным сьвеце. Вы насамрэч не адчуваеце сябе сучасьніцай?
(Ірына Багдановіч: ) “Не адчуваць сябе сучасьніцай досыць складана. Але заглыбленьне ў тыя часы ратуе, можа быць, ад нейкай сёньняшняй незбалянсаванасьці, ад таго, што ты ў гэтым сучасным жыцьці выгадаваўся, мабыць, зь нейкімі ідэаламі, зь нейкімі ўяўленьнямі аб тым, як гэта павінна было б быць, але не знаходзіш іх насамрэч. То, відаць, і шукаеш гэтыя ідэалы ў нейкіх іншых вымярэньнях, іншых гістарычных часах, у старажытнарымскай гісторыі, у сармацкіх часах нашай дзяржавы, былога Вялікага Княства Літоўскага. Гэта дапамагае мне больш адэкватна адчуваць сябе ў сучаснасьці”.
(Аксак: ) “А сучаснасьць вас не задавальняе, нейкім чынам раздражняе ці не натхняе?”
(Багдановіч: ) “Можа быць, тут трошкі нейкае паэтычнае гульні ёсьць… Кажучы пра той час, мы сябе сучасных, можа быць, пераапранаем у строі таго часу, каб зь нейкай маскай таго часу больш вольна пачувацца цяпер. Бо многае мы ня можам сказаць наўпрост, застрахоўваючы сябе ад нейкіх непрыемнасьцяў. У літаратуры спрадвеку існавала эзопава мова, і таму, калі я пішу пра сваіх прыватных рымлянаў, распрануўшы іх з тых тогаў і керасаў, то мы ў іх убачым і сучасныя абліччы беларускі ці беларуса, што былі пад гэтымі строямі рымскімі”.
(Аксак: ) “А вы эзопавай мовай карыстаецеся на лекцыях перад студэнтамі?”
(Багдановіч: ) “Там усё прасьцей — ёсьць тэма, ёсьць імя пісьменьніка, трэба сказаць пра яго творы, і таму там ня трэба маску мець”.
(Аксак: ) “Ці пра ўсіх беларускіх пісьменьнікаў сёньня дазволена выкладчыку гаварыць перад студэнтамі з трыбуны?”
(Багдановіч: ) “У сваім выкладчыцкім жыцьці я не сутыкалася зь нейкімі забаронамі, можа быць, таму, што я выкладаю літаратуру XVIII-XIX стагодзьдзяў. Там усе постаці абазначаныя, там ні на каго няма забаронаў. Што датычыць сучаснай літаратуры, то я яе не выкладаю, у мяне няма такога курсу, таму абсалютна я не гатовая адказаць. Але мне здаецца, наколькі я прысутнічаю на абароне дыплёмных працаў, то, дзякаваць Богу, у нас абараняюцца дыплёмныя працы, скажам, па творчасьці Васіля Быкава”.
(Аксак: ) “Вы — адна з тых рэдкіх шчасьлівых выкладчыц беларускай літаратуры, студэнты якой ня проста засвойваюць суму ведаў, якія вы ім нясеце з катэдры, але яшчэ і годна прадстаўляюць вашыя вершы. Я ведаю, што існуе ўнікальны тэатар паэзіі Ірыны Багдановіч. Раскажыце крышачку пра гэты тэатар”.
(Багдановіч: ) “Гэтак здарылася, што калі два гады таму рыхтавалася вечарына з нагоды выхаду майго “Сармацкага альбому”, то моладзь, мае былыя студэнты з унівэрсытэту культуры, інсцэнавалі вершы. Паказалі сябе ў вобразах старасьвецкіх паняў і рыцараў, якія адчуваюць закаханасьць адзін да аднога і да сваёй радзімы. Гэта было вельмі хораша перададзена той падборкай вершаў, якую яны прачыталі са сцэны, апранутыя ў адпаведныя касьцюмы старасьвецкія і ажывілі тыя вобразы, якія я стварыла ў сваім уяўленьні. І вось нядаўна на вечарыне з нагоды выхаду “Прыватных рымлянаў” я таксама мела ад іх сюрпрыз. Тая ж творчая група —Тацяна, Яўген і Ірына — інсцэнавала мае вершы пра каханьне, паказала і асобаў гістарычных, і любоў да айчыны… Я як аўтар была проста ўражаная, што тое можна было зрабіць з маіх вершаў, што яны гучалі, як у тэатры…”
НОТНЫ СШЫТАК
АНАТОЛЬ КАШАПАРАЎ: “ГОЛАС ГУЧЫЦЬ — ЯШЧЭ ПАСЬПЯВАЕМ”
У сярэдзіне 70-х “Песьняры” былі першым калектывам савецкай папулярнай музыкі, якія выйшлі на амэрыканскі музычны рынак. Зь цягам гадоў хто-ніхто з удзельнікаў калектыву пераехаў на сталае жыхарства ў ЗША. Але некаторыя вяртаюцца. З падрабязнасьцямі — Дзьмітры Падбярэзкі.
(Падбярэзкі: ) “Ня ведаю, як у каго, але ў мяне асабіста голас Анатоля Кашапарава, зь якім я ў школьныя гады жыў у адным доме, асацыюецца зусім не з прыліплівай “Вологдой”, а найперш з народнымі песьнямі. Шмат гадоў Анатоль пражыў у Злучаных Штатах Амэрыкі, наведаў радзіму ў 1999 годзе і нават сьпяваў тую ж “Вологду” разам з групай “Нэйра Дзюбель” на “Рок-каранацыі”. А вось сёлета ён ужо ў другі раз перасякае акіян. І зусім ня дзеля таго, каб адпачыць, мэты ў яго іншыя. Мы не маглі не сустрэцца. І гутарылі літаральна за гадзіну перад тым, як ён ад’яжджаў па справах у Кіеў…
(Падбярэзкі: ) “Увесну гэтага году, прыехаўшы сюды і выступаючы на фэстывалі “Beatles Forever”, ты прывітаў публіку па-наскаму — словамі “Жыве Беларусь!”
(Кашапараў: ) “Калі я зь кім сустрэнуся, калі хто можа размаўляць па-беларуску, дык і размаўляем. А як гэта можна забыць? Калі нехта ёсьць, мы маем з кім і аб чым пагаварыць, дык чаму не?”
(Падбярэзкі: ) ““Beatles Forever”… Якія ў цябе ўражаньні засталіся ад гэтага фэстывалю, ад ягонай атмасфэры, ад публікі?”
(Кашапараў: ) “Мне вельмі-вельмі спадабалася! Гэта быў мой першы дзень у Беларусі, і адразу ў такую вось тусоўку трапіў. Моладзь па-добраму адносілася да нас усіх, ніякіх ні боек, нічога такога не было. Гэта — фэстываль, які мае сэнс і ў будучыні заўсёды праводзіць”.
(Падбярэзкі: ) “Ці былі ў твой “песьняроўскі” час такія выпадкі, каб нейкія песьні спэцыяльна рабіліся ў разьліку на твае вакальныя магчымасьці, на твой сцэнічны вобраз, калі толькі абмінуць тую самую “Вологду”, якая прычапілася да цябе, магчыма нават, выпадкова?”
(Кашапараў: ) “Я задаваў сабе гэтае пытаньне, калі яшчэ жыў наш Мулявін… Валодзя казаў: “Прабач, Анатолька, я табе напісаў сваё лепшае за ўсе мае гады — “Песьня пра долю”. Там многа музыкі, і гэта было напісана для мяне, пад мой голас”.
(Падбярэзкі: ) “З тых часоў, як ты працаваў у “Песьнярах”, менавіта “Песьня пра долю” зьяўляецца найбольш яскравай тваёй работай?”
(Кашапараў: ) “Я думаю, што так. Але й тая ж “Спадчына” неяк добра адразу пайшла. Столькі часу мінула, аглядаешся назад. З тым жа Валодзем у апошнія гады ў нас было многа плянаў на будучыню. Можа, гэта лёс склаўся, што так вось усё здарылася, але мне і зараз неяк няёмка пра ўсё гэта гаварыць… Я ня ведаю… Але ж я не зусім разумею, што здарылася зь імем “Песьняры”. Можа, будучыня дасьць свае адказы”.
(Падбярэзкі: ) “Калі зважаць на тое, што цягам году ты ўжо другі раз прыяжджаеш сюды, ці паступалі табе з боку чыноўнікаў Міністэрства культуры нейкія прапановы адносна таго, каб узмацніць склад Дзяржаўнага ансамбля “Песьняры”? То бок — ці зьвязваеш ты свае далейшыя пляны з канкрэтным якім калектывам?”
(Кашапараў: ) “Я думаю, што ў гэтым няма ніякага сэнсу. Я з усімі музыкамі, з усімі групамі ў добрых адносінах, усе гатовыя са мной працаваць, але ніякіх запрашэньняў я не прымаў. У мяне ёсьць пэўныя пляны, цяпер час такі настаў, што трэба працаваць і рабіць, паменш гаварыць. Гэта для мяне — першае. У мяне ёсьцека многа і песень, і музыкі, я яшчэ крыху пастрыпцызую, як гэта гаворыцца…”
(Падбярэзкі: ) “Гэта… у якім сэнсе?!”
(Кашапараў: ) “Ну, не ў прамым, але ж… Яшчэ пасьпяваем! Бо голас яшчэ гучыць… час ад часу. Паглядзім!”
(Падбярэзкі: ) “Тваё стаўленьне да фанаграмнай практыкі?”
(Кашапараў: ) “Фанаграма — яна й ёсьць фанаграма. Гэта робіцца толькі для таго, калі ты працуеш на тэлебачаньні. Апэратар павінен рабіць адну гукавую схему для залі, а другую — для тэлебачаньня. Гэта можна зразумець. А калі ты працуеш для жывога гледача, то, канешне, гэта не павінна мець месца. Іншая справа, што цяпер ня кожны выканаўца здольны засьпяваць “жыўцом”.
(Падбярэзкі: ) “А амэрыканская практыка? Уявіць сабе выступленьне якога-небудзь вядомага сьпевака пад фанаграму, наколькі я ведаю, ня проста немагчыма, але гэта яшчэ непасрэдная нагода для скандалу. Гэта так?”
(Кашапараў: ) “Не, я гэтага не сказаў бы. Вось я быў на канцэрце “Beach Boys”. Музыкі працавалі “-1” і “жыўцом”, і ўсё гэта накладвалася адно на адно. Тое ж самае было і на канцэрце “Back Street Boys”: “пачкі”, прыпевы былі прапісаны, але сьпявалі яны “жыўцом”. І ў суме атрымалася такое вельмі добрае прадстаўленьне. А Макартні нават дазволіў сабе некалькі песень пад фанаграму. Там такога няма, што паймалі на тым, што не “жыўцом” сьпявае. Яны гэта самі разумеюць, і фанаграма, звычайна, ўстаўляецца ў гучаньне як такая вось фарбачка. Але пераважна канцэрты, канешне ж, ідуць “жыўцом”. Так і павінна быць. “Песьняры” раней ніколі не дазвалялі сабе фанаграмы. “Жыўцом” сьпяваць — гэта вельмі і вельмі цяжка для многіх. А зараз — дык гэта адразу ж палова калектываў адпадзе. А гэта і добра!”
(Падбярэзкі: ) “Калі згадваць найбольш яркія галасы “Песьняроў” пачатковага пэрыяду, неабходна назваць як самога Ўладзімера Мулявіна, так і Леаніда Барткевіча, і Анатоля Кашапарава. Прычым, у кожнага былі такія песьні, якія можна сьмела называць музычнымі візытоўкамі таго ці іншага вакаліста. У Анатоля Кашапарава гэта, безумоўна, славутая “Спадчына”, якая ў немалой ступені дзякуючы Анатолю зрабілася клясыкай беларускай папулярнай музыкі”.