Сёньня, 18 лістапада, споўнілася 90 год паэту, колішняму галоўнаму рэдактару газэты «Літаратура і мастацтва», дэпутату Вярхоўнага Савету 12 скліканьня Анатолю Вярцінскаму. Ён назаўсёды застанецца ў гісторыі Беларусі як чалавек, які паспрыяў таму, каб сьвет даведаўся пра трагедыю ў Курапатах.
З прычыны праблем са здароўем пагутарыць з Анатолем Вярцінскім з нагоды ягонага 90-гадовага юбілею Свабодзе не ўдалося. Прапануем у скароце гутарку зь ім, запісаную ў 2016 годзе.
— Анатоль Ільліч, вядома, што калі ў ліпені 1990 году ў Вярхоўным Савеце 12-га скліканьня прымалі Дэклярацыю аб сувэрэнітэце, менавіта вы настаялі на фармулёўцы, што гэта будзе «поўны сувэрэнітэт», бо фармальна і ў Канстытуцыі БССР быў прапісаны сувэрэнітэт. Вы імкнуліся да сапраўднай незалежнасьці...
— Удакладню, чаму выступіў наконт паняцьця «сувэрэнітэт». Якраз па гэтай пазыцыі на сэсіі, якая прымала дэклярацыю, узьніклі спрэчкі. Нават разышліся галасы. Некаторыя сьцьвярджалі, што Беларусь і без таго сувэрэнная, і нашто ў гэтым дакумэнце зноў гаварыць пра нейкую незалежнасьць і нейкі сувэрэнітэт. Мне прыйшлося тады шукаць нейкае кампраміснае рашэньне. Размова ішла пра тое, што калі нейкі артыкул не прымаўся, то не прымалася і ўся дэклярацыя. Я прапанаваў, што павінна быць у тэксьце фармулёўка наконт таго, што сувэрэнітэт быў няпоўны, а з прыняцьцем дэклярацыі Беларусь робіцца паўнапраўным суб’ектам міжнароднага права і міжнароднай супольнасьці. Сёньня ўсе гавораць пра незалежнасьць.
— І Лукашэнка гаворыць.
— І Лукашэнка гаворыць. Пазьняк гаворыць. Сяргей Навумчык гаворыць. Някляеў гаворыць, і нават стварае грамадзкае аб’яднаньне, і я нейкае дачыненьне меў да гэтай ініцыятывы з патэнцыйнай назвай «Рух за незалежнасьць і дзяржаўнасьць».
— Я добра знаёмая з Маяй Тодараўнай Кляшторнай, дачкой расстралянага паэта Тодара Кляшторнага. Яна расказвала, як 3 чэрвеня 1988 году ехала ў грамадзкім транспарце і раскрыла газэту «ЛіМ», якую вы рэдагавалі, прачытала артыкул Зянона Пазьняка і Яўгена Шмыгалёва «Курапаты — дарога сьмерці». Вы можаце прыгадаць, як прымалася рашэньне пра публікацыю гэтага артыкула? Бо гэта быў сапраўдны выбух. Ці раіліся вы з кімсьці наверсе? Ці рашэньне было прынятае вамі асабіста? Бо праўда пра Курапаты стала падмуркам для здабыцьця незалежнасьці Беларусі...
— У нейкай меры гэта так. Нават гісторыкі сьведчаць пра тое, што і гэты артыкул, і некаторыя іншыя публікацыі, зьмешчаныя на старонках «ЛіМа» ў тыя часы, спрыялі разьвіцьцю грамадзка-палітычных падзеяў у Беларусі. Калі коратка адказаць на ваша пытаньне, то скажу так. Калі я пазнаёміўся з публікацыяй, у мяне ня ўзьнікла ніякага сумненьня ў тым, што гэта ня толькі трэба друкаваць, але што я павінен зрабіць усё для таго, каб гэты матэрыял быў апублікаваны. Для таго, каб нейкім чынам падстрахавацца, я зьвярнуўся да Васіля Быкава і папрасіў яго напісаць некалькі слоў у форме прадмовы да артыкула Пазьняка і Шмыгалёва.
— Ці ўзгаднялі вы гэта з партыйным начальствам? Хто ведаў пра тое, што вы будзеце гэта друкаваць?
— Ніякага ўзгадненьня з начальствам я не рабіў. Што тычыцца наступнай публікацыі Зянона Пазьняка «Шумяць над магіламі сосны», то гэта быў мой загаловак, разам мы зь ім шукалі назву. Гэты артыкул мне ўжо прыйшлося нейкім чынам узгадняць спачатку ў ЦК КПБ з загадчыкам аддзелу, нават двума загадчыкамі — культуры ды ідэалёгіі, агітацыі і прапаганды. Яны мяне адправілі да тагачаснай намесьніцы старшыні Саўміну Ніны Мазай. Пасьля публікацыі Пазьняка і Шмыгалёва на самым высокім узроўні, не бязь ведама ЦК КПБ, зразумела, была створаная спэцыяльная камісія па гэтай публікацыі і па ўшанаваньні памяці загінулых. І кіраўніком гэтай камісіі была прызначаная Ніна Мазай. Мы з Пазьняком ішлі да яе, каб яна нам дала дабро на публікацыю наступнага артыкула — «Шумяць над магіламі сосны».
— Публікацыя пра Курапаты назаўсёды застанецца ў гісторыі Беларусі. Была вельмі рэзанансная дыскусія ў «ЛіМе» пра закон аб мовах. Адрозна, напрыклад, ад расейскага грамадзка-палітычнага часопіса «Огонёк» , «Літаратура і мастацтва» была ў асноўным газэтай для нацыянальна арыентаванай, дэмакратычнай інтэлігенцыі. Вы прынесьлі ў студыю заканадаўчы акт аб дзяржаўнай сымболіцы Рэспублікі Беларусь. Я так разумею, што невыпадкова.
— Як матэрыяльнае ўвасабленьне. Такое супадзеньне, што тры дні таму мне тэлефануе галоўны рэдактар «Народнай волі» Іосіф Сярэдзіч і просіць знайсьці газэту, дзе мы ўпершыню апублікавалі ліст Якуба Коласа ў ЦК КПБ наконт мовы. Тэма як быццам апрабаваная ўжо, у нейкім сэнсе аднесеная ў архіў. Але не. Яму прыслаў чытач допіс пра гэты ліст Коласа і пра тое, якую ролю ён адыграў. І я знайшоў гэтую публікацыю з нашай рэдакцыйнай прыпіскай. Падобныя рэчы адбываліся і зь іншымі публікацыямі. Вы згадалі дыскусію пра мову. Мы актыўна змагаліся за тое, каб беларускай мове надалі статус дзяржаўнай. Ішло змаганьне. Пад гэтай рубрыкай выступалі Васіль Вітка, Кастусь Цьвірка, сьпявак Віктар Скорабагатаў, прадстаўнікі нацыянальна арыентаванай інтэлігенцыі...
— Ведаю, што менавіта ў «ЛіМе» быў надрукаваны першы пераклад Оруэла па-беларуску, які зрабіў Сяргей Шупа... Вы згадалі пра тое, што папрасілі Васіля Быкава напісаць прадмову да артыкула пра Курапаты. Вы былі яму блізкім сябрам, у свой час ініцыявалі цэлую кампанію ў ягоную абарону, пісалі лісты Машэраву. А хто ваш асабісты герой ці героі незалежнасьці Беларусі? Бачу, што вы прыйшлі ў студыю са зборнікам вершаў...
— Давайце мы тады зьвернемся да тых людзей, якія мелі самае непасрэднае дачыненьне да незалежнасьці Беларусі зь ліку маіх калегаў і сяброў. Гэта былі Ніл Гілевіч, Генадзь Бураўкін... 80-ю гадавіну з дня нараджэньня Бураўкіна мы нядаўна адзначылі, 85-ю зьбіраемся адзначаць. На жаль, яны ня будуць ужо разам з намі. Ня быў Генадзь Бураўкін і ня будзе Ніл Гілевіч у ліку тых, хто будзе адзначаць свае слынныя ўгодкі. Менавіта ў гэтай плыні я і працую апошнім часам. Я зьяўляюся адным з суаўтараў кнігі ўспамінаў пра Генадзя Бураўкіна, якая называецца «Перадусім Беларусь».
Я прысьвяціў сьветлай памяці Генадзя Бураўкіна верш, сугучны з многімі ягонымі вершамі:
Your browser doesn’t support HTML5
Анатоль Вярцінскі Генадзю Бураўкіну: Ты, дружа, не сьпяшай з адказам
...І, як ніколі, ў гэты дзень
Адчуў я, што я нешта значу,
Што прызначэньне нас, людзей, —
Ня толькі клопат пра сваю ўдачу.
І што ў адказе за тых усіх,
Каго мы прыручылі,
За ўсіх, хто сам прывык да нас,
За ўсё жывое на зямлі айчыннай.
Найгоршы, пэўна, грэх —
Не апраўдаць даверу іх,
Іх спадзяваньня.
Такім вось чынам, дарагі Генадзь,
Я успрыняў тваё пасланьне.
Скажы, я слушна прачытаў твой верш?
Ты, дружа, не сьпяшай з адказам.
Ты ў вершы жыў і ў ім жывеш,
а ў маім жывем мы разам.
Сёньня на досьвітку я напісаў верш, прысьвечаны Нілу Гілевічу. Назваў яго «Пытаюся».
Your browser doesn’t support HTML5
Вярцінскі Гілевічу: Ведаю сам пра сваю адзіноту. Прабач за турботу
Дружа Ніл Сымонавіч, Ніле!
Ты ў магіле?
Ты не на гэтым,
Ты на тым сьвеце?
Гэта ж вельмі далёка,
Недзе за даляглядам,
За небакраем.
Ня бачу, ня чую, не размаўляем.
А праўда, што зямелька пухам,
Якую любіў ты сэрцам і духам,
Якую з мовай яе і яе лёсам
Славіў шчыра радком узьнёслым?
Напраўду лёгкая, ня цяжкая?
Ці можа іншая якая?
Яшчэ пытаюся з болем сардэчным,
Ці сьняцца сны табе ў сьне тваім вечным?
А калі сьняцца, пра што і якія?
Сьветлыя, добрыя ці благія?
Зрэшты, здагадвацца можна.
Пэўна, сьніцца табе трывожна
Маці-радзіма, адзіная родная,
Непаўторная і несьмяротная,
Якую любіў ты любоўю бязьмернаю,
Якой служыў праўдай і вераю,
Якая пра лепшую долю ўсё дбае,
Якой сягоньня цябе не хапае.
Ведаю сам пра сваю адзіноту.
Прабач за турботу.
— Вы прачыталі цудоўны верш. Мне здаецца вельмі сымбалічным, што падчас размовы пра незалежнасьць Беларусі вы гаворыце пра такіх людзей, як Ніл Гілевіч, Васіль Быкаў, Генадзь Бураўкін. Яны адышлі, іх няма, а вы зараз у нашай студыі, дзе мы ўспамінаем падзеі 25-гадовай даўніны. Вы з тых людзей, дзякуючы якім Беларусь цяпер незалежная краіна. Як вы думаеце, што пагражае незалежнасьці Беларусі цяпер?
— Пагроза ёсьць, на жаль. Калі глядзім па тэлевізары, як сустракаюць чэмпіёна паралімпійскіх гульняў Ігара Бокага і на аэрадроме ўручаюць торт, на якім выявы беларускага і расейскага сьцягоў. Гэта факт у нейкім сэнсе камічны. Гэта тэма, на якую чамусьці не зьвяртаюць увагі нашыя дэмакратычна настроеныя апазыцыянэры-палітыкі. Што такое «саюзная дзяржава»? Нават віцэ-прэзыдэнт ЗША называў яе пратэктаратам. Мая пазыцыя зразумелая. Мы частка так званай «саюзнай дзяржавы».