Алег Дзярновіч: Мікола Ермаловіч зрабіў гісторыю Літвы часткай гісторыі Беларусі. У гэтым яго значнасьць і веліч

Прыметнік «рамантычная» паказвае, што ня ўсе згодныя з канцэпцыяй, якую Мікола Ермаловіч распрацоўваў, а гэта адмаўленьне заваёвы літоўцамі беларускіх зямель. Наадварот, Ермаловіч сьцьвярджаў, што старажытны Наваградак запрасіў Міндоўга на княжаньне і заваяваў Літву, якая, паводле Ермаловіча, знаходзілася на тэрыторыі сучаснай Беларусі на паўночны ўсход ад Менску.

Мікола Ермаловіч

Пра канцэпцыю Міколы Ермалвіча і яе значэньне расказвае беларускі гісторык-мэдыевіст, кандыдат гістарычных навук Алег Дзярновіч.

Сьцісла

• У 90-я і пачатку 2000-х гадоў на канфэрэнцыях многія гісторыкі з акадэмічнага кола лічылі абавязкам выказаць словы пагарды або насьмешкі над Міколам Ермаловічам
• Ня ўсе ідэі Ермаловіча прайшлі выпрабаваньне часам. Напрыклад, лякалізацыя старажытнай Літвы
• Ермаловіч «нацыяналізаваў» нашу гісторыю, надаў ёй нацыянальны кірунак
• Ён перавёў гістарычную і інтэлектуальную пэрспэктыву беларусаў ад занядбанасьці і падпарадкаванасьці да нармальнасьці і паказаў, што гісторыя старажытнай Літвы — гэта частка гісторыі Беларусі.
• Агульнакультурная значнасьць прац Ермаловіча неацэнная. Гэтая зьява настолькі калясальная, што мы яе нават ня можам перабольшыць
• З пункту гледжаньня гістарыяграфіі ягоная роля вельмі важная, бо ён даў імпульс, штуршок да дасьледаваньняў гэтай эпохі і пошуку інтэрпрэтацыяў. Я ня ўпэўнены, што ў гэтым сэнсе Міколу Ермаловіча можна зрынуць з пастамэнту
• Ермаловіч — культурны фэномэн ня толькі для Беларусі, але і краін рэгіёну, калі мець на ўвазе маштаб увагі, якую ён выклікаў у суседзкіх краінах

Ермаловіч зрабіў гісторыю Літвы беларускай

— Як беларускія гісторыкі сёньня ацэньваюць канцэпцыю Ермаловіча? Усё ж сапраўды, як пісаў летапісец, «Міндовг Літву зане», і быў ён наваградзкім князем, ці не?

— Ня ўсе ідэі Міколы Ермаловіча, скажам так, прайшлі выпрабаваньне часам. Напрыклад, лякалізацыі старажытнай Літвы, Літвы Міндоўга. Сучасныя археалягічныя матэрыялы зусім не супадаюць са сьцьвярджэньнямі Ермаловіча.

Алег Дзярновіч

Ён выкарыстоўваў маргіналіі, шукаў тапонімы «Літва» і на базе іх акрэсьліваў тую Літву. Хаця мы ведаем, што тапонімы такога тыпу якраз характарызуюць памежжа — гэта выселкі, аддаленыя ад ядра.

Ну і самае галоўнае — ці была заваёва. Я мяркую, што пошук у катэгорыях «заваёва» — гэта на сёньня архаічны мэтад. Я кажу і пішу пра ўсталяваньне кантролю балцкай або літоўскай эліты над пэўнымі рэгіёнамі, пішу пра дзяржаватворчыя працэсы. Так што канцэпт заваёвы для мяне ўжо неактуальны.

Што вельмі важнага, як мне ўяўляецца, зрабіў Мікола Ермаловіч, пры ўсіх спрэчных момантах яго асобных ідэй? Ён, фактычна, «нацыяналізаваў», надаў нашай гісторыі нацыянальны кірунак. Я вось кажу, фактычна, цытатай зь ягонага тэксту, што старажытная Літва была адной з гістарычных тэрыторый старажытнай Беларусі.

Вядома, ён быў прымардыялістам, для яго важнаю была этнічнасьць. Сапраўды перадача ідэнтычнасьці са стагодзьдзя ў стагодзьдзе важная. Але цяпер мы глядзім на этнічныя, тым больш на нацыянальныя працэсы ў канструктывісцкай пэрспэктыве, маючы на ўвазе, што этнічнасьць таксама фармуецца. Дык вось у базе беларускай этнічнасьці новага часу, безумоўна, ляжаць гэтыя два гістарычна-культурныя комплексы — Літва і Русь.

І вось Ермаловіч зрабіў вельмі важную рэч — ён як бы пераключыў тумблер. Ён нашу гістарычную і інтэлектуальную пэрспэктыву перавёў ад занядбанасьці і падпарадкаванасьці і паказаў, што гісторыя старажытнай Літвы — гэта таксама частка нашай гісторыі.

Хаця, прызнаюся, у 90-я і пачатку 2000-х гадоў на канфэрэнцыях вельмі многія гісторыкі з акадэмічнага кола лічылі сваім абавязкам выказваць нават словы пагарды або насьмешкі над Міколам Ермаловічам.

Аднойчы я сказаў падчас дыскусіі, што мы можам зь ім не пагаджацца, але тое, што я цяпер чую вакол — крытыку Ермаловіча, часта справядлівую — гэта, для мяне, знак перамогі Ермаловіча. Ён увёў гэтую праблематыку ў масавую сьвядомасьць. Ён замацаваў гэтую тэму на ўзроўні прафэсійнага дыскурсу. Зь яго ідэямі і канцэпцыямі можна не пагаджацца, але ён так гэтую тэму паставіў, што гісторыкі былі вымушаныя да іх зьвяртацца і цяпер яшчэ зьвяртаюцца, апэрыруюць імі.

Нават змагаючыся зь яго ідэямі, гісторыкі міжволі прызнаюць калі не яго рацыю, дык, дэ факта, значнасьць і, даруйце за патас, веліч Міколы Ермаловіча.

— Вельмі цікавы вы сфармулявалі пра тумблер, які Ермаловіч пераключыў і зрабіў гісторыю Літвы часткай гісторыі Беларусі. Я вось бачу, што канцэпцыя Алеся Краўцэвіча, шмат у чым блізкая да Ермаловіча. Краўцэвіч распрацаваў тэорыю гістарычнага выкліку, які сфармаваўся ў Панямоньні і меў сваім вынікам стварэньне балта-славянскай дзяржавы ВКЛ. Гэта як бы наступны крок пасьля Ермаловіча, якога безь яго магло ня быць. Ці можна сёньня сказаць, што тэорыя Ермаловіча да канца разьвенчаная і ён ні ў чым ня меў рацыі?

— Я б так пытаньне ня ставіў. Некаторыя важныя ідэі Ермаловіча патрапілі пад сур’ёзную крытыку, але калі мы перамесьцім арэал канцэпцыі Ермаловіча больш на поўнач, на тэрыторыю гістарычнай Віленшчыны, то тады атрымліваем значна больш лягічнасьці.

Мікола Ермаловіч

Іншая рэч — роля Наваградка. Была ці не было заваёва, Міндоўг усталяваў кантроль над Наваградкам, і мы ня ведаем, у якой форме гэта адбылося. Крыніц няма. Тут можна толькі фармуляваць вэрсіі. Калі Мікола Ермаловіча пісаў пра запрашэньне Міндоўга на княжаньне, ён агучваў сваю вэрсію — адну з магчымых.

Але ў любым выпадку мы бачым, што Наваградак быў вельмі важным у дзяржаве Міндоўга, нават пры тым, што гэты выключны па сваіх цывілізацыйных характарыстыках горад (што пацьвярджаюць археалягічныя досьледы), знаходзіўся на самым поўдні ягонай дзяржавы. Але так бывае, што гаспадарчы і культурны цэнтар зьмяшчаецца ў бок нейкай мяжы.

Тэзіс пра сталічнасьць Наваградку — пазьнейшы. Я кажу не пра гістарыяграфію, так пісалі нашы храністы яшчэ ў XVI стагодзьдзі, гэта рэнэсанснае ўяўленьне. Зацьверджанай заканадаўча сталіцы ў сярэднявеччы не было. Але, безумоўна, рэзыдэнцыя Міндоўга нейкі час была ў Наваградку. Ну і я схіляюся да вэрсіі, што Міндоўг быў каранаваны пад Наваградкам. Нават не ў самім Наваградку, бо, так бы мовіць, не хапіла памяшканьняў для ўрачыстай каранацыі.

Так што Наваградак вельмі важны і для гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, і для канцэпцыі Ермаловіча, але калі мы адыдзем ад мардыялісцкага ўяўленьня пра сталіцу, то многія рэчы стануць больш зразумелымі.

Дарэчы наконт Алеся Краўцэвіч, пра якога вы казалі. Гэта таксама вельмі цікавы выпадак, калі дасьледчык адштурхоўвацца ад папярэдніка (у дадзеным выпадку ад Міколы Ермаловіча), публічна шмат што не прымае, але дэ факта нешта і паўтарае. Я якраз мог бы паспрачацца і зь Міколам Ермаловічам, і з Алесем Краўцэвічам.

Для Алеся Краўцэвіча вельмі важная біэтнічнасьць, на якую Мікола Ермаловіч, у прынцыпе, толькі намякаў. Краўцэвіч пісаў пра біэтнічнасьць з самага раньняга часу. Для мяне відавочна, што самы раньні пэрыяд — XIІІ — першая палова XІV стагодзьдзя — гэта час панаваньня балцкай эліты. Русінаў сярод іх мы амаль ня знойдзем.

Але калі я пачаў свае ўласныя дасьледаваньні паўднёвага ўсходу ці ўсходу гістарычнай Літвы, напрыклад, Крэўскае гарадзішча, калі я ўзяў дасьледаваньні Гальшанаў і іншых мястэчак на ўсходзе гістарычнай Віленшчыны, то прыйшоў да высновы, што сапраўды канцэпцыя біэтнічнасьці працуе.

Толькі я раблю адну вельмі важную папраўку — гэтая канцэпцыя мае сацыяльную афарбоўку. Я бачу, што сярод жыхароў раньнеўрбаністычных паселішчаў гістарычнай Літвы, яшчэ да Міндоўга, да ВКЛ, паводле маіх дасьледаваньняў (а я бяру вынікі ня толькі сваіх калег, але і літоўскіх археолягаў) славяне складалі значную, часта пераважную частку.

Гэта азначае, што калі Міндоў прыйшоў у Наваградак, ён ужо меў досьвед кантактаў са славянскім, русінскім насельніцтвам. Ведаў, што такое хрысьціянства ва ўсходняй форме. Іншая рэч, што Наваградак мог уразіць яго маштабамі, багацьцем і значнасьцю. Таму ён зрабіў стаўку на гэты горад.

Канечне, з прафэсійнага пункту гледжаньня, узяўшы аркуш паперы і аловак, мы можам у канцэпцыі Ермаловіча знайсьці хібы. Але, як мне падаецца, яго агульнакультурная значнасьць неацэнная. Гэтая зьява настолькі калясальная, што мы яе нават ня можам перабольшыць. З пункту гледжаньня гістарыяграфіі ягоная роля вельмі важная, бо ён даў імпульс, штуршок да дасьледаваньняў гэтай эпохі і пошуку інтэрпрэтацыяў. Я ня ўпэўнены, што ў гэтым сэнсе Міколу Ермаловіча можна зрынуць з пастамэнту.

— Гэта вы сказалі пра значнасьць Міколы Ермаловіча для беларускай гістарычнай навукі. Але мне здаецца, што яго постаць мела больш шырокае культурнае і грамадзкае значэньне. У 80-я гады талакоўская моладзь, да якой мы з вамі належалі, зачытвалася самвыдатаўскімі тэкстамі Ермаловіча, найперш кнігай «Па сьлядах аднаго міфа». Я, дарэчы, меў дачыненьне да нелегальнага распаўсюджваньня яго кніг. Мая маці мела знаёмых у пераплётнай майстэрні на МАЗе, і там нелегальна перапляталі кнігі Ермаловіча. Гэта былі кнігі ў блакітных вокладках. Так што Мікола Ермаловіч спрычыніўся да папулярызацыі беларушчыны сярод беларускай моладзі і інтэлігенцыі ў 1970-1980-я гады.

— Слушная заўвага. У гэтым сэнсе, канечне, Ермаловіч фэномэн. Гэта чалавек, які ў складаных умовах стаяў фармальна на ляялісцкіх пазыцыях, нідзе не пераходзіў фармальныя чырвоныя лініі, але мэтадычна займаўся асьветніцкай, абуджальнай працай, так, як ён гэта бачыў. І вось беларускі самвыдат 1970- гадоў — гэта ў значнай ступені ягоныя «Гутаркі», якія хадзілі сярод інтэлігенцыі.

І, дарэчы, тая праца, пра якую мы сёньня гаворым — «Па сьлядах аднаго міфу» — кнігай зьявілася толькі ў 1989 годзе, але ў самвыдаце пад касьпірацыйнай назвай «Сто старонак» зьявілася ў 1968 годзе.

Ермаловіч мог пісаць і пра значнасьць постаці Леніна ў публічных тэкстах, што паказвае, што ён прымаў некаторыя базавыя ўмовы гульні. Але, як мы цяпер бачым, ён ніколі не спыняў сваю дзейнасьць, накіраваную на пашырэньне ўяўленьняў пра гісторыю Беларусі сярод той часткі грамадзтва, на якую ён мог уплываць.

Таму я пагаджуся, што ролю Міколы Ермаловіч нельга зводзіць толькі да разьвіцьця гістарычных канцэпцый. У гэтым сэнсе, ён быў сапраўды культурнымі фэномэнам нашай краіны і, я б сказаў, у нашым рэгіёне, калі мець на ўвазе колькі ён прыцягнуў увагі для разьвянчаньня яго канцэпцыі з боку літоўскай гістарыяграфіі, і колькі скепсісу выклікаў з боку і расейскіх гісторыкаў. Каб гэта было нешта пустое, яно б ня выклікала такой рэакцыі сярод суседзяў.

• Мікола Ермаловіч (1921-2000) — беларускі гісторык, публіцыст, крытык, літаратуразнаўца, пэдагог. Нарадзіўся на Меншчыне, жыў у Маладэчне і Менску. З 1960-х гадоў яго гістарычныя працы хадзілі ў самвыдаце. Выдаў гістарычныя манаграфіі «Па сьлядах аднаго міфа» (1989), «Старажытная Беларусь: Полацкі і Новагародскі перыяды» (1990), «Старажытная Беларусь: Віленскі перыяд» (1994), «Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае» (2000). Член Саюзу пісьменьнікаў, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь (1992) за кнігу «Старажытная Беларусь: Полацкі і Новагародскі перыяды». Трагічна загінуў пад коламі аўтамабіля.