Зьміцер Бартосік, Крулеўшчына, Докшыцкі раён Новая перадача сэрыі “Палітычная геаграфія”.
Мястэчка Крулеўшчына не назавеш прыгожым.
Зашмат у ім шэрага колеру. На шырокіх пыльных вуліцах пераважаюць будынкі, пабудаваныя з бэтонных плітаў і сылікатнай цэглы. Шэрыя дамы, шэрыя крамы, шэры Дом культуры.
Адзінае, што ажыўляе сумны пэйзаж, — сьнегавік, намаляваны на акне Дому культуры. Сьнегавік віншуе местачкоўцаў з новым 1990 годам.
Мой суразмоўца, жыхар Крулеўшчыны, малады краязнаўца і будучы гісторык Кастусь, тлумачыць мне, чаму не супадаюць назвы мястэчка і станцыі.
Кастусь: “Гэта даволі распаўсюджана ў гэтым краі. Так, напрыклад, ёсьць назва станцыі Палевачэ, а не Палівачы, Параф’янаў, а не Парфенава, Шаркаўшчызна, а не Шаркаўшчына”.
Карэспандэнт: “А ў гэтым няма нейкага падсьвядомага пратэсту? Маўляў, мы памятаем, кім мы былі да трыццаць дзявятага”.
Кастусь: “Я думаю, не. Проста ў трыццаць дзявятым, калі прыйшла савецкая ўлада, яны зрабілі кальку з польскай назвы, і ўсё. Крулеўшчына была невялікай чыгуначнай станцыяй. Некалькі пуцей і пара дамкоў стаяла.
А потым, у дваццатым годзе, калі прыйшлі палякі, пачалі будавацца дамы для чыгуначнікаў, узьвялі касьцёл, габрэі пасяліліся, свае крамы адкрылі, аптэкі, два рэстараны.
І чыгуначнікі ў параўнаньні зь мясцовымі жыхарамі жылі намнога лепей. Звычайны пуцеец зарабляў 180 злотых, а стрэлачнік 300 злотых. Сялянам — то ім плацілі два злотыя на дзень”.
Карэспандэнт: “Наколькі я разумею, нешта падобнае і цяпер захоўваецца”.
Кастусь: “Так. Зарплата машыніста і зарплата даяркі адрозьніваецца ў некалькі разоў”.
Аксана Дземідовіч, якая скончыла сёлета Крулеўшчынскую школу, — чалавек у Беларусі адначасова і рэдкі, і звычайны. Аксана, дзяўчынка абаяльная і ўсьмешлівая, як большасьць выпускнікоў, абрала для тэставаньня беларускую мову. Але здала тыя тэсты, як мала хто ў Беларусі.
Карэспандэнт: “Вы рэдкі ў Беларусі чалавек. Колькі вы набралі балаў?
Аксана: “Дзевяноста дзевяць”.
Крэспандэнт: “А што для вас беларуская мова, якую многія ўжо пахавалі?”
Аксана: “Мне хацелася здаць менавіта беларускую мову. У вёсцы беларуская мова яшчэ жыве. Было ад каго яе браць. А расейская... Гэта няроднае нешта. Я бабулю вельмі люблю. Таму...”
Карэспандэнт: “Як думаеце, яна заваюе пазыцыі ў тым жа горадзе? Ці ў яе ўжо пэрспэктываў няма?”
Аксана: “Я спадзяюся, што яна будзе жыць. І я веру, што яна будзе жыць. Мне здаецца, што мы, беларусы, не дапусьцім, каб наша мова засталася толькі ў вершах нейкіх пісьменьнікаў”.
Карэспандэнт: “Вы паступілі кудысьці?”
Аксана: “Так. У Віцебскі мэдыцынскі ўнівэрсытэт”.
Карэспандэнт: “У мэдыцыне белмова зусім не патрэбная”.
Аксана: “Ня ведаю. Мне здаецца, яна ўсюды патрэбная”.
Мой праваднік Кастусь мае сваё тлумачэньне папулярнасьці беларускай мовы ў выпускнікоў.
Кастусь: “Гэтае выдатнае веданьне беларускай мовы зьвязанае, найхутчэй, не з патрыятызмам, а з тым, што існуе такі стэрэатып, што беларускую мову лягчэй вывучыць. А хто добра вучыць, той добра і здае. Але гэта вельмі таленавітая дзяўчына”.
На тле савецкай грамадзянскай архітэктуры будынкі Крулеўшчынскага дэпо глядзяца сапраўднымі шэдэўрамі.
Карэспандэнт: “А гэтыя будынкі дэпо...”
Кастусь: “Пабудавалі немцы. У Другую ўсясьветную. Расказвалі, калі яго будавалі, немцы некаторыя так і казалі мясцовым жыхарам: “Будуйце добра, усё роўна нас разаб’юць, гэты будынак застанецца вам”.
Недалёка ад дэпо жыве Часлаў Адамавіч Будрэвіч. 82-гадовы мужчына зусім не выглядае старым. Высокі, стройны, жылісты. У трыццаць дзявятым Чаславу было 14 гадоў.
Той год Часлаў успамінае як самы жахлівы ў сваім жыцьці. Хоць ягонай сям’і, можна сказаць, пашанцавала. Ад высылкі іх выратавала бацькава прафэсія — машыніст.
Адам Будрэвіч кіраваў цягнікамі, якія вывозілі з навакольля кулакоў, асаднікаў, памежнікаў, настаўнікаў ды іншы ненадзейны элемэнт.
Часлаў: “У трыццаць дзявятым годзе, як прыйшлі, “брацкую руку” як падалі — ну і давай шарсьціць. Хто слова сказаў, не паддаецца — усіх туды. У Архангельск, у Котлас вазілі. Хто не падабаўся. Гэта адно.
Другое. Яны сволачы, такі Сталін даў загад, а, можа, сталяняты... Шапкі зьдзіралі з галоў. Ага! Хапае шапку, глядзіць — Варшава ці Познань, Кракаў. Вядомыя шавецкія фабрыкі. Безагаворачна, безь нічога... Убачаць, чалавек ідзе ў капелюшы — усё. Котлас, Архангельск і Сібір”.
Карэспандэнт: “Хто-небудзь вяртаўся пасьля ў Крулеўшчыну?”
Часлаў: “Ніхто. Болей за сорак градусаў мароз. А іх везьлі такія вагончыкі-каробачкі. І ў гэтых вагончыках цяплушак ніякіх не было абсалютна. Абрашочаныя люкі. Дзьверы на закрутку. З дошак зьбітыя прыладкі такія — і ўсё, для апраўкі людзям.
Яны ж іх тут хапалі апоўначы. Адзежы, нічога не давалі. Урываюцца, штыхамі ломяць дзьверы. І ў вагончыкі гэтыя. Да Полацку давязуць. Прыходзяць пад дзьверы, грукаюць. “Мороженые, умершие есть? Открывай”.
Карэспандэнт: “Трыццаць дзявяты год для Заходняй Беларусі быў страшнейшы, чым...”
Часлаў: “Чым немец. Страшнейшага не было і пры немцах. Ну ўжо немец — гэта немец быў. А то ж гэта нашы лічыліся браты. І вось тварылі гэта”.
На схіле гадоў Часлава хвалюе, што тая страшная праўда пра трыццаць дзявяты пакрыху забываецца.
Часлаў: “Ня любяць праўды. І асабліва ня нашы, а... У трыццаць дзявятым як прыйшлі, брацкую руку падалі, што атрымалася? Гэтых вывозілі, а на гэтае месца прысылалі з Расеі людзей. З Саратава, з Куйбышава. Адусюль. Яны ж нічога абсалютна нічым не займаліся. Бамжы бамжамі былі. А іх паставілі чыноўнікамі. Нам не давяралі нікому”.
Слухаючы беларускіх старых, чыё жыцьцё прыйшлося на самы страшны час, я заўжды міжволі параўноўваю іх з новым пакаленьнем. І заўжды пераконваюся, што прагрэсіўнае — ня значыць маладое.
Кастусь: “Большасьць моладзі тут практычна нічым не цікавіцца і нічым не займаецца. Няма такіх, каб карціны маляваў альбо вершы пісаў. Болей п’юць на мясцовай дыскатэцы. Бухалава заўжды тут. Хіба што пара мальцаў брэйк-дансам займаюцца, усё. А астатняя моладзь тут нуль”.
Мы зайшлі ў госьці да аднаго з тых маладых людзей, хто “нулём” быць не жадае. Руслан Крупскі, які пакуль вучыцца ў школе, марыць стаць чыгуначнікам і жыць у роднай Крулеўшчыне. У кампаніі адналеткаў ён самастойна асвойвае брэйк-данс.
Карэспандэнт: “Вы займаецеся брэйк-дансам?”
Руслан: “Так. Сучасным танцам”.
Карэспандэнт: “І ці многа людзей у Крулеўшчыне...”
Руслан: “Займаюцца? Чалавек шэсьць”.
Карэспандэнт: “Чаму вас вабіць менавіта сучасны танец?”
Руслан: “Сваё выяўленьне. Усё астатняе ня вабіць. Выдзяляцца хочам”.
Карэспандэнт: “А проста пасядзець зь півам...”
Руслан: “Не”.
Карэспандэнт: “Нецікава?”
Руслан: “Не. Самавыяўленьне такое ў нас”.
Карэспандэнт: “Вы асвойваеце гэты танец самастойна ці ў вас ёсьць нейкі настаўнік?”
Руслан: “Не. Вось купляем відэакасэты — спаборніцтвы. Прадаюцца ж там батлы ўсякія. Купляем, глядзім, якія рухі. Рухі вучым. Сваё нешта прыдумляем”.
Карэспандэнт: “А куды сябе падзець тут людзям вашага веку?”
Руслан: “Няма куды. На дыскатэкі толькі”.
Калі быў у Крулеўшчыне, ня мог не завітаць у суседнюю вёску Верацеі, да Сяргея Качана — роднага брата пісьменьніка Кастуся Акулы. Стары селянін, як мне здалося, асаблівай радасьці ня выявіў.
Сяргей: “Я, дзякуй Богу, у ягонай дапамозе моцна не нуждаўся. Праўда, ён дасылаў, як можна было дасылаць, сто даляраў, пасылак колькі разоў дасылаў. Ну, а тады не згадзіўся з маім меркаваньнем”.
Карэспандэнт: “Наконт чаго вы паспрачаліся?”
Сяргей: “Я ішоў за камунізм, а ён за Беларусь. Ён жа нават з Лукашэнкам гаварыў”.
Карэспандэнт: “Вы, дарэчы, брату можаце што-небудзь перадаць”.
Сяргей: “Я жыў-здароў. У ягонай дапамозе моцна не нуждаюся. Калі ён ня піша да мяне”.
Карэспандэнт: “Як вы думаеце, чаму ён узяў такі псэўданім? Акула?”
Сяргей: “Што, можа, ён не любіў камунізму”.
Карэспандэнт: “Акула капіталізму?”
Сяргей: “Угу”.
Чым скончыцца спрэчка родных братоў, спадароў Качана і Акулы? Што пераможа на гэтай зямлі — камунізм ці Беларусь? Хто дажыве, той паглядзіць.
Зашмат у ім шэрага колеру. На шырокіх пыльных вуліцах пераважаюць будынкі, пабудаваныя з бэтонных плітаў і сылікатнай цэглы. Шэрыя дамы, шэрыя крамы, шэры Дом культуры.
Адзінае, што ажыўляе сумны пэйзаж, — сьнегавік, намаляваны на акне Дому культуры. Сьнегавік віншуе местачкоўцаў з новым 1990 годам.
Мой суразмоўца, жыхар Крулеўшчыны, малады краязнаўца і будучы гісторык Кастусь, тлумачыць мне, чаму не супадаюць назвы мястэчка і станцыі.
Кастусь: “Гэта даволі распаўсюджана ў гэтым краі. Так, напрыклад, ёсьць назва станцыі Палевачэ, а не Палівачы, Параф’янаў, а не Парфенава, Шаркаўшчызна, а не Шаркаўшчына”.
Карэспандэнт: “А ў гэтым няма нейкага падсьвядомага пратэсту? Маўляў, мы памятаем, кім мы былі да трыццаць дзявятага”.
Кастусь: “Я думаю, не. Проста ў трыццаць дзявятым, калі прыйшла савецкая ўлада, яны зрабілі кальку з польскай назвы, і ўсё. Крулеўшчына была невялікай чыгуначнай станцыяй. Некалькі пуцей і пара дамкоў стаяла.
А потым, у дваццатым годзе, калі прыйшлі палякі, пачалі будавацца дамы для чыгуначнікаў, узьвялі касьцёл, габрэі пасяліліся, свае крамы адкрылі, аптэкі, два рэстараны.
І чыгуначнікі ў параўнаньні зь мясцовымі жыхарамі жылі намнога лепей. Звычайны пуцеец зарабляў 180 злотых, а стрэлачнік 300 злотых. Сялянам — то ім плацілі два злотыя на дзень”.
Карэспандэнт: “Наколькі я разумею, нешта падобнае і цяпер захоўваецца”.
Кастусь: “Так. Зарплата машыніста і зарплата даяркі адрозьніваецца ў некалькі разоў”.
Аксана Дземідовіч, якая скончыла сёлета Крулеўшчынскую школу, — чалавек у Беларусі адначасова і рэдкі, і звычайны. Аксана, дзяўчынка абаяльная і ўсьмешлівая, як большасьць выпускнікоў, абрала для тэставаньня беларускую мову. Але здала тыя тэсты, як мала хто ў Беларусі.
Карэспандэнт: “Вы рэдкі ў Беларусі чалавек. Колькі вы набралі балаў?
Аксана: “Дзевяноста дзевяць”.
Крэспандэнт: “А што для вас беларуская мова, якую многія ўжо пахавалі?”
Аксана: “Мне хацелася здаць менавіта беларускую мову. У вёсцы беларуская мова яшчэ жыве. Было ад каго яе браць. А расейская... Гэта няроднае нешта. Я бабулю вельмі люблю. Таму...”
Карэспандэнт: “Як думаеце, яна заваюе пазыцыі ў тым жа горадзе? Ці ў яе ўжо пэрспэктываў няма?”
Аксана: “Я спадзяюся, што яна будзе жыць. І я веру, што яна будзе жыць. Мне здаецца, што мы, беларусы, не дапусьцім, каб наша мова засталася толькі ў вершах нейкіх пісьменьнікаў”.
Карэспандэнт: “Вы паступілі кудысьці?”
Аксана: “Так. У Віцебскі мэдыцынскі ўнівэрсытэт”.
Карэспандэнт: “У мэдыцыне белмова зусім не патрэбная”.
Аксана: “Ня ведаю. Мне здаецца, яна ўсюды патрэбная”.
Мой праваднік Кастусь мае сваё тлумачэньне папулярнасьці беларускай мовы ў выпускнікоў.
Кастусь: “Гэтае выдатнае веданьне беларускай мовы зьвязанае, найхутчэй, не з патрыятызмам, а з тым, што існуе такі стэрэатып, што беларускую мову лягчэй вывучыць. А хто добра вучыць, той добра і здае. Але гэта вельмі таленавітая дзяўчына”.
На тле савецкай грамадзянскай архітэктуры будынкі Крулеўшчынскага дэпо глядзяца сапраўднымі шэдэўрамі.
Карэспандэнт: “А гэтыя будынкі дэпо...”
Кастусь: “Пабудавалі немцы. У Другую ўсясьветную. Расказвалі, калі яго будавалі, немцы некаторыя так і казалі мясцовым жыхарам: “Будуйце добра, усё роўна нас разаб’юць, гэты будынак застанецца вам”.
Недалёка ад дэпо жыве Часлаў Адамавіч Будрэвіч. 82-гадовы мужчына зусім не выглядае старым. Высокі, стройны, жылісты. У трыццаць дзявятым Чаславу было 14 гадоў.
Той год Часлаў успамінае як самы жахлівы ў сваім жыцьці. Хоць ягонай сям’і, можна сказаць, пашанцавала. Ад высылкі іх выратавала бацькава прафэсія — машыніст.
Адам Будрэвіч кіраваў цягнікамі, якія вывозілі з навакольля кулакоў, асаднікаў, памежнікаў, настаўнікаў ды іншы ненадзейны элемэнт.
Часлаў: “У трыццаць дзявятым годзе, як прыйшлі, “брацкую руку” як падалі — ну і давай шарсьціць. Хто слова сказаў, не паддаецца — усіх туды. У Архангельск, у Котлас вазілі. Хто не падабаўся. Гэта адно.
Другое. Яны сволачы, такі Сталін даў загад, а, можа, сталяняты... Шапкі зьдзіралі з галоў. Ага! Хапае шапку, глядзіць — Варшава ці Познань, Кракаў. Вядомыя шавецкія фабрыкі. Безагаворачна, безь нічога... Убачаць, чалавек ідзе ў капелюшы — усё. Котлас, Архангельск і Сібір”.
Карэспандэнт: “Хто-небудзь вяртаўся пасьля ў Крулеўшчыну?”
Часлаў: “Ніхто. Болей за сорак градусаў мароз. А іх везьлі такія вагончыкі-каробачкі. І ў гэтых вагончыках цяплушак ніякіх не было абсалютна. Абрашочаныя люкі. Дзьверы на закрутку. З дошак зьбітыя прыладкі такія — і ўсё, для апраўкі людзям.
Яны ж іх тут хапалі апоўначы. Адзежы, нічога не давалі. Урываюцца, штыхамі ломяць дзьверы. І ў вагончыкі гэтыя. Да Полацку давязуць. Прыходзяць пад дзьверы, грукаюць. “Мороженые, умершие есть? Открывай”.
Карэспандэнт: “Трыццаць дзявяты год для Заходняй Беларусі быў страшнейшы, чым...”
Часлаў: “Чым немец. Страшнейшага не было і пры немцах. Ну ўжо немец — гэта немец быў. А то ж гэта нашы лічыліся браты. І вось тварылі гэта”.
На схіле гадоў Часлава хвалюе, што тая страшная праўда пра трыццаць дзявяты пакрыху забываецца.
Часлаў: “Ня любяць праўды. І асабліва ня нашы, а... У трыццаць дзявятым як прыйшлі, брацкую руку падалі, што атрымалася? Гэтых вывозілі, а на гэтае месца прысылалі з Расеі людзей. З Саратава, з Куйбышава. Адусюль. Яны ж нічога абсалютна нічым не займаліся. Бамжы бамжамі былі. А іх паставілі чыноўнікамі. Нам не давяралі нікому”.
Слухаючы беларускіх старых, чыё жыцьцё прыйшлося на самы страшны час, я заўжды міжволі параўноўваю іх з новым пакаленьнем. І заўжды пераконваюся, што прагрэсіўнае — ня значыць маладое.
Кастусь: “Большасьць моладзі тут практычна нічым не цікавіцца і нічым не займаецца. Няма такіх, каб карціны маляваў альбо вершы пісаў. Болей п’юць на мясцовай дыскатэцы. Бухалава заўжды тут. Хіба што пара мальцаў брэйк-дансам займаюцца, усё. А астатняя моладзь тут нуль”.
Мы зайшлі ў госьці да аднаго з тых маладых людзей, хто “нулём” быць не жадае. Руслан Крупскі, які пакуль вучыцца ў школе, марыць стаць чыгуначнікам і жыць у роднай Крулеўшчыне. У кампаніі адналеткаў ён самастойна асвойвае брэйк-данс.
Карэспандэнт: “Вы займаецеся брэйк-дансам?”
Руслан: “Так. Сучасным танцам”.
Карэспандэнт: “І ці многа людзей у Крулеўшчыне...”
Руслан: “Займаюцца? Чалавек шэсьць”.
Карэспандэнт: “Чаму вас вабіць менавіта сучасны танец?”
Руслан: “Сваё выяўленьне. Усё астатняе ня вабіць. Выдзяляцца хочам”.
Карэспандэнт: “А проста пасядзець зь півам...”
Руслан: “Не”.
Карэспандэнт: “Нецікава?”
Руслан: “Не. Самавыяўленьне такое ў нас”.
Карэспандэнт: “Вы асвойваеце гэты танец самастойна ці ў вас ёсьць нейкі настаўнік?”
Руслан: “Не. Вось купляем відэакасэты — спаборніцтвы. Прадаюцца ж там батлы ўсякія. Купляем, глядзім, якія рухі. Рухі вучым. Сваё нешта прыдумляем”.
Карэспандэнт: “А куды сябе падзець тут людзям вашага веку?”
Руслан: “Няма куды. На дыскатэкі толькі”.
Калі быў у Крулеўшчыне, ня мог не завітаць у суседнюю вёску Верацеі, да Сяргея Качана — роднага брата пісьменьніка Кастуся Акулы. Стары селянін, як мне здалося, асаблівай радасьці ня выявіў.
Сяргей: “Я, дзякуй Богу, у ягонай дапамозе моцна не нуждаўся. Праўда, ён дасылаў, як можна было дасылаць, сто даляраў, пасылак колькі разоў дасылаў. Ну, а тады не згадзіўся з маім меркаваньнем”.
Карэспандэнт: “Наконт чаго вы паспрачаліся?”
Сяргей: “Я ішоў за камунізм, а ён за Беларусь. Ён жа нават з Лукашэнкам гаварыў”.
Карэспандэнт: “Вы, дарэчы, брату можаце што-небудзь перадаць”.
Сяргей: “Я жыў-здароў. У ягонай дапамозе моцна не нуждаюся. Калі ён ня піша да мяне”.
Карэспандэнт: “Як вы думаеце, чаму ён узяў такі псэўданім? Акула?”
Сяргей: “Што, можа, ён не любіў камунізму”.
Карэспандэнт: “Акула капіталізму?”
Сяргей: “Угу”.
Чым скончыцца спрэчка родных братоў, спадароў Качана і Акулы? Што пераможа на гэтай зямлі — камунізм ці Беларусь? Хто дажыве, той паглядзіць.