Радыё Свабода Новая перадача сэрыі “Дом літаратара” (эфір 30 верасьня)
АВАНСЦЭНА
УЛАДЗІМЕР ШЧЭРБАНЬ: “СВАБОДНЫ ТЭАТАР – ГЭТА Я”
Новы тэатральны сэзон пачаўся са скандалу — з Нацыянальнага тэатру імя Янкі Купалы звольнены малады рэжысэр Уладзімер Шчэрбань. Кіраўніцтва тэатру скасавала кантракт зь ім, спасылаючыся на “творчы крызыс” рэжысэра. І гэта пры тым, што за мінулы год ён паставіў чатыры спэктаклі, і ўсе яны адзначаныя на прэстыжных міжнародных фэстывалях. Праўда, паставіў Шчэрбань іх не ў Купалаўскім, а ў новым незалежным тэатры, які сам жа і стварыў. Сёньня рэжысэр “Свабоднага тэатру” Ўладзімер Шчэрбань — госьць нашага Дому Літаратара. Зь ім гутарыць Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Уладзімер, вы вядомы ўжо рэжысэр “Свабоднага тэатру”, аднак пачыналі ня ў ім…”
(Уладзімер Шчэрбань: ) “Я пачынаў у Магілеўскім тэатры, дзе паставіў некалькі спэктакляў паводле сучаснай на той момант драматургіі. Потым быў запрошаны ў Купалаўскі тэатар. Там паставіў “Каварства і любоў” Шылера ў перакладзе Кузьмы Чорнага, цудоўную камедыю Гальдоні “К’ёджаўскія перабрэхі” ў перакладзе Рыгора Барадуліна, таксама п’есу выдатнага драматурга Тома Стопарда “Ўваходзіць свабодны чалавек”.
(Аксак: ) “А як вы пачалі супрацоўнічаць зь недзяржаўным “Свабодным тэатрам?”
(Шчэрбань: ) “Ведаеце, я магу сказаць, што свабодны тэатар – гэта я. Спачатку быў міжнародны драматургічны конкурс, у якога былі свае задачы. Ён павінен быў выяўляць маладыя таленты. Потым драматургічны конкурс стаў тэатрам, і я ў ім у якасьці рэжысэра”.
(Аксак: ) “Свабоднаму тэатру” ўсяго паўтара года. За гэты час вы паставілі ў ім чатыры спэктаклі, разам з тэатрам вы пабывалі ў пяці замежных турах, паўдзельнічалі ў трох міжнародных фэстывалях. Новы сэзон вы таксама пачалі з замежжа і толькі што вярнуліся са Швэцыі. Расшыфруйце крыху міжнародныя ваяжы беларускага “Свабоднага тэатру”.
(Шчэрбань: ) “Наш тэатар займаецца сучаснай драматургіяй, і нашыя ўдзелы ў міжнарожных фэстах — гэта жэсты салідарнасьці творчых дзеячоў. Дзе б мы ні былі за мяжой — гэта досыць культавыя месцы. Самы моцны фэст, на які мараць патрапіць тэатралы — гэта “Новыя п’есы з Эўропы” ў Вісбадэне. Таксама мы паўдзельнічалі з паказам усіх нашых спэктакляў на фэсьце ў расейскім Тальяці — гэта культавае месца Голасава, якое ўжо дало Расеі шмат цікавых аўтараў. Актрыса наша тэатру Яна Русакевіч запрошаная на творчы сэмінар у Рэал Корт у Лёндане. У Стакгольме ў Каралеўскім тэатры ёсьць галоўная сцэна, на якой выконваецца клясыка, і ёсьць сцэна, на якой ставяцца сучасныя п’есы. Мы на гэтай сцэне прэзэнтавалі два спэктаклі: “Пакаленьне Jeans” па п’есе Мікалая Халезіна і спэктакаль па супольнай п’есе чатырох сучасных драматургаў “Мы. Беллівуд”. Пасьля там адбыўся сэмінар, на якім мы абменьваліся думкамі пра сучасную Беларусь”.
(Аксак: ) “Вы супрацоўнічае з маладымі драматургамі Беларусі. Скажыце, калі ласка, каго вы за гэты час адкрылі, і як у цэлым вы ацэньваеце стан новай беларускай драматургіі?”
(Шчэрбань: ) “На самой справе гэта вялікая праблема на сёньняшні дзень, таму што на досыць высокім афіцыйным узроўні ідуць размовы пра тое, што драматургіі няма. Гэта, канечне, ня так. Чатыры аўтары, зь якімі мы працавалі, — гэта Павал Пражко, Павал Расолька, Канстанцін Сьцешык і Мікалай Халезін. У кожнага зь іх ёсьць спэктакаль, і яны ідуць на міжнародных фэстывалях, і іхныя п’есы ўвайшлі ў зборнік лепшых п’есаў Эўропы, куды ня трапілі нават расейскія п’есы. Зборнік быў выдадзены адмыслова да Авіньёнскага фэстывалю — гэта найбуйнейшы тэатральны фэстываль у Эўропе на сёньня. Цяпер абвешчаны другі драматургічны конкурс “Свабоднага тэатру”, і ўжо на яго паступілі цікавыя п’есы менавіта беларускіх драматургаў. Ён выявіць новую драматургічную пляяду”.
(Аксак: ) “На якой мове пішуць маладыя беларускія драматургі?”
(Шчэрбань: ) “Пішуць яны пераважна на расейскай мове, і растлумачу, чаму. Гэта таксама недапрацоўка беларускага Мінкульту, таму што на сёньняшні дзень у Беларусі няма тэатральнага рынку. І, зразумела, калі іх ня ставяць у Беларусі, пісаць на беларускай мове складана, бо наш асноўны рынак — Расея”.
(Аксак: ) “А ў вашым тэатры на якой мове ідуць спэктаклі?”
(Шчэрбань: ) “Ёсьць спэктаклі на расейскай мове, ёсьць спэктаклі на трасянцы, на той мове, на якой гаворыць большасьць гарадзкіх беларусаў”.
(Аксак: ) “Як вы ацэньваеце стан сучаснага тэатральнага мастацтва краіны наогул?”
(Шчэрбань: ) “Я лічу, што тэатар павінен быць актуальным. Мне не цікава сёньня хадзіць у беларускія тэатры, таму што мне цікава глядзець пра сябе, пра тое, што я бачу кожны дзень, і асэнсоўваць гэта. А тое, што я бачу на сцэнічных пляцоўках, я ня ведаю, пра што гэта… Найгалоўнейшая задача тэатру — зразумець, хто такі чалавек. Ня трэба сёньня прыкрывацца Шэксьпірам і Мальерам — нам ёсьць што сказаць і Эўропе, і сьвету, і самім сабе”.
АЎТАР І ТВОР
ВІКТАР ЖЫБУЛЬ: “ЗЬЯВЫ ВАКОЛ НАС НЕ ПАДДАЮЦЦА РАЗУМЕНЬНЮ”
Паэт Віктар Жыбуль — адзін з самых яркіх прадстаўнікоў новага літаратурнага пакаленьня. Рэцэнзэнты ягоных кніг “Прыкры крык” і “Дыяфрагма” ў адзін голас гаварылі пра незвычайную, іранічна-саркастычную манэру пісьма, пра здольнасьць маладога паэта экспэрымэнтаваць са зьместам і формай. Ён першым у беларускай паэзіі стварыў паэмы-паліндромы, якія чытаюцца аднолькава як справа налева, гэтак і зьлева направа. З паэтам-віртуозам пра сур’ёзны падыход да паэтычнага штукарства гутарыць Міхась Скобла.
(Скобла: ) “Віктар, вы ўвядоміліся ў беларускай паэзіі як паэт, які нястомна іранізуе са зьместам і экспэрымэнтуе з формай. Вы лічыце, што ўсё ў нашым жыцьці сьмеху варта?”
(Жыбуль: ) “Я б сказаў, што многае вартае ня сьмеху, а, хутчэй, іранізаваньня — калі кплівага, а калі і дабразычлівага. Шмат якія зьявы, якія сёньня адбываюцца з намі і вакол нас, проста не паддаюцца разуменьню. Але я б не сказаў, што мае вершы — усе сьмешныя, многія якраз наадварот — драматычныя, часам нават трагічныя. А часам у іх усё перамяшана, набоўтана, нібы ў кактэйлі”.
(Скобла: ) “А каго вы лічыце сваім літаратурным настаўнікам, сваім папярэднікам? На каго вы арыентаваліся?”
(Жыбуль: ) “Спачатку, мабыць, не было ніякай арыентацыі. Пісаць я пачаў яшчэ ў школе. А калі сур’ёзна ўзяўся… Звычайна, знаёмства са знакавымі постацямі літаратуры адбывалася пост-фактум. Аднойчы мае вершы параўналі з творчасьцю Веліміра Хлебнікава, а я тады ня быў знаёмы зь ягонай паэзіяй. Пачытаў — спадабалася, падаўся мне Хлебнікаў блізкім. Потым мне сказалі, што я падобны на Хармса, і я больш грунтоўна ўчытаўся ў яго паэзію... А калі я апублікаваў паліндромную паэму “Рогі гор”, мне падказалі, што паліндромы пісаў беларускі паэт-эмігрант Рыгор Крушына. Крушыну я таксама да той пары не чытаў. Пайшоў у бібліятэку, узяў эмігранцкія выданьні, выдадзеныя ў Мюнхэне і Нью-Ёрку, пачытаў і пераканаўся: сапраўды, Крушына варты ўвагі паэт. Дарэчы, апрача паліндромаў, ён напісаў многа прыгожых вершаў. Ён мяне проста захапіў”.
(Скобла: ) “Вы — аўтар дзьвюх паліндромных паэмаў “Кацёл клёцак” і “Рогі гор”. Патлумачце, як ідзе нанізваньне словаў у паліндромным радку? Для мяне гэта таямніца…”
(Жыбуль: ) “Па-першае трэба мець павышанае адчуваньне мовы, чуць наскрозь мэлёдыку мовы. Я захапіўся паліндромамі яшчэ ў школе, праўда яны былі не па-беларуску. Вырашыў паспрабаваць: а як гэта будзе гучаць на роднай мове? Я пачаў больш пільна прыглядацца да мовы і прыслухоўвацца да слова. Усе падазроныя словы і выразы выпісваў у асобны сшытак. А потым я ўбачыў, што выпісаныя словы фармуюцца ў нейкія сказы, вершаваныя радкі. Неўзабаве давялося пераканацца, што сама форма паліндрому дае вялікія магчымасьці выяўленчаму патэнцыялу слова. Дзякуючы паліндрому, атрымліваюцца розныя парадаксальныя вобразы і мэтафары, якія ў вершы звычайным ніколі не зьявіліся б”.
(Скобла: ) “Дайце ўзор паліндрому. Я думаю, ня ўсе нашыя слухачы чулі пра такую незвычайную зьяву”.
(Жыбуль: ) “Згадаю паліндромны мона-верш (верш з аднаго радка), які мне самому падабаецца, я лічу яго ўдалым: “А мара ліпы — піларама”.
(Скобла: ) “Нейкая вашая ліпа схільная да суіцыду… Часам вы выступаеце на літаратурных вечарынах са сваёй жонкай паэткай Джэці. Прычым, вашыя выступы тэатралізаваныя. Дзеля чаго вы гэта робіце?”
(Жыбуль: ) “Пэўны час я, як і ўсе, проста выходзіў, чытаў вершы і сыходзіў. Але зь цягам часу гэта мяне перастала задавальняць, захацелася глыбей параскрываць творчыя вобразы. Павыкарыстоўваць на сцэне розныя іншыя дадатковыя элемэнты — ці то музычныя, ці то тэатральныя, ці то выяўленчыя, ці то элемэнты пэрформансу. Неяк я цягнуўся да сынкрэтычных спосабаў мастацкага самавыяўленьня. Яшчэ падчас майго знаходжаньня ў творчым руху “Бум-Бам-Літ” мы часта выходзілі ў нейкіх адмысловых строях, выкарыстоўвалі аксэсуары накшталт венікаў, тазікаў і г. д. Пасьля “Бум-Бам-Літу” гэта вылілася ў дзейнасьць літаратурнага гурта “За-сар-казм”.
(Скобла: ) “Назва нейкая падазроная…”
(Жыбуль: ) “Гэта скарочаная назва, поўная — “Зас…лі казарму”. Як яна зьявілася? Мой сябра паэт Віктар Іваноў знайшоў у кніжцы з анэкдотамі карыкатуру, на якой камандзір крычыць на салдатаў: “Зас…лі казарму!”. А яны не ўрубаюцца і адказваюць зладжаным хорам: “Ура! Ура! Ура!”. Нам спадабалася гэтая калізія, і мы вырашылі так назваць свой гурт”.
(Скобла: ) “Вашая кніга “Прыкры крык” выйшла накладам усяго 100 асобнікаў. Вам чытачоў хапае?”
(Жыбуль: ) “Паэзія ўвогуле — не для мільёнаў і не для тысячаў. Хай чытачоў у мяне будзе няшмат, але хай яны будуць трывалыя і верныя”.
ВІКТАР ЖЫБУЛЬ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
* * *
Ёсьць людзі, якія маршыруюць нагамі, а ёсьць, якія скрыпяць пратэзамі. Ёсьць людзі, якія кіруюць багамі, а ёсьць, якія… парасятамі недарэзанымі.
Мы павыдзіраем зь сябе правады, па якіх унутр нас закладаюць праграму. Нам ратавацца няма куды, дый няма ад чаго таксама.
Няхай за намі з тварам біблійнага мудраца назірае зь пекла Маркіз дэ Сад — ня трэба лічыць пачаткам канца пачатак адкату назад.
Я іду не па краі абрыву, а па лініі адрыву
я
іду. Я сябе адчую самым шчасьлівым, нават калі шчасьця не знайду.
АПАКАЛІПТЫЧНАЯ ВОСЕНЬ
Мы цалуемся ў ліфце, які сарваўся ды падае. Зелянеюць ігрушы на эўкаліпце. Далягляд зацягнуўся павуцінай апатыі.
Зямля можа здацца ватай, калі ступаць па ёй асьцярожна. Які там паверх? Дваццаць пяты. Значыць, жыць яшчэ можна.
Кажановыя чорныя крылы сьлізгацяць па соннай артэрыі. На сабе адчуваць міла звышфатальнасьць падзеньня імпэрыі.
А мы абдымаемся ў ліфце, прарастаючы ў неба калосьсем. Чырванеюць ігрушы на эўкаліпце. Апакаліптычная восень.
* * *
Калі я быў яшчэ маленькім спэрматазоідам, я ўжо адчуваў унутраны супраціў. Я ўяўляў сябе імклівым астэроідам і лёгка прарываўся праз любы прэзэрватыў.
І вось, апынуўшыся ў адной зь яйцаклетак, я пераходзіў мяжу, а мяне там засёк радар. Але я поўз далей, хаваючыся сярод дрэваў і кветак, нягледзячы на прыцэльны агонь і ракетны ўдар.
І раптам я, запоўзшы ў самы цэнтар мікрасусьвету, нечакана наткнуўся на электрызаваны калючы дрот. І тады я задумаўся: “А ўвогуле, ці варта ўсё гэта? Можа, лепей зрабіць назад паварот?”.
Толькі нейкая невядомага паходжаньня сіла напірала ззаду на плечы мае гарой, і я поўз далей — туды, куды мяне не насіла, і суцяшаў сябе тым, што я — апошні герой.
Калі я быў спэрматазоідам, маленькім белым спэрматазоідам...
І ў выніку я нарадзіўся, вырас і стаў чалавекам, але мае сёньняшнія ўмовы нагадваюць мне часы, калі я быў амаль што малекулай, бо зноў адчуваю вакол сябе цэлы космас гумовы.
Я ведаю — гэта таксама гіганцкі прэзэрватыў, які неабходна прарваць на самых цікавых месцах. І я да гэтых месцаў цягну правады, узводжу масты й падстаўляю пажарныя лесьвіцы.
А адтуль нам, закінутым у вакуумны смурод, сьвецяць далёкія незнаёмыя яйцаклеткі. Я ў промнях кожнай зь іх прачытаю таемны код. Я — агент контрразьведкі!
А што было б, калі б я так і застаўся спэрматазоідам, маленькім бляклым спэрматазоідам, нікчэмным гнюсным спэрматазоідам, худым смаркатым спэрматазоідам?..
* * *
Сусьвет — вялікае Гестапа, дзе абуджаюць крыкам “Schnell!”, дзе ў сэрца лезуць бруднай лапай, запіхваюць цябе ў шынэль
ды штохвіліны патрабуюць: устаў, пабег, прысеў, устаў! А потым ордэн прышрубуюць ці прыгразяць скруціць сустаў.
Ці існаваньне ператвораць тваё ў судовы звышпрацэс, а ты схлусі — прыкінься хворым перад агентамі SS.
Жыві, калі Жыцьцё сустрэнеш: працуй, сьпявай, сумуй, кахай, пакуль у скронь сабе ня стрэліш, шапнуўшы стомлена: “Sieg Heil”…
НОТНЫ СШЫТАК
АЛЕСЬ КАМОЦКІ: “БУДЗЕ ЖЫВАЯ МУЗЫКА, А НЕ “КАНСЭРВЫ”
Новы дыск Алеся Камоцкага прыцягнуў увагу слухачоў тым, што запісаны ён з суправаджэньнем групы музыкантаў. І гэта можна было б успрыняць як пэўнага роду сэнсацыю, калі б ня гутарка нашага карэспандэнта Дзьмітрыя Падбярэзкага з самім аўтарам і выканаўцам.
(Падбярэзкі: ) “Мала хто памятае, што ў свой час Алесь Камоцкі выступаў як саксафаніст у складзе групы “Блізьняты”, якая па стылістыцы была блізкая да панк-року. Ужо потым шмат гадоў ён трымаўся рэчышча бардаўскай песьні, выступаючы і запісваючыся пераважна сола. І вось — альбом пад назваю “Дах”, у запісе якога ўдзельнічалі сярод іншых такія вядомыя музыкі, як баяніст Аляксандр Шувалаў, бас-гітарыст Валеры Башкоў, дарэчы, калега яшчэ па тых самых “Блізьнятах”. І ў гутарцы з Алесем налёт магчымай сэнсацыйнасьці неяк сам па сабе адышоў на задні плян, хоць я і ня мог не пацікавіцца, чым жа было выклікана тое, што ён абраў электрычны варыянт суправаджэньня ўласных песень?”
(Камоцкі : ) “Ну, яно ўжо і не такое электрычнае. Баян аніяк не працуе на электрычнасьці, тыя самыя барабаны таксама безь яе абыходзяцца. Мне здаўна хацелася паспрабаваць падсесьці на нейкія рытмы, таму што я па сутнасьці абсалютна нерытмічны чалавек, я хутчэй чытаў вершы пад гітару. Але гэта ўсё было задумана яшчэ адзінаццаць гадоў таму з Ігарам Паліводам. Ён ужо рабіў аранжаваньні, але так атрымалася, што яго неўзабаве ня стала. А я паспрабаваў працягнуць тую работу, якую ён пачаў, і я не пацягнуў. І ў мяне на гады стапарнулася ўсё гэта, пакуль я не адчуў, што сасьпеў для працы з музыкамі. Я ў ноты ня мог спачатку трапляць ад хваляваньня, бо калі граеш з калектывам, чуеш ня тое, што гучыць з манітора, тут яшчэ трэба на нейкім уяўленьні дадаваць…”
(Падбярэзкі: ) “Ансамблевасьць, як кажуць…”
(Камоцкі : ) “Так!.. А гэтага няма! Адкуль яно возьмецца пасьля ўсяго трох рэпэтыцыяў? Але тое, што мяне гэта зачапіла, што я буду й надалей гэтым займацца, і што гэта для мяне цікава, — безумоўна! І яшчэ больш будзе музыкаў, мне вельмі спадабалася. Гэта ўжо ідзе не прачытаньне вершаў, тут ужо зусім іншы падыход. Але гэта пакуль што была адаптацыя маіх старых песень, але ж трэба пісаць спэцыяльна для гэтага…”
(Падбярэзкі: ) “Наколькі пераход да такой вот формы сумеснага выступленьня паўплываў на музычны бок тваіх песень?”
(Камоцкі : ) “Адбылося поўнае пераасэнсаваньне, таму мяне ўчора так і кілбасіла, я страшэнна хваляваўся. Калі быў саўнд-чэк, я наогул думаў, што дарэмна ўвязаўся ў гэтую авантуру. А пасьля на канцэрціку разышоўся, і цяпер ведаю, што я абавязкова буду гэта рабіць. Будзе й тое, што было, але будзе і такая рытмічная музыка, ня гэтае коцалава, якое зроблена чыста з гэтых электрончыкаў, якія нясуць сьвятло ў хаты, — ніякіх “кансэрваў” ня будзе! Будзе жывое. Раней я гэта мог слухаць, але я не ўяўляў, што магу ў гэтым знаходзіцца. А цяпер уяўляю, і ўжо гэтага не баюся”.
(Падбярэзкі: ) “Калі браць тэксты тваіх песень… Як ты думаеш, вобразнасьць іх зьмянілася зноў жа зь пераходам на новую форму выканальніцтва?”
(Камоцкі : ) “Яна зьмянілася не ад таго, што я падсеў на іншую музыку. Яна проста мяняецца хоць бы таму, што я расту ў сэньсе фізыялягічным. Не хачу сказаць — старэю… Таму гэта адчуваецца. Вось кніжка вершыкаў, якая зараз рыхтуецца, будзе ня зусім такая, што была перад гэтым. Я ўжо й назву ведаю… Не скажу! Яна будзе прыгажэй, і вершаў там будзе мала, таму што я вырашыў для сябе, што кніжка паэзіі не абавязкова павінна мець больш за паўсотню вершаў. Калі верш гэты ў два радкі, ці ў дваццаць, ці ў сорак, — гэта не істотна, але пастарайся зьмясьціць гэта на адной старонцы ці на развароце, таму што верш — гэта жывая істота, і яму не павінна быць цесна ў тваёй кніжцы. У мяне ўвогуле па вершыку на разварот будзе, і да кожнага вершыка будзе нейкая карціна”.
(Падбярэзкі: ) “Зьміцер Вайцюшкевіч выдаў дыск на твае вершы. Як ты глядзіш, наколькі розны падыход да таго, што ты напісаў, у Вайцюшкевіча і ў цябе асабіста?”
(Камоцкі : ) “Мы сябруем і мы неяк прывыклі адзін з адным працаваць. І тады, калі мы пісалі “Паравіны году”, я неяк прапяваў сам сабе тое, што яму аддаю, але музыкі яму не паказваў, сваіх намётак не здавай: сам пішы! Вельмі прыемна зьдзіўляла, калі ён у некаторых выпадках адгадваў нейкія мэлядычныя хады. Значыцца, існуе паміж намі нейкае разуменьне. Вайцюшкевіч ужо проста радня нейкая мне!..”
(Падбярэзкі: ) “Практычна тое ж пытаньне — а ці ня цесна вам з Камоцкім працаваць практычна на адным стылістычным агародзе — я задаў і Зьміцеру Вайцюшкевічу”.
(Вайцюшкевіч: ) “На правакацыйнае пытаньне адкажу правакацыйна. Справа ў тым, што гэта ня мой агарод, агарод гэты быў прыдуманы даўно, прычым ня толькі сучаснымі беларускімі музыкамі, сучаснымі музыкамі Ўсходу і Захаду. А гэта была традыцыя, якая ішла, напэўна, ад Эдзі Рознэра, ад аркестра Фінбэрга і яшчэ шмат ад каго. Таму нічога новага я не зрабіў. Я вельмі рады, што Алесь Камоцкі нарэшце зрабіў такі крок, таму што гэта адказны такі момант у жыцьці кожнага артыста, — нарэшце пачаць працаваць зь людзьмі, з аркестрам, з рознымі інструмэнтамі, з эстэтыкай. Таму я вельмі ганаруся. Значыць, мы крочым правільна!”
(Падбярэзкі: ) “І напрыканцы я не стрымаўся, пацікавіўся, чаму ж альбом атрымаў назву “Дах”? І пачуў у адказ, што быў я тут далёка не арыгінальны…”
(Камоцкі : ) “Проста я так не люблю расказваць, чаму так, а ня гэтак атрымалася. Мной найчасьцей агучваецца такая версія: таму што да халеры часу заняло. “Дах”!”
УЛАДЗІМЕР ШЧЭРБАНЬ: “СВАБОДНЫ ТЭАТАР – ГЭТА Я”
Новы тэатральны сэзон пачаўся са скандалу — з Нацыянальнага тэатру імя Янкі Купалы звольнены малады рэжысэр Уладзімер Шчэрбань. Кіраўніцтва тэатру скасавала кантракт зь ім, спасылаючыся на “творчы крызыс” рэжысэра. І гэта пры тым, што за мінулы год ён паставіў чатыры спэктаклі, і ўсе яны адзначаныя на прэстыжных міжнародных фэстывалях. Праўда, паставіў Шчэрбань іх не ў Купалаўскім, а ў новым незалежным тэатры, які сам жа і стварыў. Сёньня рэжысэр “Свабоднага тэатру” Ўладзімер Шчэрбань — госьць нашага Дому Літаратара. Зь ім гутарыць Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Уладзімер, вы вядомы ўжо рэжысэр “Свабоднага тэатру”, аднак пачыналі ня ў ім…”
(Уладзімер Шчэрбань: ) “Я пачынаў у Магілеўскім тэатры, дзе паставіў некалькі спэктакляў паводле сучаснай на той момант драматургіі. Потым быў запрошаны ў Купалаўскі тэатар. Там паставіў “Каварства і любоў” Шылера ў перакладзе Кузьмы Чорнага, цудоўную камедыю Гальдоні “К’ёджаўскія перабрэхі” ў перакладзе Рыгора Барадуліна, таксама п’есу выдатнага драматурга Тома Стопарда “Ўваходзіць свабодны чалавек”.
(Аксак: ) “А як вы пачалі супрацоўнічаць зь недзяржаўным “Свабодным тэатрам?”
(Шчэрбань: ) “Ведаеце, я магу сказаць, што свабодны тэатар – гэта я. Спачатку быў міжнародны драматургічны конкурс, у якога былі свае задачы. Ён павінен быў выяўляць маладыя таленты. Потым драматургічны конкурс стаў тэатрам, і я ў ім у якасьці рэжысэра”.
(Аксак: ) “Свабоднаму тэатру” ўсяго паўтара года. За гэты час вы паставілі ў ім чатыры спэктаклі, разам з тэатрам вы пабывалі ў пяці замежных турах, паўдзельнічалі ў трох міжнародных фэстывалях. Новы сэзон вы таксама пачалі з замежжа і толькі што вярнуліся са Швэцыі. Расшыфруйце крыху міжнародныя ваяжы беларускага “Свабоднага тэатру”.
(Шчэрбань: ) “Наш тэатар займаецца сучаснай драматургіяй, і нашыя ўдзелы ў міжнарожных фэстах — гэта жэсты салідарнасьці творчых дзеячоў. Дзе б мы ні былі за мяжой — гэта досыць культавыя месцы. Самы моцны фэст, на які мараць патрапіць тэатралы — гэта “Новыя п’есы з Эўропы” ў Вісбадэне. Таксама мы паўдзельнічалі з паказам усіх нашых спэктакляў на фэсьце ў расейскім Тальяці — гэта культавае месца Голасава, якое ўжо дало Расеі шмат цікавых аўтараў. Актрыса наша тэатру Яна Русакевіч запрошаная на творчы сэмінар у Рэал Корт у Лёндане. У Стакгольме ў Каралеўскім тэатры ёсьць галоўная сцэна, на якой выконваецца клясыка, і ёсьць сцэна, на якой ставяцца сучасныя п’есы. Мы на гэтай сцэне прэзэнтавалі два спэктаклі: “Пакаленьне Jeans” па п’есе Мікалая Халезіна і спэктакаль па супольнай п’есе чатырох сучасных драматургаў “Мы. Беллівуд”. Пасьля там адбыўся сэмінар, на якім мы абменьваліся думкамі пра сучасную Беларусь”.
(Аксак: ) “Вы супрацоўнічае з маладымі драматургамі Беларусі. Скажыце, калі ласка, каго вы за гэты час адкрылі, і як у цэлым вы ацэньваеце стан новай беларускай драматургіі?”
(Шчэрбань: ) “На самой справе гэта вялікая праблема на сёньняшні дзень, таму што на досыць высокім афіцыйным узроўні ідуць размовы пра тое, што драматургіі няма. Гэта, канечне, ня так. Чатыры аўтары, зь якімі мы працавалі, — гэта Павал Пражко, Павал Расолька, Канстанцін Сьцешык і Мікалай Халезін. У кожнага зь іх ёсьць спэктакаль, і яны ідуць на міжнародных фэстывалях, і іхныя п’есы ўвайшлі ў зборнік лепшых п’есаў Эўропы, куды ня трапілі нават расейскія п’есы. Зборнік быў выдадзены адмыслова да Авіньёнскага фэстывалю — гэта найбуйнейшы тэатральны фэстываль у Эўропе на сёньня. Цяпер абвешчаны другі драматургічны конкурс “Свабоднага тэатру”, і ўжо на яго паступілі цікавыя п’есы менавіта беларускіх драматургаў. Ён выявіць новую драматургічную пляяду”.
(Аксак: ) “На якой мове пішуць маладыя беларускія драматургі?”
(Шчэрбань: ) “Пішуць яны пераважна на расейскай мове, і растлумачу, чаму. Гэта таксама недапрацоўка беларускага Мінкульту, таму што на сёньняшні дзень у Беларусі няма тэатральнага рынку. І, зразумела, калі іх ня ставяць у Беларусі, пісаць на беларускай мове складана, бо наш асноўны рынак — Расея”.
(Аксак: ) “А ў вашым тэатры на якой мове ідуць спэктаклі?”
(Шчэрбань: ) “Ёсьць спэктаклі на расейскай мове, ёсьць спэктаклі на трасянцы, на той мове, на якой гаворыць большасьць гарадзкіх беларусаў”.
(Аксак: ) “Як вы ацэньваеце стан сучаснага тэатральнага мастацтва краіны наогул?”
(Шчэрбань: ) “Я лічу, што тэатар павінен быць актуальным. Мне не цікава сёньня хадзіць у беларускія тэатры, таму што мне цікава глядзець пра сябе, пра тое, што я бачу кожны дзень, і асэнсоўваць гэта. А тое, што я бачу на сцэнічных пляцоўках, я ня ведаю, пра што гэта… Найгалоўнейшая задача тэатру — зразумець, хто такі чалавек. Ня трэба сёньня прыкрывацца Шэксьпірам і Мальерам — нам ёсьць што сказаць і Эўропе, і сьвету, і самім сабе”.
АЎТАР І ТВОР
ВІКТАР ЖЫБУЛЬ: “ЗЬЯВЫ ВАКОЛ НАС НЕ ПАДДАЮЦЦА РАЗУМЕНЬНЮ”
Паэт Віктар Жыбуль — адзін з самых яркіх прадстаўнікоў новага літаратурнага пакаленьня. Рэцэнзэнты ягоных кніг “Прыкры крык” і “Дыяфрагма” ў адзін голас гаварылі пра незвычайную, іранічна-саркастычную манэру пісьма, пра здольнасьць маладога паэта экспэрымэнтаваць са зьместам і формай. Ён першым у беларускай паэзіі стварыў паэмы-паліндромы, якія чытаюцца аднолькава як справа налева, гэтак і зьлева направа. З паэтам-віртуозам пра сур’ёзны падыход да паэтычнага штукарства гутарыць Міхась Скобла.
(Скобла: ) “Віктар, вы ўвядоміліся ў беларускай паэзіі як паэт, які нястомна іранізуе са зьместам і экспэрымэнтуе з формай. Вы лічыце, што ўсё ў нашым жыцьці сьмеху варта?”
(Жыбуль: ) “Я б сказаў, што многае вартае ня сьмеху, а, хутчэй, іранізаваньня — калі кплівага, а калі і дабразычлівага. Шмат якія зьявы, якія сёньня адбываюцца з намі і вакол нас, проста не паддаюцца разуменьню. Але я б не сказаў, што мае вершы — усе сьмешныя, многія якраз наадварот — драматычныя, часам нават трагічныя. А часам у іх усё перамяшана, набоўтана, нібы ў кактэйлі”.
(Скобла: ) “А каго вы лічыце сваім літаратурным настаўнікам, сваім папярэднікам? На каго вы арыентаваліся?”
(Жыбуль: ) “Спачатку, мабыць, не было ніякай арыентацыі. Пісаць я пачаў яшчэ ў школе. А калі сур’ёзна ўзяўся… Звычайна, знаёмства са знакавымі постацямі літаратуры адбывалася пост-фактум. Аднойчы мае вершы параўналі з творчасьцю Веліміра Хлебнікава, а я тады ня быў знаёмы зь ягонай паэзіяй. Пачытаў — спадабалася, падаўся мне Хлебнікаў блізкім. Потым мне сказалі, што я падобны на Хармса, і я больш грунтоўна ўчытаўся ў яго паэзію... А калі я апублікаваў паліндромную паэму “Рогі гор”, мне падказалі, што паліндромы пісаў беларускі паэт-эмігрант Рыгор Крушына. Крушыну я таксама да той пары не чытаў. Пайшоў у бібліятэку, узяў эмігранцкія выданьні, выдадзеныя ў Мюнхэне і Нью-Ёрку, пачытаў і пераканаўся: сапраўды, Крушына варты ўвагі паэт. Дарэчы, апрача паліндромаў, ён напісаў многа прыгожых вершаў. Ён мяне проста захапіў”.
(Скобла: ) “Вы — аўтар дзьвюх паліндромных паэмаў “Кацёл клёцак” і “Рогі гор”. Патлумачце, як ідзе нанізваньне словаў у паліндромным радку? Для мяне гэта таямніца…”
(Жыбуль: ) “Па-першае трэба мець павышанае адчуваньне мовы, чуць наскрозь мэлёдыку мовы. Я захапіўся паліндромамі яшчэ ў школе, праўда яны былі не па-беларуску. Вырашыў паспрабаваць: а як гэта будзе гучаць на роднай мове? Я пачаў больш пільна прыглядацца да мовы і прыслухоўвацца да слова. Усе падазроныя словы і выразы выпісваў у асобны сшытак. А потым я ўбачыў, што выпісаныя словы фармуюцца ў нейкія сказы, вершаваныя радкі. Неўзабаве давялося пераканацца, што сама форма паліндрому дае вялікія магчымасьці выяўленчаму патэнцыялу слова. Дзякуючы паліндрому, атрымліваюцца розныя парадаксальныя вобразы і мэтафары, якія ў вершы звычайным ніколі не зьявіліся б”.
(Скобла: ) “Дайце ўзор паліндрому. Я думаю, ня ўсе нашыя слухачы чулі пра такую незвычайную зьяву”.
(Жыбуль: ) “Згадаю паліндромны мона-верш (верш з аднаго радка), які мне самому падабаецца, я лічу яго ўдалым: “А мара ліпы — піларама”.
(Скобла: ) “Нейкая вашая ліпа схільная да суіцыду… Часам вы выступаеце на літаратурных вечарынах са сваёй жонкай паэткай Джэці. Прычым, вашыя выступы тэатралізаваныя. Дзеля чаго вы гэта робіце?”
(Жыбуль: ) “Пэўны час я, як і ўсе, проста выходзіў, чытаў вершы і сыходзіў. Але зь цягам часу гэта мяне перастала задавальняць, захацелася глыбей параскрываць творчыя вобразы. Павыкарыстоўваць на сцэне розныя іншыя дадатковыя элемэнты — ці то музычныя, ці то тэатральныя, ці то выяўленчыя, ці то элемэнты пэрформансу. Неяк я цягнуўся да сынкрэтычных спосабаў мастацкага самавыяўленьня. Яшчэ падчас майго знаходжаньня ў творчым руху “Бум-Бам-Літ” мы часта выходзілі ў нейкіх адмысловых строях, выкарыстоўвалі аксэсуары накшталт венікаў, тазікаў і г. д. Пасьля “Бум-Бам-Літу” гэта вылілася ў дзейнасьць літаратурнага гурта “За-сар-казм”.
(Скобла: ) “Назва нейкая падазроная…”
(Жыбуль: ) “Гэта скарочаная назва, поўная — “Зас…лі казарму”. Як яна зьявілася? Мой сябра паэт Віктар Іваноў знайшоў у кніжцы з анэкдотамі карыкатуру, на якой камандзір крычыць на салдатаў: “Зас…лі казарму!”. А яны не ўрубаюцца і адказваюць зладжаным хорам: “Ура! Ура! Ура!”. Нам спадабалася гэтая калізія, і мы вырашылі так назваць свой гурт”.
(Скобла: ) “Вашая кніга “Прыкры крык” выйшла накладам усяго 100 асобнікаў. Вам чытачоў хапае?”
(Жыбуль: ) “Паэзія ўвогуле — не для мільёнаў і не для тысячаў. Хай чытачоў у мяне будзе няшмат, але хай яны будуць трывалыя і верныя”.
ВІКТАР ЖЫБУЛЬ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
* * *
Ёсьць людзі, якія маршыруюць нагамі, а ёсьць, якія скрыпяць пратэзамі. Ёсьць людзі, якія кіруюць багамі, а ёсьць, якія… парасятамі недарэзанымі.
Мы павыдзіраем зь сябе правады, па якіх унутр нас закладаюць праграму. Нам ратавацца няма куды, дый няма ад чаго таксама.
Няхай за намі з тварам біблійнага мудраца назірае зь пекла Маркіз дэ Сад — ня трэба лічыць пачаткам канца пачатак адкату назад.
Я іду не па краі абрыву, а па лініі адрыву
я
іду. Я сябе адчую самым шчасьлівым, нават калі шчасьця не знайду.
АПАКАЛІПТЫЧНАЯ ВОСЕНЬ
Мы цалуемся ў ліфце, які сарваўся ды падае. Зелянеюць ігрушы на эўкаліпце. Далягляд зацягнуўся павуцінай апатыі.
Зямля можа здацца ватай, калі ступаць па ёй асьцярожна. Які там паверх? Дваццаць пяты. Значыць, жыць яшчэ можна.
Кажановыя чорныя крылы сьлізгацяць па соннай артэрыі. На сабе адчуваць міла звышфатальнасьць падзеньня імпэрыі.
А мы абдымаемся ў ліфце, прарастаючы ў неба калосьсем. Чырванеюць ігрушы на эўкаліпце. Апакаліптычная восень.
* * *
Калі я быў яшчэ маленькім спэрматазоідам, я ўжо адчуваў унутраны супраціў. Я ўяўляў сябе імклівым астэроідам і лёгка прарываўся праз любы прэзэрватыў.
І вось, апынуўшыся ў адной зь яйцаклетак, я пераходзіў мяжу, а мяне там засёк радар. Але я поўз далей, хаваючыся сярод дрэваў і кветак, нягледзячы на прыцэльны агонь і ракетны ўдар.
І раптам я, запоўзшы ў самы цэнтар мікрасусьвету, нечакана наткнуўся на электрызаваны калючы дрот. І тады я задумаўся: “А ўвогуле, ці варта ўсё гэта? Можа, лепей зрабіць назад паварот?”.
Толькі нейкая невядомага паходжаньня сіла напірала ззаду на плечы мае гарой, і я поўз далей — туды, куды мяне не насіла, і суцяшаў сябе тым, што я — апошні герой.
Калі я быў спэрматазоідам, маленькім белым спэрматазоідам...
І ў выніку я нарадзіўся, вырас і стаў чалавекам, але мае сёньняшнія ўмовы нагадваюць мне часы, калі я быў амаль што малекулай, бо зноў адчуваю вакол сябе цэлы космас гумовы.
Я ведаю — гэта таксама гіганцкі прэзэрватыў, які неабходна прарваць на самых цікавых месцах. І я да гэтых месцаў цягну правады, узводжу масты й падстаўляю пажарныя лесьвіцы.
А адтуль нам, закінутым у вакуумны смурод, сьвецяць далёкія незнаёмыя яйцаклеткі. Я ў промнях кожнай зь іх прачытаю таемны код. Я — агент контрразьведкі!
А што было б, калі б я так і застаўся спэрматазоідам, маленькім бляклым спэрматазоідам, нікчэмным гнюсным спэрматазоідам, худым смаркатым спэрматазоідам?..
* * *
Сусьвет — вялікае Гестапа, дзе абуджаюць крыкам “Schnell!”, дзе ў сэрца лезуць бруднай лапай, запіхваюць цябе ў шынэль
ды штохвіліны патрабуюць: устаў, пабег, прысеў, устаў! А потым ордэн прышрубуюць ці прыгразяць скруціць сустаў.
Ці існаваньне ператвораць тваё ў судовы звышпрацэс, а ты схлусі — прыкінься хворым перад агентамі SS.
Жыві, калі Жыцьцё сустрэнеш: працуй, сьпявай, сумуй, кахай, пакуль у скронь сабе ня стрэліш, шапнуўшы стомлена: “Sieg Heil”…
НОТНЫ СШЫТАК
АЛЕСЬ КАМОЦКІ: “БУДЗЕ ЖЫВАЯ МУЗЫКА, А НЕ “КАНСЭРВЫ”
Новы дыск Алеся Камоцкага прыцягнуў увагу слухачоў тым, што запісаны ён з суправаджэньнем групы музыкантаў. І гэта можна было б успрыняць як пэўнага роду сэнсацыю, калі б ня гутарка нашага карэспандэнта Дзьмітрыя Падбярэзкага з самім аўтарам і выканаўцам.
(Падбярэзкі: ) “Мала хто памятае, што ў свой час Алесь Камоцкі выступаў як саксафаніст у складзе групы “Блізьняты”, якая па стылістыцы была блізкая да панк-року. Ужо потым шмат гадоў ён трымаўся рэчышча бардаўскай песьні, выступаючы і запісваючыся пераважна сола. І вось — альбом пад назваю “Дах”, у запісе якога ўдзельнічалі сярод іншых такія вядомыя музыкі, як баяніст Аляксандр Шувалаў, бас-гітарыст Валеры Башкоў, дарэчы, калега яшчэ па тых самых “Блізьнятах”. І ў гутарцы з Алесем налёт магчымай сэнсацыйнасьці неяк сам па сабе адышоў на задні плян, хоць я і ня мог не пацікавіцца, чым жа было выклікана тое, што ён абраў электрычны варыянт суправаджэньня ўласных песень?”
(Камоцкі : ) “Ну, яно ўжо і не такое электрычнае. Баян аніяк не працуе на электрычнасьці, тыя самыя барабаны таксама безь яе абыходзяцца. Мне здаўна хацелася паспрабаваць падсесьці на нейкія рытмы, таму што я па сутнасьці абсалютна нерытмічны чалавек, я хутчэй чытаў вершы пад гітару. Але гэта ўсё было задумана яшчэ адзінаццаць гадоў таму з Ігарам Паліводам. Ён ужо рабіў аранжаваньні, але так атрымалася, што яго неўзабаве ня стала. А я паспрабаваў працягнуць тую работу, якую ён пачаў, і я не пацягнуў. І ў мяне на гады стапарнулася ўсё гэта, пакуль я не адчуў, што сасьпеў для працы з музыкамі. Я ў ноты ня мог спачатку трапляць ад хваляваньня, бо калі граеш з калектывам, чуеш ня тое, што гучыць з манітора, тут яшчэ трэба на нейкім уяўленьні дадаваць…”
(Падбярэзкі: ) “Ансамблевасьць, як кажуць…”
(Камоцкі : ) “Так!.. А гэтага няма! Адкуль яно возьмецца пасьля ўсяго трох рэпэтыцыяў? Але тое, што мяне гэта зачапіла, што я буду й надалей гэтым займацца, і што гэта для мяне цікава, — безумоўна! І яшчэ больш будзе музыкаў, мне вельмі спадабалася. Гэта ўжо ідзе не прачытаньне вершаў, тут ужо зусім іншы падыход. Але гэта пакуль што была адаптацыя маіх старых песень, але ж трэба пісаць спэцыяльна для гэтага…”
(Падбярэзкі: ) “Наколькі пераход да такой вот формы сумеснага выступленьня паўплываў на музычны бок тваіх песень?”
(Камоцкі : ) “Адбылося поўнае пераасэнсаваньне, таму мяне ўчора так і кілбасіла, я страшэнна хваляваўся. Калі быў саўнд-чэк, я наогул думаў, што дарэмна ўвязаўся ў гэтую авантуру. А пасьля на канцэрціку разышоўся, і цяпер ведаю, што я абавязкова буду гэта рабіць. Будзе й тое, што было, але будзе і такая рытмічная музыка, ня гэтае коцалава, якое зроблена чыста з гэтых электрончыкаў, якія нясуць сьвятло ў хаты, — ніякіх “кансэрваў” ня будзе! Будзе жывое. Раней я гэта мог слухаць, але я не ўяўляў, што магу ў гэтым знаходзіцца. А цяпер уяўляю, і ўжо гэтага не баюся”.
(Падбярэзкі: ) “Калі браць тэксты тваіх песень… Як ты думаеш, вобразнасьць іх зьмянілася зноў жа зь пераходам на новую форму выканальніцтва?”
(Камоцкі : ) “Яна зьмянілася не ад таго, што я падсеў на іншую музыку. Яна проста мяняецца хоць бы таму, што я расту ў сэньсе фізыялягічным. Не хачу сказаць — старэю… Таму гэта адчуваецца. Вось кніжка вершыкаў, якая зараз рыхтуецца, будзе ня зусім такая, што была перад гэтым. Я ўжо й назву ведаю… Не скажу! Яна будзе прыгажэй, і вершаў там будзе мала, таму што я вырашыў для сябе, што кніжка паэзіі не абавязкова павінна мець больш за паўсотню вершаў. Калі верш гэты ў два радкі, ці ў дваццаць, ці ў сорак, — гэта не істотна, але пастарайся зьмясьціць гэта на адной старонцы ці на развароце, таму што верш — гэта жывая істота, і яму не павінна быць цесна ў тваёй кніжцы. У мяне ўвогуле па вершыку на разварот будзе, і да кожнага вершыка будзе нейкая карціна”.
(Падбярэзкі: ) “Зьміцер Вайцюшкевіч выдаў дыск на твае вершы. Як ты глядзіш, наколькі розны падыход да таго, што ты напісаў, у Вайцюшкевіча і ў цябе асабіста?”
(Камоцкі : ) “Мы сябруем і мы неяк прывыклі адзін з адным працаваць. І тады, калі мы пісалі “Паравіны году”, я неяк прапяваў сам сабе тое, што яму аддаю, але музыкі яму не паказваў, сваіх намётак не здавай: сам пішы! Вельмі прыемна зьдзіўляла, калі ён у некаторых выпадках адгадваў нейкія мэлядычныя хады. Значыцца, існуе паміж намі нейкае разуменьне. Вайцюшкевіч ужо проста радня нейкая мне!..”
(Падбярэзкі: ) “Практычна тое ж пытаньне — а ці ня цесна вам з Камоцкім працаваць практычна на адным стылістычным агародзе — я задаў і Зьміцеру Вайцюшкевічу”.
(Вайцюшкевіч: ) “На правакацыйнае пытаньне адкажу правакацыйна. Справа ў тым, што гэта ня мой агарод, агарод гэты быў прыдуманы даўно, прычым ня толькі сучаснымі беларускімі музыкамі, сучаснымі музыкамі Ўсходу і Захаду. А гэта была традыцыя, якая ішла, напэўна, ад Эдзі Рознэра, ад аркестра Фінбэрга і яшчэ шмат ад каго. Таму нічога новага я не зрабіў. Я вельмі рады, што Алесь Камоцкі нарэшце зрабіў такі крок, таму што гэта адказны такі момант у жыцьці кожнага артыста, — нарэшце пачаць працаваць зь людзьмі, з аркестрам, з рознымі інструмэнтамі, з эстэтыкай. Таму я вельмі ганаруся. Значыць, мы крочым правільна!”
(Падбярэзкі: ) “І напрыканцы я не стрымаўся, пацікавіўся, чаму ж альбом атрымаў назву “Дах”? І пачуў у адказ, што быў я тут далёка не арыгінальны…”
(Камоцкі : ) “Проста я так не люблю расказваць, чаму так, а ня гэтак атрымалася. Мной найчасьцей агучваецца такая версія: таму што да халеры часу заняло. “Дах”!”