Радыё Свабода Новая перадача сэрыі “Дом літаратара”
АЎТАР І ТВОР
РЫГОР БАРАДУЛІН: “Я ЦЭЛАЕ ЛЕТА І ЧАСТКУ ВОСЕНІ ПРАВЁЎ У ГПУ”
7 кастрычніка ў менскім касьцёле Сьвятых Сымона і Алены прайшла творчая вечарына народнага паэта Беларусі Рыгора Барадуліна. На ёй адбылася прэзэнтацыя адразу некалькіх кніг творцы, у тым ліку зборніка перакладаў “Гуканьне паэзіі Ўсходу” і кнігі “Малітва ветру” – першага кніжнага выданьня беларускага паэта ў перакладзе на японскую мову. Пасьля вечарыны з Рыгорам Барадуліным сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Спадар Рыгор, вы палову лета й траціну восені правялі на сваёй роднай Ушаччыне. Калісьці Гайнрых Бёль пісаў, што рабочы стол пісьменьніка павінен стаяць як мага далей ад радзімы. Мяркуючы па вашым заўсёдным імкненьні на Ўшаччыну, вы мяркуеце іначай?”
Рыгор Барадулін: “Усе гады, пражытыя ў Менску, я лічу сваёй камандзіроўкай. І кладуся спаць, і ўстаю – у думках я ва Ўшачы. І лета, і маладую, і старую восень я правёў ва Ўшачы. Жартую, што я быў у ГПУ – гарадзкім пасёлку Ўшачы. Значыць,. Так што, і ў ГПУ можна працаваць, пісаць вершы. Мой працоўны стол ва ўшацкай хаце – на падстрэшшы, на паддашшы. І там толькі я магу працаваць. Там само паветра беларускае. Ва Ўшачы я чую беларускую крывіцкую мову, якой ужо няма, але яна ва ўшацкім паветры. А людзі гавораць на постсавецкай трасянцы, дакладней – на падсавецкай. Між іншым, цікава, як рэагуюць ушацкія на тэхнічны прагрэс. Адна жанчына пабачыла маладзёна, які ішоў па вуліцы і гаварыў па мабільніку, ды кажа: “Бяда з чалавекам здарылася – сам з сабою гаворыць!”
Скобла: “Здаецца, ва Ўшачах і застала вас вестка пра выхад вашай кнігі ў Японіі. Назва кнігі – “Малітва ветру” – нагадвае пра японскія рэаліі: у японскай мове нават ёсьць такі панятак “сьвяшчэнны вецер”. Хто назваў кнігу – вы ці перакладчык?
Барадулін: “Назву кнігі прапанаваў перакладчык. Можа, дзе ў маіх вершах падгледзеў… Я вельмі ўдзячны ўсім, хто рупіўся пра выданьне гэтай кнігі. Хай беларускае слова ідзе ў сьвет. І не таму, што гэта маё. Хай ведаюць у Японіі, што ёсьць такая краіна Беларусь, што яна вершы піша”.
Скобла: “Кнігу пераклаў спадар Гоў, паспрыяў яе выданьню спадар Ямашыта. Ці сустракаліся вы зь імі?”
Барадулін: “Зь перакладчыкам я не сустракаўся. Нашы сустрэчы зь ім – толькі духоўныя, сустрэчы радкамі. А з Ямашыта сустракаліся ў касьцёле, калі ён прыяжджаў у Беларусь. Гэта вельмі цікавы чалавек, буйны навуковец у галіне экалёгіі. Акурат ягоным клопатам і выйшла “Малітва ветру”. Вялікі дзякуй яму. Прыемна, што пераклад рабіўся непасрэдна з беларускай мовы. Спадар Гоў добра яе ведае”.
Скобла: “На пачатку гэтага году выйшла кніга “Гуканьне паэзіі Ўсходу”, куды ўвайшлі вашы пераклады і зь японскай паэзіі. Такім чынам, вамі пакладзены добры пачатак беларуска-японскаму літаратурнаму сумоўю. Але хто ж будзе працягваць справу – у нас жа не рыхтуюць япаністаў, а ў Японіі – беларусістаў?”
Барадулін: “Спадзеўка, як заўсёды, на моладзь. Думаю, што і ў Японіі з часам зьявяцца беларусісты, і ў Беларусі народзяцца япаністы. Хацеў бы тут зрабіць удакладненьне: у кнізе “Гуканьне паэзіі Ўсходу” не пераклады, а пазыкі. Чаму пазыкі? Бо ёсьць такая прыказка: “Пазыкі ня ходзяць безьязыкі”. Я не магу назваць гэта перакладамі, бо карыстаўся расейскай мовай, таму я – пазычаў. Пазычаў думку, вобразы, каб захаваць японскі калярыт, але надаць творам беларускае гучаньне”.
Скобла: “Вы ў сваіх творах нярэдка ўжываеце ўшацкія словы. Вось я чытаю верш зь нядаўняй вашай падборкі ў “Дзеяслове”: “Цень вогнішча ляснога змоўк. Сум разбудзіла жрыца. Я нікаю, адзін, як воўк, каб страху заіскрыцца”. А што азначае гэтае “нікаю”?
Барадулін: “Нікаць – гэта туляцца, як цень, хавацца і ўзьнікаць. Многа ў гэтым слове значэньняў. Кажуць: “Што ты нікаеш, што ты хаваешся, як цень, то прападаеш, то ўзьнікаеш”. Наша ўшацкая мова – яны глыбінна крывіцкая, з балцкай падсьветкай. У нас на ката часам кажуць – кундаль, на парсюка – жудзель”.
Скобла: “Кніга вашай духоўнай паэзіі “Ксты” вытрымала ўжо тры выданьні. Як на вашу думку, паэт павінен быць набожным (наведваць храм, маліцца паводле царкоўных канонаў), ці дастаткова малітвы словам, малітвы паэзіяй?”
Барадулін: “Слова было дадзена людзям для малітвы. І кожны паэт моліцца словам. Ён, безумоўна, павінен наведваць храм. Але гэта ягоная, як кажуць, воля. Што да мяне, то набожнасьць мне дала мама. Я не садзіўся за стол, не пахрысьціўшыся. Не ад’яжджаў з дому, не пакланіўшыся абразам. У кожнага чалавека павінен быць Бог у душы”.
Скобла: “Над чым вы цяпер працуеце? Якую кнігу рыхтуеце да сустрэчы з чытачом?”
Барадулін: “Умоўная назва новай кнігі – “Халодная памяць вады”. У яе ўвойдуць вершы апошніх гадоў, вершы на мяжы стагодзьдзяў. За ўсе апошнія кнігі я ўдзячны сьвятому Касьцёлу, удзячны ксяндзу-магістру Уладыславу Завальнюку й спадарыні Але Сакалоўскай”.
РЫГОР БАРАДУЛІН. З БУДУЧАЙ КНІГІ “ХАЛОДНАЯ ПАМЯЦЬ ВАДЫ”
ПРАПАНОВА
Падкова трымае мазоль вухналя. Сьцяжыну вясьне пазначае праталка. І прапануе маўкліва зямля На сьвет паглядзець вачмі катафалка.
* * * У дварах местачковых паснулі цені. А сабакі да самай раніцы Абмяркоўваюць апошнія паведамленьні.
СПАКОННА ПЕРШЫ
У змроку свой цень адшукае, Любы яму лёгкі цяжар. Як трэба, сябе ашукае Пястун бліскавіцы – пажар.
На сьвет мы прыходзім спрасоньня. Настрою будзіць нас шкада. А рух не засьне, бо ў далоні Злавіцца ня дасца вада.
Спрыяюць жывому абшару, Каб ён не зважаў на гады, Гарачыя вочы пажару, Халодная памяць вады.
* * * Аджыўшы блуканьняў рату, Вачыма сустрэўшы надзею, Вяртаюся ў маміну хату, Як з панядзелка ў нядзелю.
* * * Уткнуцца ў бераг хочацца чаўну. Дагнаць свой цень празрыстай хвалі рупіць. Хоць кожны ведае сабе цану, Ды за яе ніхто яго ня купіць.
* * * Радзіма маладзіла, А чужына старыць.
Васіль Быкаў
Чужына – калючая, як ажына. Радзіма – ласкавая, як мурава. Дадому вяртае паненка-сьцяжына, Праводзіць упрочкі паненка-ўдава.
І дзе б ты ні быў, пра сябе нагадае Журба нерастрачаная, маладая.
* * * Вогнішча сівое, На старасьць злое, Зоркам маладым Пускае ў вочы дым.
* * * Пытаецца ў рэха Усьмешка ўсур’ёз: – Хто выдумаў кола – Дарога ці воз?
ЮБІЛЕІ
АНАТОЛЬ СІДАРЭВІЧ: “ПТАШНІКАЎ – ПІСЬМЕНЬНІК, НІ НА КАГО НЕ ПАДОБНЫ”
7 кастрычніка беларускі празаік Іван Пташнікаў адзначыў сваё 75-годзьдзе. Аўтар “Лонвы”,“Тартака”, “Алімпіяды”, “Пагоні” і многіх іншых твораў, якія прызнаныя крытыкай і чытачамі, палічыў нясьціплым гаварыць пра сваю творчасьць нават з нагоды юбілею. І мы змушаныя былі замест юбіляра запрасіць у студыю крытыка Анатоля Сідарэвіча. Зь ім пра творчасьць Івана Пташнікава гаворыць Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Іван Пташнікаў апублікаваў свой першы празаічны твор – аповесьць “Чачык” – у 1957 годзе. З таго часу ў яго выйшла шмат твораў, паводле якіх зьняты адзін кінафільм і пастаўлены адзін тэлеспэктакль. За свае творы Іван Пташнікаў атрымаў Дзяржаўную прэмію Беларусі імя Якуба Коласа, узнагароджаны ордэнам “Знак Пашаны” і мэдалём, а таксама ўганараваны званьнем “Заслужаны работнік культуры Беларусі”. А калі вы, спадар Сідарэвіч, адкрылі для сябе гэтага празаіка?”
Анатоль Сідарэвіч: “На пачатку шасьцідзесятых гадоў, калі ў “Полымі” былі надрукаваныя тры ягоныя апавяданьні – “Алёшка”, “Бежанка” і “Алені”.
Аксак: “Чым яны прывабілі вас?”
Сідарэвіч: “Тады я не сказаў бы вам, чым мне спадабаліся гэтыя апавяданьні Пташнікава, а цяпер магу: гуманізмам, нетрадыцыйным поглядам на вайну, яны былі бяз гэтага ўра-патрыятызму, без закіданьня шапкамі ды іншай падобнае дурасьці. Ужо потым, працуючы ў “ЛіМе”, я зь вялікай радасьцю прачытаў ягонае апавяданьне “Эфка”, якое ён прынёс у “ЛіМ”. А наогул хачу запярэчыць наконт таго, што Пташнікаў напісаў многа. Ён не такі пладавіты, як дзясяткі іншых аўтараў”.
Аксак: “Збор твораў Пташнікава ўключае чатыры тамы – гэта ня так і мала. І сярод іх – цэлы шэраг твораў, якія ўключаныя ў школьную праграму. У анонсе да праграмы сказана, што Іван Пташнікаў – аўтар аповесьцяў аб прыродзе, дзяцінстве, мінулай вайне, паэтызуе вёску, лес і векавечныя беларускія дубы. Ці згодныя вы з такой характарыстыкай творчасьці Пташнікава?”
Сідарэвіч: “Іван Мікалаевіч, ведаю, любіць лес, любіць прыроду, калі шырэй казаць, але зводзіць усё да гэтага нельга было б. Іван Мікалаевіч, я сказаў бы, перш за ўсё ўважлівы да чалавека, да зрухаў яго душы, да дэталёвага апісаньня яго настрою, зьмены настрою. Ён ведае, пра што піша”.
Аксак: “У 1999 годзе ў друку зьявілася ягоная невялікая аповесьць “Пагоня”. Гэта вельмі драматычны расповед пра тое, як ваўкі перасьледуюць лася. Крытык Павал Абрамовіч назваў гэты твор велічным гімнам прыродзе і параўнаў яго са “Зваўчэньнем”, вельмі папулярным раманам сучаснага чэскага пісьменьніка Антаняна Баяйі, які перакладзены на многія мовы сьвету, у тым ліку і на беларускую. Мне, як чытачу, падалося, што “Пагоня” Пташнікава – твор у першую чаргу пра нешта іншае, а потым ужо пра ваўкоў...”
Сідарэвіч: “Гэта даволі багаты на асацыяцыі твор. Але калі ўжо ісьці ад яго ўменьня апісаць норавы ваўкоў, то ўспомніце яго выдатнае апавяданьне “Львы” – пра тых сабак, якія нагадваюць ільвоў. Так ён піша пра чарнобыльскую бяду”.
Аксак: “У нядаўна праведзеным тыднёвікам “Наша Ніва” апытаньні, каго б вы назвалі сёньня Народным пісьменьнікам Беларусі, імя Івана Пташнікава ўзгаданае пяць разоў. А вы б далучылі свой голас да гэтых пяці?”
Сідарэвіч: “Я ўжо даўно і пасьлядоўна выказваюся супраць усякіх званьняў. Застанецца ў літаратуры тое, што вызначаецца эстэтычнымі вартасьцямі і гуманізмам”.
Аксак: “Што застанецца ў Івана Пташнікава?”
Сідарэвіч: “У малых жанрах, у апавяданьнях, у аповесьці “Тартак” Пташнікаў сказаў вельмі шмат, сказаў па-мастацку. У сваіх раманах, нават у той жа слыннай “Алімпіядзе”, ён вымушаны быў на многае намякаць. Пры гэтым я зусім не памяншаю ролі раманаў Пташнікава, якія выгодна адрозьніваюцца ад раманаў многіх яго равесьнікаў. Гэта пісьменьнік, ні да кога не падобны. Яго стыль ня зблытаеш са стылем іншых пісьменьнікаў. Я нават сказаў бы так: у той час, калі ў Эўропе была модная плынь сьвядомасьці, ён умеў так падаць сваіх герояў, што яны выглядалі неяк вельмі спэцыфічна. Тэарэтыкам літаратуры трэба было б папрацаваць над такою тэмаю: “Плынь сьвядомасьці і творчасьць Івана Пташнікава”.
КРЫТЫКА
У віленскім выдавецтве “Наша будучыня” пабачыў сьвет пяты том Збору твораў народнага паэта Беларусі Ніла Гілевіча ў 23-х тамах. У яго ўвайшлі літаратурныя містыфікацыі – паэмы, якія цягам апошніх дзесяцігодзьдзяў друкаваліся пад рознымі псэўданімамі: “Ачмурэньне”, “Сказ пра Лігу чыстакроўных”, “Сказ аб незвычайнай эпідэміі ў краіне Тутэміі”. Сярод іншых твораў – і знакамітая паэма “Сказ пра Лысую гару”. Гэтая кніга – у полі зроку крытыка Міхася Тычыны.
Бадай, у кожнага сапраўднага пісьменьніка ёсць запаветная мара пабачыць пры жыцьці свой, укладзены любоўна самім сабой Збор твораў. Але не прыпомню, каб у каго-небудзь быў цэлы том, які ўключаў бы больш за дзясятак твораў у такі рэдкім літаратурным жанры, як літаратурная містыфікацыя. Зрэшты, і самую назву гэтага жанру не сустрэнеш у літаратурных слоўніках і энцыкляпэдыях.
Чытач, які даражыць памяцьцю пра сьвята колішняга знаёмства са “Сказам пра Лысую гару”, несумненна, ня спыніцца на апошняй яго рэдакцыі. Загадка твора, дэтэктыўная гісторыя яго напісаньня і распаўсюджваньня ў падцэнзурныя часы, само імя Ніла Гілевіча падштурхне чытача да знаёмства зь іншымі літаратурнымі містыфікацыямі, падпісанымі ня менш экзатычнымі псэўданімамі Баркулаба Дамавіка-Крывіцкага, Базыля Раскапэнды-Бабэцкага, Зімавея Зюзі, Вавілы Ваймяцца, Аміляна Заткалы-Задняпроўскага, Мікалая Яцьвяга-Тубыльца, Міхайлы Таптуна-Тутэйшага, Мікіцея Цюпціка-Цыцуіша.
Знакамітая “лысагорская паэма”, безумоўна, вартая асобнай гаворкі, але аўтару гэтай рэцэнзіі давядзецца элемэнтарна пераказаць колішні ўласны водгук на яе, а такой патрэбы ў гэтым няма, тым больш, водгук гэты зьмешчаны сярод дзясяткаў водгукаў іншых літаратараў у тым жа 5-м томе. Цікавей азнаёміцца з паэмамі-містыфікацыямі, своеасаблівымі спадарожнікамі галоўнай сатырычнай паэмы ў творчасьці Ніла Гілевіча. А магчыма, і ва ўсёй гісторыі беларускай літаратуры пасьля “Тараса на Парнасе” Канстанціна Вераніцына. Пачынаючы гэтае знаёмства з канца тому – з гумарыстычных паэм раньняй студэнцкай пары, якія выразна паказваюць, як малады літаратар засвойваў дасьціпную паэтыку сьмеху. Несумненна толькі тое, што ў адным выпадку мы маем справу зь вясёлым байдуном, закаханым у жыцьцё юнаком-аптымістам, перад якім доўгі шлях да самога сябе і да Беларусі. У другім выпадку – з памужнелым паэтам-грамадзянінам, які ў шчасьлівы міг сваёй творчасьці напісаў “Сказ пра Лысую гару”, поўны унівэрсальнага камізму, гратэскава-карнавальнага народнага сьмеху, дзе знайшлі сваё месца ўсе віды камічнага – ад “вясёлага” да “сур’ёзнага”.
У літаратурных містыфікацыях, напісаных Нілам Сымонавічам за апошнія два дзесяцігодзьдзі, навідавоку моцны крэн да трагічнага. Адна назва паэмы “Ачмурэньне”, якая адкрывае цыкль містыфікацый, чаго вартая! Яшчэ нядаўна пераважала ключавое ў беларускай сьвядомасьці паняцьце “Адраджэньне”: трэцяе ці чацьвёртае – ня так і важна. Вялікі пералом насамрэч быў надломам, які разьвярэдзіў старыя незалечаныя раны, прымусіў беларусаў зірнуць у чорную прорву сваёй нацыянальнай памяці пра бясконцыя ахвяры і страты.
У паэме “Ачмурэньне”, як і ў іншых паэмах, багата памятных рэалій цяжкай пераломнай эпохі, у якую, што вядома, пажадаць жыць можна толькі ворагу, пазнаюцца многія пэрсанажы нашай нядаўняй гісторыі. Так, гісторыі. Гісторыя пачынаецца тады, калі зьяўляецца маладое пакаленьне, якое ўжо вымагае ад нас, сьведкаў і ўдзельнікаў падзей, тлумачэньняў, камэнтароў, дапаўненьняў.
А сэнс гэтых падзей заключаецца ў тым, што на зьмену рамантыку Дон Кіхоту і спакусьніку Дон Жуану прыйшоў прагматычны Дон Пуза, пэрсанаж паэм Уладзіміра Дубоўкі. Ці ж не пра хлеб надзённы, якога мы, нагаладаўшыся за ўсё 20-е стагодзьдзе, ніяк не наядзімся, ідзе гаворка ў наступных радках Гілевіча: “Бо калі яды ня будзе – дык тады хоць герб зьядзім. А старой Пагоні кляча, што ўзьляцела над зямлёй, роўна столечкі паскача, колькі мы дазволім ёй”.
“Адраджэньне” непрыкметна трансфармавалася ў “Ачмурэньне”, а непадалёк ужо замглілася змрочная здань пад імем “Адрачэньне”. “Дзе ні ступіш – глей разьлезлы. Дзе ні глянь – шуміць шума. Дэмакратаў – процьма, безьліч! Дэмакратыі ж – няма!” І нарэшце цяжкая, як надмагільны камень, выснова: “На кароткае дыханьне перавёў нас цяжкі лёс”. Інакш кажучы, мы, як тыя неразумныя князі са “Слова пра паход Ігара”, пачынаем “пра малое се великое мовити”, трацім уяўленьне пра ерархію каштоўнасьцяў, адчуваньне сябе ў гісторыі.
Надзвычайнага сюжэтнага напружаньня паэтычны аповед дасягае тады, калі гаворка заходзіць пра мову. Каму яшчэ з нас болей баліць, як не пісьменьніку-выразьніку самых глыбокіх народных думаў?! Для каго мова – душа нацыі, а безьязыкасьць – сьмерць?! Мову ён узьвёў у абсалют, бо знае пэўна, “што бяз мовы – нам каюк! Што бяз мовы нашы шанцы на свабоду – круглы нуль... Ад дзяржавы нашай мілай, прывітаў якую сьвет, як ад бурбалкі ад мыльнай, застанецца мокры сьлед”. Для яго большага глуму над здаровым сэнсам не існуе, як слухаць бурчаньне жывата “барацьбіта-аграрніка” ці “вялікадзяржаўніка-славянафіла”: “Перш чым думаць пра культуру, трэба мяса нарабіць! А перш-наперш – гэту мову трэба зьвесьці нам на звод: праз яе ў нас напалову траціць здольнасьці народ. Скажам, я – ня нейкі фурман, а пачну на ёй казаць – дык раблюся дурань-дурнем: не магу трох слоў зьвязаць!..”
Мова, беларускае слова, як само сумленьне, выводзіць на чыстую ваду тарбахватаў, запраданцаў-махляроў, звыродкаў, прайдзісьветаў, пустадомкаў – Гілевіч, як мала хто, шчодры на адмоўныя найменьні плоймы “ворагаў беларушчыны”. А што ж сам народ? Ад яго імя ў паэме-гутарцы “Гэй, наперад! Гэй, назад!”, працягу славутых беларускіх гутарак ХІХ стагодзьдзя, выступаюць Міна зь Мінска, Піна зь Пінска, Тэкля зь Лепля, Ціт з Бабра, Кім з Лагойска, Клім з Прапойска, Зэшка з Грэска, Карп зь Міра, Зося з Росі, Ева з Крэва, Хведзька з Клецка, Ян з Ашмян – хор з грэцкай трагедыі, своеасаблівы ўсенародны плебісцыт, у выніку якога становіцца ясным, хто ёсьць хто, і чаму мы столькі часу тупаем на месцы. “А прычыны? Дзе прычыны? Ды галоўная – адна: у чыноў няма Айчыны. Не ўсьвядомлена яна”.
У згаданых паэмах навідавоку палітычная публіцыстыка і надзённая сатыра. Часам узьнікае жаданьне зьвярнуцца да стэнаграмы лёсаносных падзей 90-х гадоў мінулага стагодзьдзя, каб пераправерыць свае ўражаньні ад прачытанага. Публіцыстыка прыкметна саступае месца меніпавай сатыры ў “сказах” “аб незвычайнай эпідэміі ў старажытнай Тутэміі”, “пра Лігу чыстакроўных”, “пра самых страшных у Беларусі злачынцаў”. Перад намі паноптыкум з так званага “цьвету нацыі”, на якую спрабуе абаперціся “тыповы славянін” Гэрад Гэрадавіч Чмуры: Церах Цёпкала – аршанец, Тодар Торкала – случак, Сідар Сёрбала – кармянец, Юрка Тыцкала – глушчак, Восіп Вэдзгала – лідчанін, Дэраш Гыркала – пінчук, Стэпка Тэпала – з Гародні, Верка Гэпала – з Ашмян, Манька Соўгала – з Нароўлі, Вольга Сноўдала – з Пружан.
Зьмястоўная аснова Гілевічавай меніпеі, яе ўнівэрсальнай, амбівалентнай структуры трымаецца на пошуках філязофскіх, маральных, сацыяльных ісьцін пры фамільярным кантакце з жывой актуальнай беларускай рэчаіснасьцю. Сатыра паэта грунтуецца на імкненьні стварыць фантастычную антыўтопію, ва ўмовах якой мы вымушаны выжываць і якая дае нам магчымасьць адчуваць сябе свабоднымі ад навязаных нам умоўнасьцяў і замшэлых забабонаў, а ўрэшце спадзявацца на перамогу беларускага здаровага розуму і распрыгоненьня народнага духу.
РЫГОР БАРАДУЛІН: “Я ЦЭЛАЕ ЛЕТА І ЧАСТКУ ВОСЕНІ ПРАВЁЎ У ГПУ”
7 кастрычніка ў менскім касьцёле Сьвятых Сымона і Алены прайшла творчая вечарына народнага паэта Беларусі Рыгора Барадуліна. На ёй адбылася прэзэнтацыя адразу некалькіх кніг творцы, у тым ліку зборніка перакладаў “Гуканьне паэзіі Ўсходу” і кнігі “Малітва ветру” – першага кніжнага выданьня беларускага паэта ў перакладзе на японскую мову. Пасьля вечарыны з Рыгорам Барадуліным сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Спадар Рыгор, вы палову лета й траціну восені правялі на сваёй роднай Ушаччыне. Калісьці Гайнрых Бёль пісаў, што рабочы стол пісьменьніка павінен стаяць як мага далей ад радзімы. Мяркуючы па вашым заўсёдным імкненьні на Ўшаччыну, вы мяркуеце іначай?”
Рыгор Барадулін: “Усе гады, пражытыя ў Менску, я лічу сваёй камандзіроўкай. І кладуся спаць, і ўстаю – у думках я ва Ўшачы. І лета, і маладую, і старую восень я правёў ва Ўшачы. Жартую, што я быў у ГПУ – гарадзкім пасёлку Ўшачы. Значыць,. Так што, і ў ГПУ можна працаваць, пісаць вершы. Мой працоўны стол ва ўшацкай хаце – на падстрэшшы, на паддашшы. І там толькі я магу працаваць. Там само паветра беларускае. Ва Ўшачы я чую беларускую крывіцкую мову, якой ужо няма, але яна ва ўшацкім паветры. А людзі гавораць на постсавецкай трасянцы, дакладней – на падсавецкай. Між іншым, цікава, як рэагуюць ушацкія на тэхнічны прагрэс. Адна жанчына пабачыла маладзёна, які ішоў па вуліцы і гаварыў па мабільніку, ды кажа: “Бяда з чалавекам здарылася – сам з сабою гаворыць!”
Скобла: “Здаецца, ва Ўшачах і застала вас вестка пра выхад вашай кнігі ў Японіі. Назва кнігі – “Малітва ветру” – нагадвае пра японскія рэаліі: у японскай мове нават ёсьць такі панятак “сьвяшчэнны вецер”. Хто назваў кнігу – вы ці перакладчык?
Барадулін: “Назву кнігі прапанаваў перакладчык. Можа, дзе ў маіх вершах падгледзеў… Я вельмі ўдзячны ўсім, хто рупіўся пра выданьне гэтай кнігі. Хай беларускае слова ідзе ў сьвет. І не таму, што гэта маё. Хай ведаюць у Японіі, што ёсьць такая краіна Беларусь, што яна вершы піша”.
Скобла: “Кнігу пераклаў спадар Гоў, паспрыяў яе выданьню спадар Ямашыта. Ці сустракаліся вы зь імі?”
Барадулін: “Зь перакладчыкам я не сустракаўся. Нашы сустрэчы зь ім – толькі духоўныя, сустрэчы радкамі. А з Ямашыта сустракаліся ў касьцёле, калі ён прыяжджаў у Беларусь. Гэта вельмі цікавы чалавек, буйны навуковец у галіне экалёгіі. Акурат ягоным клопатам і выйшла “Малітва ветру”. Вялікі дзякуй яму. Прыемна, што пераклад рабіўся непасрэдна з беларускай мовы. Спадар Гоў добра яе ведае”.
Скобла: “На пачатку гэтага году выйшла кніга “Гуканьне паэзіі Ўсходу”, куды ўвайшлі вашы пераклады і зь японскай паэзіі. Такім чынам, вамі пакладзены добры пачатак беларуска-японскаму літаратурнаму сумоўю. Але хто ж будзе працягваць справу – у нас жа не рыхтуюць япаністаў, а ў Японіі – беларусістаў?”
Барадулін: “Спадзеўка, як заўсёды, на моладзь. Думаю, што і ў Японіі з часам зьявяцца беларусісты, і ў Беларусі народзяцца япаністы. Хацеў бы тут зрабіць удакладненьне: у кнізе “Гуканьне паэзіі Ўсходу” не пераклады, а пазыкі. Чаму пазыкі? Бо ёсьць такая прыказка: “Пазыкі ня ходзяць безьязыкі”. Я не магу назваць гэта перакладамі, бо карыстаўся расейскай мовай, таму я – пазычаў. Пазычаў думку, вобразы, каб захаваць японскі калярыт, але надаць творам беларускае гучаньне”.
Скобла: “Вы ў сваіх творах нярэдка ўжываеце ўшацкія словы. Вось я чытаю верш зь нядаўняй вашай падборкі ў “Дзеяслове”: “Цень вогнішча ляснога змоўк. Сум разбудзіла жрыца. Я нікаю, адзін, як воўк, каб страху заіскрыцца”. А што азначае гэтае “нікаю”?
Барадулін: “Нікаць – гэта туляцца, як цень, хавацца і ўзьнікаць. Многа ў гэтым слове значэньняў. Кажуць: “Што ты нікаеш, што ты хаваешся, як цень, то прападаеш, то ўзьнікаеш”. Наша ўшацкая мова – яны глыбінна крывіцкая, з балцкай падсьветкай. У нас на ката часам кажуць – кундаль, на парсюка – жудзель”.
Скобла: “Кніга вашай духоўнай паэзіі “Ксты” вытрымала ўжо тры выданьні. Як на вашу думку, паэт павінен быць набожным (наведваць храм, маліцца паводле царкоўных канонаў), ці дастаткова малітвы словам, малітвы паэзіяй?”
Барадулін: “Слова было дадзена людзям для малітвы. І кожны паэт моліцца словам. Ён, безумоўна, павінен наведваць храм. Але гэта ягоная, як кажуць, воля. Што да мяне, то набожнасьць мне дала мама. Я не садзіўся за стол, не пахрысьціўшыся. Не ад’яжджаў з дому, не пакланіўшыся абразам. У кожнага чалавека павінен быць Бог у душы”.
Скобла: “Над чым вы цяпер працуеце? Якую кнігу рыхтуеце да сустрэчы з чытачом?”
Барадулін: “Умоўная назва новай кнігі – “Халодная памяць вады”. У яе ўвойдуць вершы апошніх гадоў, вершы на мяжы стагодзьдзяў. За ўсе апошнія кнігі я ўдзячны сьвятому Касьцёлу, удзячны ксяндзу-магістру Уладыславу Завальнюку й спадарыні Але Сакалоўскай”.
РЫГОР БАРАДУЛІН. З БУДУЧАЙ КНІГІ “ХАЛОДНАЯ ПАМЯЦЬ ВАДЫ”
ПРАПАНОВА
Падкова трымае мазоль вухналя. Сьцяжыну вясьне пазначае праталка. І прапануе маўкліва зямля На сьвет паглядзець вачмі катафалка.
* * * У дварах местачковых паснулі цені. А сабакі да самай раніцы Абмяркоўваюць апошнія паведамленьні.
СПАКОННА ПЕРШЫ
У змроку свой цень адшукае, Любы яму лёгкі цяжар. Як трэба, сябе ашукае Пястун бліскавіцы – пажар.
На сьвет мы прыходзім спрасоньня. Настрою будзіць нас шкада. А рух не засьне, бо ў далоні Злавіцца ня дасца вада.
Спрыяюць жывому абшару, Каб ён не зважаў на гады, Гарачыя вочы пажару, Халодная памяць вады.
* * * Аджыўшы блуканьняў рату, Вачыма сустрэўшы надзею, Вяртаюся ў маміну хату, Як з панядзелка ў нядзелю.
* * * Уткнуцца ў бераг хочацца чаўну. Дагнаць свой цень празрыстай хвалі рупіць. Хоць кожны ведае сабе цану, Ды за яе ніхто яго ня купіць.
* * * Радзіма маладзіла, А чужына старыць.
Васіль Быкаў
Чужына – калючая, як ажына. Радзіма – ласкавая, як мурава. Дадому вяртае паненка-сьцяжына, Праводзіць упрочкі паненка-ўдава.
І дзе б ты ні быў, пра сябе нагадае Журба нерастрачаная, маладая.
* * * Вогнішча сівое, На старасьць злое, Зоркам маладым Пускае ў вочы дым.
* * * Пытаецца ў рэха Усьмешка ўсур’ёз: – Хто выдумаў кола – Дарога ці воз?
ЮБІЛЕІ
АНАТОЛЬ СІДАРЭВІЧ: “ПТАШНІКАЎ – ПІСЬМЕНЬНІК, НІ НА КАГО НЕ ПАДОБНЫ”
7 кастрычніка беларускі празаік Іван Пташнікаў адзначыў сваё 75-годзьдзе. Аўтар “Лонвы”,“Тартака”, “Алімпіяды”, “Пагоні” і многіх іншых твораў, якія прызнаныя крытыкай і чытачамі, палічыў нясьціплым гаварыць пра сваю творчасьць нават з нагоды юбілею. І мы змушаныя былі замест юбіляра запрасіць у студыю крытыка Анатоля Сідарэвіча. Зь ім пра творчасьць Івана Пташнікава гаворыць Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Іван Пташнікаў апублікаваў свой першы празаічны твор – аповесьць “Чачык” – у 1957 годзе. З таго часу ў яго выйшла шмат твораў, паводле якіх зьняты адзін кінафільм і пастаўлены адзін тэлеспэктакль. За свае творы Іван Пташнікаў атрымаў Дзяржаўную прэмію Беларусі імя Якуба Коласа, узнагароджаны ордэнам “Знак Пашаны” і мэдалём, а таксама ўганараваны званьнем “Заслужаны работнік культуры Беларусі”. А калі вы, спадар Сідарэвіч, адкрылі для сябе гэтага празаіка?”
Анатоль Сідарэвіч: “На пачатку шасьцідзесятых гадоў, калі ў “Полымі” былі надрукаваныя тры ягоныя апавяданьні – “Алёшка”, “Бежанка” і “Алені”.
Аксак: “Чым яны прывабілі вас?”
Сідарэвіч: “Тады я не сказаў бы вам, чым мне спадабаліся гэтыя апавяданьні Пташнікава, а цяпер магу: гуманізмам, нетрадыцыйным поглядам на вайну, яны былі бяз гэтага ўра-патрыятызму, без закіданьня шапкамі ды іншай падобнае дурасьці. Ужо потым, працуючы ў “ЛіМе”, я зь вялікай радасьцю прачытаў ягонае апавяданьне “Эфка”, якое ён прынёс у “ЛіМ”. А наогул хачу запярэчыць наконт таго, што Пташнікаў напісаў многа. Ён не такі пладавіты, як дзясяткі іншых аўтараў”.
Аксак: “Збор твораў Пташнікава ўключае чатыры тамы – гэта ня так і мала. І сярод іх – цэлы шэраг твораў, якія ўключаныя ў школьную праграму. У анонсе да праграмы сказана, што Іван Пташнікаў – аўтар аповесьцяў аб прыродзе, дзяцінстве, мінулай вайне, паэтызуе вёску, лес і векавечныя беларускія дубы. Ці згодныя вы з такой характарыстыкай творчасьці Пташнікава?”
Сідарэвіч: “Іван Мікалаевіч, ведаю, любіць лес, любіць прыроду, калі шырэй казаць, але зводзіць усё да гэтага нельга было б. Іван Мікалаевіч, я сказаў бы, перш за ўсё ўважлівы да чалавека, да зрухаў яго душы, да дэталёвага апісаньня яго настрою, зьмены настрою. Ён ведае, пра што піша”.
Аксак: “У 1999 годзе ў друку зьявілася ягоная невялікая аповесьць “Пагоня”. Гэта вельмі драматычны расповед пра тое, як ваўкі перасьледуюць лася. Крытык Павал Абрамовіч назваў гэты твор велічным гімнам прыродзе і параўнаў яго са “Зваўчэньнем”, вельмі папулярным раманам сучаснага чэскага пісьменьніка Антаняна Баяйі, які перакладзены на многія мовы сьвету, у тым ліку і на беларускую. Мне, як чытачу, падалося, што “Пагоня” Пташнікава – твор у першую чаргу пра нешта іншае, а потым ужо пра ваўкоў...”
Сідарэвіч: “Гэта даволі багаты на асацыяцыі твор. Але калі ўжо ісьці ад яго ўменьня апісаць норавы ваўкоў, то ўспомніце яго выдатнае апавяданьне “Львы” – пра тых сабак, якія нагадваюць ільвоў. Так ён піша пра чарнобыльскую бяду”.
Аксак: “У нядаўна праведзеным тыднёвікам “Наша Ніва” апытаньні, каго б вы назвалі сёньня Народным пісьменьнікам Беларусі, імя Івана Пташнікава ўзгаданае пяць разоў. А вы б далучылі свой голас да гэтых пяці?”
Сідарэвіч: “Я ўжо даўно і пасьлядоўна выказваюся супраць усякіх званьняў. Застанецца ў літаратуры тое, што вызначаецца эстэтычнымі вартасьцямі і гуманізмам”.
Аксак: “Што застанецца ў Івана Пташнікава?”
Сідарэвіч: “У малых жанрах, у апавяданьнях, у аповесьці “Тартак” Пташнікаў сказаў вельмі шмат, сказаў па-мастацку. У сваіх раманах, нават у той жа слыннай “Алімпіядзе”, ён вымушаны быў на многае намякаць. Пры гэтым я зусім не памяншаю ролі раманаў Пташнікава, якія выгодна адрозьніваюцца ад раманаў многіх яго равесьнікаў. Гэта пісьменьнік, ні да кога не падобны. Яго стыль ня зблытаеш са стылем іншых пісьменьнікаў. Я нават сказаў бы так: у той час, калі ў Эўропе была модная плынь сьвядомасьці, ён умеў так падаць сваіх герояў, што яны выглядалі неяк вельмі спэцыфічна. Тэарэтыкам літаратуры трэба было б папрацаваць над такою тэмаю: “Плынь сьвядомасьці і творчасьць Івана Пташнікава”.
КРЫТЫКА
У віленскім выдавецтве “Наша будучыня” пабачыў сьвет пяты том Збору твораў народнага паэта Беларусі Ніла Гілевіча ў 23-х тамах. У яго ўвайшлі літаратурныя містыфікацыі – паэмы, якія цягам апошніх дзесяцігодзьдзяў друкаваліся пад рознымі псэўданімамі: “Ачмурэньне”, “Сказ пра Лігу чыстакроўных”, “Сказ аб незвычайнай эпідэміі ў краіне Тутэміі”. Сярод іншых твораў – і знакамітая паэма “Сказ пра Лысую гару”. Гэтая кніга – у полі зроку крытыка Міхася Тычыны.
Бадай, у кожнага сапраўднага пісьменьніка ёсць запаветная мара пабачыць пры жыцьці свой, укладзены любоўна самім сабой Збор твораў. Але не прыпомню, каб у каго-небудзь быў цэлы том, які ўключаў бы больш за дзясятак твораў у такі рэдкім літаратурным жанры, як літаратурная містыфікацыя. Зрэшты, і самую назву гэтага жанру не сустрэнеш у літаратурных слоўніках і энцыкляпэдыях.
Чытач, які даражыць памяцьцю пра сьвята колішняга знаёмства са “Сказам пра Лысую гару”, несумненна, ня спыніцца на апошняй яго рэдакцыі. Загадка твора, дэтэктыўная гісторыя яго напісаньня і распаўсюджваньня ў падцэнзурныя часы, само імя Ніла Гілевіча падштурхне чытача да знаёмства зь іншымі літаратурнымі містыфікацыямі, падпісанымі ня менш экзатычнымі псэўданімамі Баркулаба Дамавіка-Крывіцкага, Базыля Раскапэнды-Бабэцкага, Зімавея Зюзі, Вавілы Ваймяцца, Аміляна Заткалы-Задняпроўскага, Мікалая Яцьвяга-Тубыльца, Міхайлы Таптуна-Тутэйшага, Мікіцея Цюпціка-Цыцуіша.
Знакамітая “лысагорская паэма”, безумоўна, вартая асобнай гаворкі, але аўтару гэтай рэцэнзіі давядзецца элемэнтарна пераказаць колішні ўласны водгук на яе, а такой патрэбы ў гэтым няма, тым больш, водгук гэты зьмешчаны сярод дзясяткаў водгукаў іншых літаратараў у тым жа 5-м томе. Цікавей азнаёміцца з паэмамі-містыфікацыямі, своеасаблівымі спадарожнікамі галоўнай сатырычнай паэмы ў творчасьці Ніла Гілевіча. А магчыма, і ва ўсёй гісторыі беларускай літаратуры пасьля “Тараса на Парнасе” Канстанціна Вераніцына. Пачынаючы гэтае знаёмства з канца тому – з гумарыстычных паэм раньняй студэнцкай пары, якія выразна паказваюць, як малады літаратар засвойваў дасьціпную паэтыку сьмеху. Несумненна толькі тое, што ў адным выпадку мы маем справу зь вясёлым байдуном, закаханым у жыцьцё юнаком-аптымістам, перад якім доўгі шлях да самога сябе і да Беларусі. У другім выпадку – з памужнелым паэтам-грамадзянінам, які ў шчасьлівы міг сваёй творчасьці напісаў “Сказ пра Лысую гару”, поўны унівэрсальнага камізму, гратэскава-карнавальнага народнага сьмеху, дзе знайшлі сваё месца ўсе віды камічнага – ад “вясёлага” да “сур’ёзнага”.
У літаратурных містыфікацыях, напісаных Нілам Сымонавічам за апошнія два дзесяцігодзьдзі, навідавоку моцны крэн да трагічнага. Адна назва паэмы “Ачмурэньне”, якая адкрывае цыкль містыфікацый, чаго вартая! Яшчэ нядаўна пераважала ключавое ў беларускай сьвядомасьці паняцьце “Адраджэньне”: трэцяе ці чацьвёртае – ня так і важна. Вялікі пералом насамрэч быў надломам, які разьвярэдзіў старыя незалечаныя раны, прымусіў беларусаў зірнуць у чорную прорву сваёй нацыянальнай памяці пра бясконцыя ахвяры і страты.
У паэме “Ачмурэньне”, як і ў іншых паэмах, багата памятных рэалій цяжкай пераломнай эпохі, у якую, што вядома, пажадаць жыць можна толькі ворагу, пазнаюцца многія пэрсанажы нашай нядаўняй гісторыі. Так, гісторыі. Гісторыя пачынаецца тады, калі зьяўляецца маладое пакаленьне, якое ўжо вымагае ад нас, сьведкаў і ўдзельнікаў падзей, тлумачэньняў, камэнтароў, дапаўненьняў.
А сэнс гэтых падзей заключаецца ў тым, што на зьмену рамантыку Дон Кіхоту і спакусьніку Дон Жуану прыйшоў прагматычны Дон Пуза, пэрсанаж паэм Уладзіміра Дубоўкі. Ці ж не пра хлеб надзённы, якога мы, нагаладаўшыся за ўсё 20-е стагодзьдзе, ніяк не наядзімся, ідзе гаворка ў наступных радках Гілевіча: “Бо калі яды ня будзе – дык тады хоць герб зьядзім. А старой Пагоні кляча, што ўзьляцела над зямлёй, роўна столечкі паскача, колькі мы дазволім ёй”.
“Адраджэньне” непрыкметна трансфармавалася ў “Ачмурэньне”, а непадалёк ужо замглілася змрочная здань пад імем “Адрачэньне”. “Дзе ні ступіш – глей разьлезлы. Дзе ні глянь – шуміць шума. Дэмакратаў – процьма, безьліч! Дэмакратыі ж – няма!” І нарэшце цяжкая, як надмагільны камень, выснова: “На кароткае дыханьне перавёў нас цяжкі лёс”. Інакш кажучы, мы, як тыя неразумныя князі са “Слова пра паход Ігара”, пачынаем “пра малое се великое мовити”, трацім уяўленьне пра ерархію каштоўнасьцяў, адчуваньне сябе ў гісторыі.
Надзвычайнага сюжэтнага напружаньня паэтычны аповед дасягае тады, калі гаворка заходзіць пра мову. Каму яшчэ з нас болей баліць, як не пісьменьніку-выразьніку самых глыбокіх народных думаў?! Для каго мова – душа нацыі, а безьязыкасьць – сьмерць?! Мову ён узьвёў у абсалют, бо знае пэўна, “што бяз мовы – нам каюк! Што бяз мовы нашы шанцы на свабоду – круглы нуль... Ад дзяржавы нашай мілай, прывітаў якую сьвет, як ад бурбалкі ад мыльнай, застанецца мокры сьлед”. Для яго большага глуму над здаровым сэнсам не існуе, як слухаць бурчаньне жывата “барацьбіта-аграрніка” ці “вялікадзяржаўніка-славянафіла”: “Перш чым думаць пра культуру, трэба мяса нарабіць! А перш-наперш – гэту мову трэба зьвесьці нам на звод: праз яе ў нас напалову траціць здольнасьці народ. Скажам, я – ня нейкі фурман, а пачну на ёй казаць – дык раблюся дурань-дурнем: не магу трох слоў зьвязаць!..”
Мова, беларускае слова, як само сумленьне, выводзіць на чыстую ваду тарбахватаў, запраданцаў-махляроў, звыродкаў, прайдзісьветаў, пустадомкаў – Гілевіч, як мала хто, шчодры на адмоўныя найменьні плоймы “ворагаў беларушчыны”. А што ж сам народ? Ад яго імя ў паэме-гутарцы “Гэй, наперад! Гэй, назад!”, працягу славутых беларускіх гутарак ХІХ стагодзьдзя, выступаюць Міна зь Мінска, Піна зь Пінска, Тэкля зь Лепля, Ціт з Бабра, Кім з Лагойска, Клім з Прапойска, Зэшка з Грэска, Карп зь Міра, Зося з Росі, Ева з Крэва, Хведзька з Клецка, Ян з Ашмян – хор з грэцкай трагедыі, своеасаблівы ўсенародны плебісцыт, у выніку якога становіцца ясным, хто ёсьць хто, і чаму мы столькі часу тупаем на месцы. “А прычыны? Дзе прычыны? Ды галоўная – адна: у чыноў няма Айчыны. Не ўсьвядомлена яна”.
У згаданых паэмах навідавоку палітычная публіцыстыка і надзённая сатыра. Часам узьнікае жаданьне зьвярнуцца да стэнаграмы лёсаносных падзей 90-х гадоў мінулага стагодзьдзя, каб пераправерыць свае ўражаньні ад прачытанага. Публіцыстыка прыкметна саступае месца меніпавай сатыры ў “сказах” “аб незвычайнай эпідэміі ў старажытнай Тутэміі”, “пра Лігу чыстакроўных”, “пра самых страшных у Беларусі злачынцаў”. Перад намі паноптыкум з так званага “цьвету нацыі”, на якую спрабуе абаперціся “тыповы славянін” Гэрад Гэрадавіч Чмуры: Церах Цёпкала – аршанец, Тодар Торкала – случак, Сідар Сёрбала – кармянец, Юрка Тыцкала – глушчак, Восіп Вэдзгала – лідчанін, Дэраш Гыркала – пінчук, Стэпка Тэпала – з Гародні, Верка Гэпала – з Ашмян, Манька Соўгала – з Нароўлі, Вольга Сноўдала – з Пружан.
Зьмястоўная аснова Гілевічавай меніпеі, яе ўнівэрсальнай, амбівалентнай структуры трымаецца на пошуках філязофскіх, маральных, сацыяльных ісьцін пры фамільярным кантакце з жывой актуальнай беларускай рэчаіснасьцю. Сатыра паэта грунтуецца на імкненьні стварыць фантастычную антыўтопію, ва ўмовах якой мы вымушаны выжываць і якая дае нам магчымасьць адчуваць сябе свабоднымі ад навязаных нам умоўнасьцяў і замшэлых забабонаў, а ўрэшце спадзявацца на перамогу беларускага здаровага розуму і распрыгоненьня народнага духу.