Зьміцер Бартосік, Ішкалдзь, Менскі раён Ішкалдзь, на маю думку, тое месца, дзе павінен пабываць кожны беларус. Каб на свае вочы пабачыць самы старажытны беларускі каталіцкі храм. Сёлета касьцёлу Сьвятой Тройцы споўнілася 535 гадоў. Для беларускага помніка — век неверагодны.
Едучы ў Ішкалдзь, я спадзяваўся знайсьці доказы таго, што ў намоленым за стагодзьдзі месцы жывуць незвычайныя людзі. Што старыя сьцены храму — гэта ня толькі нагода для стварэньня прыгожага пэйзажу, але і абярэг для жыхароў. Што адухоўленая матэрыя здольная ўплываць на лёсы людзей.
Гатычны сылюэт касьцёлу паўстае перад вачыма за кілямэтар да самой Ішкалдзі. Пабудаваны на высокім узгорку, ён сапраўды пануе над навакольлем і выглядае ня горш, чым на карціне Напалеона Орды. Магутныя муры, зграбныя кантрафорсы, вокны, падобныя да байніцаў.
Я прыехаў, калі ў касьцёле распачалася вечаровая служба. У прахалодным храме малілася каля дваццаці пэнсіянэрак і дзясятак падлеткаў. Людзей маладых ці сярэдняга веку не было.
Маю ўвагу прыцягнуў незвычайны вітраж у касьцёльным акне.
Сюжэт вітража быў яўна не біблейскі. Уверсе быў выяўлены сам гэты касьцёл, крыху ніжэй грузавік 1950-х гадоў, пад грузавіком былі намаляваныя кабеты, што ляжаць. Я вырашыў дачакацца канца імшы, каб разгадаць гэтую загадку.
Пасьля імшы я разгаварыў кампанію кабет на прадмет, ці паўплывала вера на побыт ішкалдзіх жыхароў.
Кабета: “У нас цяпер панасельвалася ўсякіх”.
Кабета: “Даўней, як мы былі, не пілі гэтай гарэлкі”.
Кабета: “І цяпер нашыя дзяўчаты ня п’юць. Але да нас панаяжджала. Адусюль. А нашыя — не”.
Кабета: “Вёска вымірае. Маладыя ўсе ў горадзе. А вёска была вялікая наша”.
Кабета: “Было дзьвесьце пяцьдзясят дамоў”.
Старая: “Даўней жа ж была свая гаспадарка. Сваё поле было, свае коні былі. Кожны стараўся, каб жыць нябедна. А потым забралі ў калгас. Коні пазабіралі, вазы пазабіралі, гумны пазабіралі. Усё чысьценька”.
Карэспандэнт: “Не шкада?”
Старая: “Шкадуй, не шкадуй. Калі ты будзеш шкадаваць і ня пойдзеш, цябе завязуць туды, адкуль ня вернесься”.
Неўзабаве наша размова збочыла ў палітычную каляіну.
Кабета: “Хадзіла настаўніца па кватэрах. Я малілася, ружанец у мяне ў руках. І яна каталічка. Гаворыць: “Трэба падпісацца за Лукашэнку. Падпісвайцеся. Бо, — кажа, — нам трэба хадзіць, усё роўна вы падпішацеся”. Яшчэ выбары калі меліся быць. Я яе пашкадавала — падпішуся, а што?”
Кабета: “Нават былі нябожчыкі ўпісаныя ў галасаваньне. Ня хлушу. Было”.
Кабета:“А ў нас Пазьняк адзін раз быў нават за алтаром”.
Кабета: “На Тройцу быў. Я ішла, а ён вось тут стаяў. Я паглядзела. На Пазьняка хоць паглядзець…”
Невялікая Ішкалдзь дзеліцца на дзьве часткі. Новую, пабудаваную каля касьцёлу, дзе жывуць прыежджыя спэцыялісты тутэйшага саўгасу. І старую, якая месьціцца ў пачцівай адлегласьці ад касьцёлу і куды мяне накіравалі кабеты. Да спадарыняў Марыі й Люцыі, найстарэйшых жыхарак Ішкалдзі, якія памятаюць гісторыю з грузавіком.
Лёс ішкалдзкага храму быў зьнітаваны зь лёсам Беларусі. Касьцёл цудам ацалеў у трынаццацігадовую вайну. Касьцёл перайшоў да кальвіністаў, а ў 1641 годзе быў Радзівіламі вернуты каталікам. У 1868—1919 гадах дзейнічаў як праваслаўная царква.
А ў 1950-я закрыты храм прыежджаму калгаснаму начальству заманулася пераабсталяваць у зерневы склад. Але слова спадарыні Марыі, высокай сівой сялянцы.
Марыя: “Насупраць касьцёлу была школа. І яны як прыехалі, міліцыя прыехала, старшыня сельсавету, прыехалі з грузавою машынаю. Хаця такія часы былі, настаўніца адна ня вытрымала гэтага ўсяго. Яна паслала вучня аднаго на поле людзям сказаць, што рэчы выгружаюць на машыну, узламалі замок”.
У размову ўступае спадарыня Люцыя, маленькая сухенькая старая зь вельмі жывым позіркам:
Люцыя: “У рэйку ж білі. Як на пажар”.
Марыя: “Усе беглі цераз балоты, цераз рэчкі. Усе з поля. Як прыбеглі, усе рэчы былі ўжо на машыне, толькі галоўны абраз, што ў алтары ў нас, Сьвятой Тройцы, толькі гэтага яны не маглі ніяк зьняць. Застаўся толькі гэты абраз. Людзі, як дабеглі, машына ўжо ад’яжджала з рэчамі. Людзі адразу паклаліся пад машыну. Адны пад машыну, другія на машыну. Каманда паступала — едзь. А шофэр гаворыць: “Сядай за руль і едзь”.
Люцыя: “Нават адна жанчына, хлопчык невялікі быў, з тым хлопчыкам пад машыну лягла, зь дзіцём сваім”.
Марыя: “Там сапраўдная вайна ішла. Павырывалі рукавы старшыні. А міліцыянты — іх, напэўна, сумленьне нейкае кранула. Адышліся ад касьцёлу, пайшлі да крамы. Рэчы зьнесьлі, і потым усё роўна касьцёл наш закрылі. Наклалі плёмбу.
Людзі не губляліся. Як толькі пройдзе час, замок гэты адарвуць, і зноў мы пайшлі маліцца. Як сьвята, Пасха была, дык хадзілі вакол касьцёлу хросным ходам. Хаця і без ксяндза, але перад крыжом маліліся. І так маліліся, і плакалі — і гэта было доўгі час”.
Другая мая суразмоўца, спадарыня Люцыя, была сапраўдным дарэктарам. Вучыла дзяцей з навакольных вёсак асновам хрысьціянскай веры. На працягу трыццаці гадоў, ад сярэдзіны 1950-х, падлеткі пасьля савецкай школы ішлі на аганёк яе хаты.
Люцыя: “Я іх тут вучыла. Трыццаць гадоў вучыла дзяцей. У хаце вучыла, у мяне быў пусты сарай, у сараі вучыла. Але дзеці былі ўжо навучаныя. Адзін дзень у дом ідуць, але гэтак, каб ня ўсё групай ішлі. І многа дзяцей было. Я ж вучу там дзяцей, а мама мая сядзіць каля хаты. А, можа, хто будзе пытацца — дзе я. Ня кажа, дзе”.
Карэспандэнт: “У школе дзецям расказвалі, што Бога няма”.
Люцыя: “А я расказвала, што Бог ёсьць. Усё чыста вучыла, выправаджвала, як мы цяпер кажам, да першай споведзі. Да веры даводзіла. У нас яшчэ такія настаўнікі былі — як што якое, якая праверка прыедзе ў школе, яна заўсёды мне раскажа, каб я трохі асьцерагалася. Але я не баялася. Я вучыла сьмела. Нічога не баялася, ані. Я вучыла дзяцей, што ёсьць Бог. Хто ест пан Бог. І па-беларуску, і па-польску вучыла”.
Карэспандэнт: “А вы не баяліся тады? Уладаў, міліцыі?”
Люцыя: “Нічога не баялася. Нейкая сьмелая была. Нейкая ўпэўненая, што ўжо Бог дасьць. Ахвяравалася. Вучыла дзяцей”.
Марыя: “Вы ведаеце што, хто менш баяўся, таго менш і перасьледавалі. Яны ведалі, што такому чалавеку нічога ня зробіш. Хто іх баяўся, таго яны і палохалі”.
Вулкі старой Ішкалдзі нечым нагадваюць вулкі старой Вільні. Такія ж пакручастыя, вузенькія й крывыя. Калі б тут побач было якое возера, можна не сумнявацца, што ўсе навакольныя хаты былі б даўно паскупляныя дачнікамі. Але пляжу тут няма, таму навокал пануе прыгажосьць запусьценьня.
У адной зь сядзібаў я пазнаёміўся з найстарэйшым жыхаром Ішкалдзі, дзевяностагадовым Антонам. Менш за ўсё гэты стары камбайнэр падобны да савецкага мэханізатара. Перада мною сядзеў сапраўдны стары шляхціч. Гордая пастава, нясьпешная гаворка.
Антураж таксама быў адпаведны. Вялікі маятнікавы гадзіньнік, чый бой урываўся ў размову, польскія кнігі на стале.
Карэспандэнт: “А калі Ішкалдзь была найбольш жывая?”
Антон: “Цяпер во, да 1939 году, перад гэтым яна разбудавалася. Тут вёска была — адныя каталікі. Шляхта! І паншчыны не рабілі, і пляцы былі інакшыя. Па дзесяць, па дваццаць сотак, такія пляцы. Мястэчка было”.
Карэспандэнт: “А чаго асабліва шкада з таго часу? З дваццатых, трыццатых гадоў? Што б вы вярнулі ў сёньняшні дзень?”
Антон: “Да працы было... Уласнасьць была. Не марнавалася ўсё, не раскідалася гэтак, як цяпер. Гэта — ня дай Божа што робіцца. Уласнасьць павінна быць. Я ўжо адыходжу. А гэта ўсё зруйнуецца. Няма каму прыняць. Што я цягаў гэтае каменьне… Мае дзяды, прадзеды — гарэлі, будавалі.
Бо няма сэнсу. У гэтым саўгасе няма людзей. Адныя начальнікі. Нашто яны? Хто там робіць? Няўжо Лукашэнка такі дурны, урэшце? Падалі зводку, што наш саўгас убраў сто тысяч. А фактычна ён убраў дваццаць. Дык гэтыя восемдзесят тысяч зь ветру.
Зерня няма. Расьпісваюць на быкі, цялушкі — што кормяць. Гэтак ураджайнасьць падвышалі. Ой, што тут было. Кажуць — пасаджаюць. Каго? Калі гэта зьверху дана? Ці гэта нам дабрабыт? Хлеб усё даражэе і даражэе. Хоць бы адна булачка патаньнела. А тут яшчэ гэты крызіс”.
Карэспандэнт: “А вы яго адчуваеце, гэты крызіс?”
Антон: “А чаму ж не? Вазьмі з гэтымі самымі соткамі. Уперад былі і коні, а сёньня нічога нідзе не дастанеш. Ня дай Божа, калі адзінокі. І я вам скажу, Лукашэнку цяжка паправіць зь яго фокусамі. Не паправіш Лукашэнку ні грама. Сёньня з Расеяю... Скончыцца гэта. Хутка прылучаць, і ўсё. А хто тут што скажа супраць? Генэралы і палкоўнікі прарасейскія”.
З апошнімі выказваньнямі пана Антона я пагадзіцца ня мог. Бо сказаць слова супраць у Беларусі ўжо ёсьць каму. Дзякуючы і спадарыні Люцыі, і спадарыні Марыі, і ўсім тым, хто як мог супраціўляўся саветчыне.
Гэта яны, а ніякі ня Брэжнеў, адстаялі свае храмы. І сёньняшняя польская мова імшы ў гэтых храмах сёньня гучыць толькі як даніна гэтаму пакаленьню.
Гатычны сылюэт касьцёлу паўстае перад вачыма за кілямэтар да самой Ішкалдзі. Пабудаваны на высокім узгорку, ён сапраўды пануе над навакольлем і выглядае ня горш, чым на карціне Напалеона Орды. Магутныя муры, зграбныя кантрафорсы, вокны, падобныя да байніцаў.
Я прыехаў, калі ў касьцёле распачалася вечаровая служба. У прахалодным храме малілася каля дваццаці пэнсіянэрак і дзясятак падлеткаў. Людзей маладых ці сярэдняга веку не было.
Маю ўвагу прыцягнуў незвычайны вітраж у касьцёльным акне.
Сюжэт вітража быў яўна не біблейскі. Уверсе быў выяўлены сам гэты касьцёл, крыху ніжэй грузавік 1950-х гадоў, пад грузавіком былі намаляваныя кабеты, што ляжаць. Я вырашыў дачакацца канца імшы, каб разгадаць гэтую загадку.
Пасьля імшы я разгаварыў кампанію кабет на прадмет, ці паўплывала вера на побыт ішкалдзіх жыхароў.
Кабета: “У нас цяпер панасельвалася ўсякіх”.
Кабета: “Даўней, як мы былі, не пілі гэтай гарэлкі”.
Кабета: “І цяпер нашыя дзяўчаты ня п’юць. Але да нас панаяжджала. Адусюль. А нашыя — не”.
Кабета: “Вёска вымірае. Маладыя ўсе ў горадзе. А вёска была вялікая наша”.
Кабета: “Было дзьвесьце пяцьдзясят дамоў”.
Старая: “Даўней жа ж была свая гаспадарка. Сваё поле было, свае коні былі. Кожны стараўся, каб жыць нябедна. А потым забралі ў калгас. Коні пазабіралі, вазы пазабіралі, гумны пазабіралі. Усё чысьценька”.
Карэспандэнт: “Не шкада?”
Старая: “Шкадуй, не шкадуй. Калі ты будзеш шкадаваць і ня пойдзеш, цябе завязуць туды, адкуль ня вернесься”.
Неўзабаве наша размова збочыла ў палітычную каляіну.
Кабета: “Хадзіла настаўніца па кватэрах. Я малілася, ружанец у мяне ў руках. І яна каталічка. Гаворыць: “Трэба падпісацца за Лукашэнку. Падпісвайцеся. Бо, — кажа, — нам трэба хадзіць, усё роўна вы падпішацеся”. Яшчэ выбары калі меліся быць. Я яе пашкадавала — падпішуся, а што?”
Кабета: “Нават былі нябожчыкі ўпісаныя ў галасаваньне. Ня хлушу. Было”.
Кабета:“А ў нас Пазьняк адзін раз быў нават за алтаром”.
Кабета: “На Тройцу быў. Я ішла, а ён вось тут стаяў. Я паглядзела. На Пазьняка хоць паглядзець…”
Невялікая Ішкалдзь дзеліцца на дзьве часткі. Новую, пабудаваную каля касьцёлу, дзе жывуць прыежджыя спэцыялісты тутэйшага саўгасу. І старую, якая месьціцца ў пачцівай адлегласьці ад касьцёлу і куды мяне накіравалі кабеты. Да спадарыняў Марыі й Люцыі, найстарэйшых жыхарак Ішкалдзі, якія памятаюць гісторыю з грузавіком.
Лёс ішкалдзкага храму быў зьнітаваны зь лёсам Беларусі. Касьцёл цудам ацалеў у трынаццацігадовую вайну. Касьцёл перайшоў да кальвіністаў, а ў 1641 годзе быў Радзівіламі вернуты каталікам. У 1868—1919 гадах дзейнічаў як праваслаўная царква.
А ў 1950-я закрыты храм прыежджаму калгаснаму начальству заманулася пераабсталяваць у зерневы склад. Але слова спадарыні Марыі, высокай сівой сялянцы.
Марыя: “Насупраць касьцёлу была школа. І яны як прыехалі, міліцыя прыехала, старшыня сельсавету, прыехалі з грузавою машынаю. Хаця такія часы былі, настаўніца адна ня вытрымала гэтага ўсяго. Яна паслала вучня аднаго на поле людзям сказаць, што рэчы выгружаюць на машыну, узламалі замок”.
У размову ўступае спадарыня Люцыя, маленькая сухенькая старая зь вельмі жывым позіркам:
Люцыя: “У рэйку ж білі. Як на пажар”.
Марыя: “Усе беглі цераз балоты, цераз рэчкі. Усе з поля. Як прыбеглі, усе рэчы былі ўжо на машыне, толькі галоўны абраз, што ў алтары ў нас, Сьвятой Тройцы, толькі гэтага яны не маглі ніяк зьняць. Застаўся толькі гэты абраз. Людзі, як дабеглі, машына ўжо ад’яжджала з рэчамі. Людзі адразу паклаліся пад машыну. Адны пад машыну, другія на машыну. Каманда паступала — едзь. А шофэр гаворыць: “Сядай за руль і едзь”.
Люцыя: “Нават адна жанчына, хлопчык невялікі быў, з тым хлопчыкам пад машыну лягла, зь дзіцём сваім”.
Марыя: “Там сапраўдная вайна ішла. Павырывалі рукавы старшыні. А міліцыянты — іх, напэўна, сумленьне нейкае кранула. Адышліся ад касьцёлу, пайшлі да крамы. Рэчы зьнесьлі, і потым усё роўна касьцёл наш закрылі. Наклалі плёмбу.
Людзі не губляліся. Як толькі пройдзе час, замок гэты адарвуць, і зноў мы пайшлі маліцца. Як сьвята, Пасха была, дык хадзілі вакол касьцёлу хросным ходам. Хаця і без ксяндза, але перад крыжом маліліся. І так маліліся, і плакалі — і гэта было доўгі час”.
Другая мая суразмоўца, спадарыня Люцыя, была сапраўдным дарэктарам. Вучыла дзяцей з навакольных вёсак асновам хрысьціянскай веры. На працягу трыццаці гадоў, ад сярэдзіны 1950-х, падлеткі пасьля савецкай школы ішлі на аганёк яе хаты.
Люцыя: “Я іх тут вучыла. Трыццаць гадоў вучыла дзяцей. У хаце вучыла, у мяне быў пусты сарай, у сараі вучыла. Але дзеці былі ўжо навучаныя. Адзін дзень у дом ідуць, але гэтак, каб ня ўсё групай ішлі. І многа дзяцей было. Я ж вучу там дзяцей, а мама мая сядзіць каля хаты. А, можа, хто будзе пытацца — дзе я. Ня кажа, дзе”.
Карэспандэнт: “У школе дзецям расказвалі, што Бога няма”.
Люцыя: “А я расказвала, што Бог ёсьць. Усё чыста вучыла, выправаджвала, як мы цяпер кажам, да першай споведзі. Да веры даводзіла. У нас яшчэ такія настаўнікі былі — як што якое, якая праверка прыедзе ў школе, яна заўсёды мне раскажа, каб я трохі асьцерагалася. Але я не баялася. Я вучыла сьмела. Нічога не баялася, ані. Я вучыла дзяцей, што ёсьць Бог. Хто ест пан Бог. І па-беларуску, і па-польску вучыла”.
Карэспандэнт: “А вы не баяліся тады? Уладаў, міліцыі?”
Люцыя: “Нічога не баялася. Нейкая сьмелая была. Нейкая ўпэўненая, што ўжо Бог дасьць. Ахвяравалася. Вучыла дзяцей”.
Марыя: “Вы ведаеце што, хто менш баяўся, таго менш і перасьледавалі. Яны ведалі, што такому чалавеку нічога ня зробіш. Хто іх баяўся, таго яны і палохалі”.
Вулкі старой Ішкалдзі нечым нагадваюць вулкі старой Вільні. Такія ж пакручастыя, вузенькія й крывыя. Калі б тут побач было якое возера, можна не сумнявацца, што ўсе навакольныя хаты былі б даўно паскупляныя дачнікамі. Але пляжу тут няма, таму навокал пануе прыгажосьць запусьценьня.
У адной зь сядзібаў я пазнаёміўся з найстарэйшым жыхаром Ішкалдзі, дзевяностагадовым Антонам. Менш за ўсё гэты стары камбайнэр падобны да савецкага мэханізатара. Перада мною сядзеў сапраўдны стары шляхціч. Гордая пастава, нясьпешная гаворка.
Антураж таксама быў адпаведны. Вялікі маятнікавы гадзіньнік, чый бой урываўся ў размову, польскія кнігі на стале.
Карэспандэнт: “А калі Ішкалдзь была найбольш жывая?”
Антон: “Цяпер во, да 1939 году, перад гэтым яна разбудавалася. Тут вёска была — адныя каталікі. Шляхта! І паншчыны не рабілі, і пляцы былі інакшыя. Па дзесяць, па дваццаць сотак, такія пляцы. Мястэчка было”.
Карэспандэнт: “А чаго асабліва шкада з таго часу? З дваццатых, трыццатых гадоў? Што б вы вярнулі ў сёньняшні дзень?”
Антон: “Да працы было... Уласнасьць была. Не марнавалася ўсё, не раскідалася гэтак, як цяпер. Гэта — ня дай Божа што робіцца. Уласнасьць павінна быць. Я ўжо адыходжу. А гэта ўсё зруйнуецца. Няма каму прыняць. Што я цягаў гэтае каменьне… Мае дзяды, прадзеды — гарэлі, будавалі.
Бо няма сэнсу. У гэтым саўгасе няма людзей. Адныя начальнікі. Нашто яны? Хто там робіць? Няўжо Лукашэнка такі дурны, урэшце? Падалі зводку, што наш саўгас убраў сто тысяч. А фактычна ён убраў дваццаць. Дык гэтыя восемдзесят тысяч зь ветру.
Зерня няма. Расьпісваюць на быкі, цялушкі — што кормяць. Гэтак ураджайнасьць падвышалі. Ой, што тут было. Кажуць — пасаджаюць. Каго? Калі гэта зьверху дана? Ці гэта нам дабрабыт? Хлеб усё даражэе і даражэе. Хоць бы адна булачка патаньнела. А тут яшчэ гэты крызіс”.
Карэспандэнт: “А вы яго адчуваеце, гэты крызіс?”
Антон: “А чаму ж не? Вазьмі з гэтымі самымі соткамі. Уперад былі і коні, а сёньня нічога нідзе не дастанеш. Ня дай Божа, калі адзінокі. І я вам скажу, Лукашэнку цяжка паправіць зь яго фокусамі. Не паправіш Лукашэнку ні грама. Сёньня з Расеяю... Скончыцца гэта. Хутка прылучаць, і ўсё. А хто тут што скажа супраць? Генэралы і палкоўнікі прарасейскія”.
З апошнімі выказваньнямі пана Антона я пагадзіцца ня мог. Бо сказаць слова супраць у Беларусі ўжо ёсьць каму. Дзякуючы і спадарыні Люцыі, і спадарыні Марыі, і ўсім тым, хто як мог супраціўляўся саветчыне.
Гэта яны, а ніякі ня Брэжнеў, адстаялі свае храмы. І сёньняшняя польская мова імшы ў гэтых храмах сёньня гучыць толькі як даніна гэтаму пакаленьню.