22 верасьня ў Бібліятэцы Вацлава Гавэла ў Празе адбылася прэзэнтацыя чэскага перакладу раману Віктара Вальтара «Роджаныя пад Сатурнам». Раман пераклаў Макс Шчур, а апублікавала выдавецтва Pavel Mervart, якое нейкі час таму выдала таксама пераклад эсэ Ігната Абдзіраловіча «Адвечным шляхам».
Віктар Вальтар «Роджаныя пад Сатурнам». Выдавец Павэл Мэрварт, 2020
Як мне думаецца, раман «Роджаныя пад Сатурнам» усё яшчэ патрабуе саліднай прэзэнтацыі і беларускаму чытачу, а ня толькі чэскаму. Напісаў яго ў другой палове 1920-х гадоў Віктар Вальтар (1902–1931), беларус з Латгаліі, які ў першай палове 1920-х гадоў стаў стыпэндыятам чэскага ўраду і прыехаў у Прагу, дзе вучыўся ў Чэскім тэхнічным унівэрсытэце. Захварэўшы на сухоты, ён пакінуў навучаньне пасьля трох гадоў і вярнуўся ў Латвію, там настаўнічаў у беларускіх школах ажно да свае заўчаснае сьмерці.
Раман «Роджаныя пад Сатурнам» заснаваны на аўтабіяграфічным матэрыяле і расказвае пра студэнцкае жыцьцё галоўнага героя, Пётры Тугоўскага, у чэскай сталіцы. У аповедзе выступаюць таксама пад уласным прозьвішчамі тагачасныя дзеячы БНР, якія знайшлі прытулак у Празе: Пётра Крачэўскі, Янка Станкевіч, Тамаш Грыб, Мікалай Вяршынін.
Па-свойму цікавы шлях раману Вальтара да беларускага чытача. Яго выданьне рыхтавалася ў Латвіі ў пачатку 1930-х гадоў, але грошай тады не сабралі. Раман у той час перапісалі вучні Дзьвінскай беларускай гімназіі і разаслалі ў некаторыя бібліятэкі. У гэтым вучнёўскім рукапісе, месцамі нечытэльным, тэкст раману на мікрафільме трапіў зь бібліятэкі Акадэміі навук Літвы ў Вільні на Беларусь. У 1991–1992 гг. раман апублікавала газэта «Голас Радзімы», друкуючы яго цягам сямі месяцаў у сваіх чарговых нумарах.
Раман спрабавалі апублікаваць кнігай у выдавецтвах «Юнацтва» і «Мастацкая літаратура», але не знайшлі сродкаў. У 2005 годзе «Роджаных пад Сатурнам», у падкарочаным выглядзе, апублікаваў у некалькіх нумарах часопіс «Дзеяслоў». Урэшце ў 2009 годзе «Кнігазбору» ўдалося сабраць грошы і выдаць раман у томе «Выбраных твораў» Віктара Вальтара.
Выдавец Павэл Мэрварт
У прэзэнтацыі ўзялі ўдзел чэскі гісторык Пэтр Главачэк, які выконваў абавязак мадэратара сустрэчы, чэская беларусістка Яна Коліяшава, польскі мовазнаўца-беларусіст Мірослаў Янковяк і перакладчык Макс Шчур. На вечарыне прысутнічалі больш за тры дзясяткі чалавек, у іх ліку выдавец Павэл Мэрварт.
Пэтр Главачэк расказаў прысутным на вечарыне пра ролю, якую выконвала Чэхаславаччына ў 1920-х гадах у набыцьці вышэйшай адукацыі беларусамі з Заходняй Беларусі, Латвіі і Літвы, даўшы ім адпаведныя ўрадавыя стыпэндыі. Ён таксама моцна падкрэсьліў, што якраз у 1920-х чэхі пачалі ўпершыню ўсьведамляць, што беларусы — гэта нешта асобнае ад расейцаў.
Пра «Роджаных пад Сатурнам» Пэтр Главачэк сказаў, сярод іншага:
«Гэта раман пра Прагу, раман пра розныя эміграцыі, якія тады ў Празе апынуліся, раман пра беларускую супольнасьць, раман пра маладога чалавека, які ня ўпэўнены ў самім сабе, а таксама раман пра беларускіх жанчын таго часу. Чытаючы яго, я ня мог ня думаць пра тое, што праз 100 гадоў пасьля апісаных у рамане падзей жанчыны ў Беларусі ўзялі ў свае рукі лёс беларускіх пратэстаў. Думаю, што гэта ня толькі забытая пэрліна сярэднеэўрапейскай літаратуры, але і шмат у чым актуальны тэкст».
Мірослаў Янковяк, які ў Празе выдаў кнігу пра беларускія гаворкі ў Латгаліі на аснове сваіх палявых дасьледаваньняў, пазнаёміў прысутных з сытуацыяй беларусаў у міжваеннай Латвіі, дзе ў 1920-х гадах існавала сетка беларускіх пачатковых школаў, працавалі чатыры беларускія гімназіі і дзейнічалі два беларускія тэатры.
Яна Коліяшава гаварыла пра вобраз Прагі 1920-х у рамане Віктара Вальтара, які, паводле яе, можа быць тым наймацнейшым магнітам, што прыцягне цікавасьць чэскага чытача да гэтай кнігі.
Яна Коліяшава, Мірослаў Янковяк, Макс Шчур. Бібліятэка Вацлава Гавэла ў Празе, 22 верасьня 2022
Макс Шчур, як і Яна Коліяшава, зьвяртаў увагу на тое, што раман «Роджаныя пад Сатурнам» сваёй мовай і сваім стылем выбіваецца па-над узровень беларускай прозы, што пісалася і выдавалася ў 1920-х гадах. Калі б ня ведаць нічога пра аўтара, то з самога тэксту і спосабу апавяданьня цяжка было б здагадацца, што ён зьявіўся амаль 100 гадоў таму. Ён напісаны вельмі па-сучаснаму, аўтарам, які сваёй арыентацыяй у культуры і духоўным жыцьці свайго часу таксама прыкметна выбіваўся па-над сярэдні ўзровень.
Пра тое, чаму ён узяўся перакладаць «Роджаных пад Сатурнам» на чэскую мову, Макс Шчур сказаў, сярод іншага, наступнае:
«Я думаю, што сэнс чытаньня колішніх кніг таксама ў тым, каб лепш зразумець самога сябе. Нам здаецца, што шмат што ў нашым жыцьці трапляецца ўпершыню. Але калі чытаеш такую кнігу, як „Роджаныя пад Сатурнам“, то лішні раз пераконваесься ў слушнасьці прымаўкі nihil novi sub sole. Існуе нешта, што можна назваць агульнай нацыянальнай сьвядомасьцю ці ідэнтычнасьцю. Гэта даволі прыемная рэч, калі пачынаеш пазнаваць сябе самога ў падзеях мінуўшчыны, у нейкіх каштоўнасьцях мінуўшчыны, у мінулых героях. Я меў тое шчасьце, што ў асобе Віктара Вальтара я знайшоў, скажам так, інтэлектуальнага партнэра, лёс якога нагадваў мне крыху мой уласны. Гаворачы агульна, мой шлях да беларускасьці пралягаў праз замежжа і эміграцыю, таму што ня толькі я, але і бацькі маёй маці жылі даволі доўга ў эміграцыі, 30 гадоў. Цяпер я і іншыя беларусы жывем у тым самым горадзе, дзе жыў Віктар Вальтар. Дзякуючы таксама яму мы маем свае карані ў Чэхіі. І дзякуючы гэтаму мы — складовая частка Эўропы і эўрапейскай гісторыі».