Адна з найважнейшых роляў у арганізацыі летняй Алімпіяды 1980 году належала КДБ. У задачы аддзелу, які ўзначальваў будучы генэральны сакратар ЦК КПСС Юры Андропаў, уваходзіла ня толькі забесьпячэньне бясьпекі і прадухіленьне магчымых інцыдэнтаў, але і стварэньне ідэальнай карцінкі для тысяч гасьцей і мільёнаў гледачоў — карцінкі, якую нішто не павінна сапсаваць.
Сілы бясьпекі пачалі рыхтавацца да Гульняў за некалькі гадоў: з рассакрэчаных дакумэнтаў КДБ Украіны можна даведацца пра тое, якіх праблемаў баяліся ў СССР — і як яны вырашаліся.
Пра гэта — у матэрыяле «Настоящего времени».
Кіеў стаў трэцім паводле значнасьці горадам XXII летніх Алімпійскіх гульняў — пасьля Масквы і Ленінграду. Тут прайшлі папярэднія матчы і чвэрцьфінал футбольнага турніру. Акрамя таго, маршрут эстафэты алімпійскай паходні пралягаў па тэрыторыі шасьці ўкраінскіх абласьцей, ад Чарнаўцоў да Харкаву.
У сакавіку 1977 году, больш чым за тры гады да Алімпіяды, пры КДБ СССР была створаная апэратыўная група для падрыхтоўкі да гэтай падзеі. Яе ўзначаліў старшыня КДБ УССР Віталь Федарчук. Ён таксама пэрыядычна паведамляў у Цэнтральны камітэт Камуністычнай партыі Украіны пра тое, што рабіла яго ведамства для пасьпяховага правядзеньня Гульняў.
Шэсьць «алімпійскіх» нататак Федарчука, складзеныя ў сьнежні 1978 году і чэрвені 1980 году былі знойдзеныя ў архівах Службы бясьпекі Ўкраіны. На пачатку першага дакумэнту была пазначаная першачарговая сфэра працы: «КДБ СССР здабываў матэрыялы з апэратыўных крыніц, якія спэцслужбы праціўніка і замежныя антысавецкія фармаваньні плянавалі і рыхтавалі розныя дывэрсійныя дзеяньні ў сувязі з Алімпійскімі гульнямі».
Украінцы, сіяністы, сэктанты
КДБ Украіны вылучыў тры асноўныя «групы рызыкі» — катэгорыі людзей, якія, на думку сілавікоў, сваімі дзеяньнямі маглі папсаваць савецкае сьвята спорту.
Гэта ўкраінскія нацыяналісты, мэтай якіх была незалежнасьць гістарычнай радзімы альбо, прынамсі, большая незалежнасьць у культурнай і моўнай сфэры; «сіяністы», якія ў асноўным адстойвалі правы савецкіх габрэяў на эміграцыю; і «сэктанты» — прадстаўнікі забароненых пратэстанцкіх канфэсіяў (напрыклад, Сьведкі Яговы), якія змагаліся за свабоду веравызнаньня для вернікаў.
Ва ўсіх трох супольнасьцях у СССР былі свае палітвязьні, і Алімпійскія гульні маглі б стаць плятформай для прыцягненьня ўвагі сьвету да гэтай праблемы. Разам з тым КДБ быў перакананы, што за ўсімі трыма групамі стаяць спэцслужбы NATO і Ізраілю, якія могуць накіроўваць ня толькі сваіх агентаў, але і кадравых супрацоўнікаў для «падрыўной» дзейнасьці.
«У прыватнасьці, кіраўнік выведнай службы Ізраілю Масад у Парыжы Прымор, які выбірае сярод габрэяў Францыі, асабліва тых, хто з СССР, асобаў, якія, знаходзячыся на Алімпійскіх гульнях, маглі б правакацыйна абараняць так званых „вязьняў сумленьня“ і тых, каму было адмоўлена пакінуць СССР», — пісаў Віталь Федарчук у адным са сваіх дакладаў.
Замежныя актывісты (сапраўдныя і выдуманыя) наўрад ці маглі б падрыхтавацца да сур’ёзных апэрацый, але КДБ баяўся любых спробаў палітызацыі Гульняў: плякаты і лёзунгі, сьцягі (ізраільскія ці сіне-жоўтыя ўкраінскія), прамовы, сядзячыя акцыі пратэсту і гэтак далей. Акрамя таго, сілавыя структуры разьлічвалі, што замежныя актывісты, якія змогуць трапіць на Гульні ў складзе алімпійскіх дэлегацый, прынясуць з сабой «шкодную» літаратуру — кнігі, газэты, улёткі. У дакумэнтах КДБ узгадваецца нават спэцапэрацыя «Масква-80», падчас якой рэлігійныя арганізацыі зьбіраліся ўвезьці ў СССР 500 000 кніг.
«Кіраўнікі клерыкальнай арганізацыі „Эвангельле для камуністычных краінаў“ распрацавалі апэрацыю пад назвай „Масква-80“, у адпаведнасьці зь якой яны падрыхтавалі каля 500 000 асобнікаў рэлігійнай прапагандысцкай літаратуры на мовах народаў СССР для дастаўкі яе ў нашую краіну празь сваіх эмісараў, якія будуць выяжджаць у складзе турыстычных групаў для Алімпійскіх гульняў».
Такія мірныя акцыі часта суправаджалі міжнародныя спартовыя спаборніцтвы (напрыклад, падчас футбольнага матчу паміж зборнымі СССР і ГДР на Алімпіядзе 1976 году ў Манрэале канадзец украінскага паходжаньня Даніла Мігаль выбег на поле зь сіне-жоўтым сьцягам і танцаваў гапак).
Арганізатары Гульняў не вітаюць падобных рэчаў — ім не патрэбныя скандалы, асабліва палітычныя — але ў дэмакратычных краінах злачынства ў гэтым няма. Савецкая ўлада, з другога боку, разглядала любыя магчымыя эксцэсы як сурʼёзны ўдар па яе аўтарытэце і прыклала велізарныя намаганьні, каб усё ішло гладка.
У звычайнай сытуацыі ўсіх удзельнікаў акцыі проста б затрымалі, а іх галасы засталіся б непачутымі. Але на Алімпіядзе ўсё ўскладнялася прысутнасьцю тысяч журналістаў: фота і відэа затрыманьняў прыцягнулі б нават больш увагі, чым самі пратэсты.
«...Кіраўнікі НТС рэкамэндуюць насіць да 30 кніг і 150 брашураў у валізах і некалькі асобнікаў у кішэнях адзеньня, а калі савецкія мытнікі знойдуць гэтую літаратуру, распачаць скандал, уцягнуць у яго сваіх таварышаў, пратэстуючы супраць меркаванага парушэньня правоў. Журналісты, якія прыедуць разам з такімі групамі, павінны фіксаваць такія „здарэньні“, каб узмацніць антысавецкую прапаганду на Захадзе».
Ня толькі плякаты
Аднак, паводле інфармацыі КДБ, справа магла не абмежавацца плякатамі і ўлёткамі:
«Найбольш сурʼёзнай зьяўляецца інфармацыя пра магчымыя тэрарыстычныя, дывэрсійныя і іншыя асабліва небясьпечныя экстрэмісцкія дзеяньні. У Нямеччыне і некаторых іншых капіталістычных краінах ёсьць пляны падрыхтоўкі тэрарыстаў, якіх плянуецца накіраваць у СССР па турыстычным канале падчас Алімпіяды для ўчыненьня экстрэмісцкіх дзеяньняў».
«Тэрарыстычныя акты» нібыта рыхтаваліся таксама ўкраінскімі нацыяналістамі. У дакумэнтах пазначана, што выканаўцы павінны былі быць членамі Саюзу ўкраінскай моладзі (СУМ), моладзевай спартова-патрыятычнай структуры, блізкай да бандэраўскай фракцыі АУН. Удзельнікі плянаваных тэрактаў нібыта былі спэцыяльна навучаныя ў трэніровачных лягерах у Амэрыцы і Эўропе.
Украінскі гісторык Генадзь Іванушчанка, які доўгі час працаваў з архівамі АУН у Лёндане і размаўляў з многімі актывістамі дыяспары тых гадоў, не знайшоў пацьверджаньня тэрарыстычных плянаў арганізацыі. У той час, падкрэсьлівае ён, у АУН не было сродкаў для такой дзейнасьці. Лягеры, пра якія піша КДБ, проста зьбіралі ўкраінскую моладзь і не трэніравалі баевікоў. Акрамя таго, Іванушчанка не сутыкнуўся з дакумэнтамі, што АУН сурʼёзна рыхтавалася да Маскоўскай Алімпіяды і плянавала накіраваць на яе людзей.
У немалой ступені крыніцай перасьцярогаў наконт магчымых тэрактаў на Алімпіядзе быў трагічны прыклад захопу закладнікаў ізраільскіх спартоўцаў палестынскімі тэрарыстамі на Мюнхэнскіх гульнях 1972 году, які шмат у чым выклікаў заклапочанасьць магчымымі тэрактамі на Алімпіядзе. Гэтая падзея стала адной з прычынаў стварэньня антытэрарыстычнай часткі ў складзе КДБ — групы «А» («Альфа»).
Што тычыцца палестынцаў, КДБ адзначае: «Акрамя таго, паступіла апэратыўная інфармацыя аб тым, што кіраўніцтва Арганізацыі вызваленьня Палестыны прыняло рашэньне не праводзіць тэрарыстычных актаў на тэрыторыі СССР падчас Алімпійскіх гульняў у Маскве».
Даведвацца аб акцыях, якія плянуюць замежнікі, КДБ Украіны дапамагалі 42 замежныя агенты і яшчэ 49 крыніц сярод студэнтаў.
У чэрвені два супрацоўнікі адной з замежных філіяў АУН напалі на людзей, зьвязаных з КДБ (верагодна, агентаў). «Празь іх былі выяўленыя канкрэтныя выканаўцы варожых дзеяньняў сярод замежнікаў украінскага паходжаньня, якія прыбылі на Алімпійскія гульні ў СССР, а дэзынфармацыя, накіраваная на лякалізацыю дывэрсійных памкненьняў нацыяналістаў падчас Алімпіяды-80, была перададзена нацыяналістычнаму цэнтру».
Паводле дадзеных КДБ, у першым паўгодзьдзі Алімпіяды Ўкраіну наведалі 44 эмісары «сіяністаў» і 35 «рэлігійных і прапагандысцкіх цэнтраў». Дзесяць з іх былі высланыя з краіны, 69 атрымалі афіцыйныя папярэджаньні. Каля 8000 замежнікаў меліся наведаць матчы ў Кіеве. Арганізатары вырашылі разьмясьціць «прадстаўнікоў грамадзкасьці» (камсамольцаў, міліцыянтаў і г. д., усяго 1200 чалавек) і міліцыянтаў (120 чалавек) на кожным трэцім шэрагу трыбунаў з гасьцямі, што дазволіла б «своечасова папярэдзіць і лякалізаваць магчымыя дзеяньні замежнікаў».
13 пазаштатных супрацоўнікаў КДБ і 626 агентаў павінныя былі трымаць пад кантролем замежнікаў і спрабаваць атрымаць інфармацыю ад іх па месцы жыхарства гасьцей (36 памяшканьняў).
Што тычыцца пагрозы тэрактаў на Алімпіядзе, то, паводле дакумэнтаў, больш імавернай была спроба іх учыніць не замежнікамі, а жыхарамі СССР.
Тыя, хто агучваў пляны замаху на кіраўнікоў дзяржавы, у апошнія гады трапілі пад асаблівы кантроль савецкіх спэцслужбаў — часьцей за ўсё, вядома, без рэальных плянаў. У УССР было зарэгістравана 12 такіх людзей. Праца была праведзеная па 253 псыхічна хворых людзях з агрэсіўнымі намерамі. Якая праца была — не ўдакладняецца, магчыма, падчас Алімпіяды іх ізалявалі ў шпіталях.
КДБ і міліцыя сумесна правялі апэрацыю «Арсэнал», забраўшы ў 1980 годзе 29 адзінак агнястрэльнай зброі, амаль 4000 патронаў, 11 кг выбуховых рэчываў, 13 гранатаў і 10 выбуховых прыладаў. 38 чалавек, якія ўсё гэта захоўвалі, былі арыштаваныя.
Нейкі Краўчанка зь Белай Царквы папрасіў вайскоўца здабыць пісталет з боепрыпасамі і вайсковую форму. Ён растлумачыў, што плянаваў «зладзіць беспарадкі» ў горадзе разам зь сябрамі падчас Алімпіяды, каб прыцягнуць увагу ўладаў да праблем працоўных. Вайсковец аказаўся супрацоўнікам КДБ і расказаў куратару пра ўсё. Не ўдакладняецца, што адбылося з Краўчанкам далей.
Грамадзянка Польшчы Данула Рыль ехала ў Львоў. Польскія памежнікі знайшлі 50 газавых патронаў у яе багажы. Жанчына патлумачыла, што адзін польскі знаёмы па імені Іваніцкі папрасіў яе забраць боепрыпасы, якія ёй давялося здаць у Львове. «Патроны нібыта прызначаліся чальцам украінскай арганізацыі, якія будуць выкарыстоўвацца падчас Алімпіяды». Невядома, чым усё скончылася.
За некалькі дзён да адкрыцьця Алімпіяды вугорскія памежнікі спынілі аўтамабіль зь нямецкімі грамадзянамі, якія ехалі ў СССР, на мяжы з Аўстрыяй. У машыне былі знойдзеная вінтоўка з аптычным прыцэлам і патронамі. У рэзэрвуары запаснога паліва зьявілася рэлігійная літаратура на расейскай і вугорскай мовах. Пасьля гэтага ўпраўленьні КДБ украінскіх памежных рэгіёнаў яшчэ больш узмацнілі кантроль над аўтамабілямі, якія ўяжджалі з захаду.
Супрацоўнікі КДБ рыхтаваліся ахоўваць увесь маршрут эстафэты алімпійскага агня, Цэнтральны стадыён, рэзыдэнцыі спартоўцаў і чальцоў дэлегацый, а таксама стратэгічныя абʼекты ў Кіеве. Нататкі Федарчука ўтрымліваюць дадзеныя пра колькасьць работнікаў «офісу», якія ўдзельнічалі ў розных сфэрах працы: па рэспубліцы — 2500, у Кіеве 1100 (у сталіцы — 9 700 міліцыянтаў). У адным гатэлі «Русь», які рыхтаваўся да прыёму галоўных гасьцей, меліся несьці ахову 379 чалавек з КДБ і МУС.
З 1979 году чэкісты, якія былі абраныя для працы на Алімпіядзе, забясьпечвалі бясьпеку правядзеньня іншых міжнародных спаборніцтваў і гульняў народаў СССР, якія праходзілі ў Кіеве і Харкаве. Гэта была своеасаблівая рэпэтыцыя.
Адным — забарона на ўезд, другіх — у лягер
Спадзяваньні, што Алімпіяда дапаможа вызваліць палітвязьняў, ня спраўдзіліся. Наадварот, у 1979 годзе пачалася хваля новых ператрусаў і арыштаў дысыдэнтаў, якія дасягнулі свайго апагею вясной 1980 году. У той час ва Ўкраіне былі рэпрэсаваныя Васіль Стус, Сьцяпан Хмара, Юры Літвін, Алесь Шаўчэнка, Рыгор Прыходзька і іншыя. Мэта перасьледу была відавочнай — пазьбегнуць зьяўленьня актыўных праціўнікаў рэжыму ў полі зроку замежнікаў падчас Гульняў. Самі нязгодныя выдатна разумелі, чаму цікавасьць да іх праяўлялася менавіта ў гэты момант. За тымі, хто застаўся на волі, уважліва сачылі і апытвалі.
Дасталося і пратэстантам: «Каб зьнізіць актыўнасьць сэктантаў і стрымаць іх дзейнасьць, пракуратура Кіеву правяла ператрус у 15 актыўных кіраўнікоў баптыстаў-раскольнікаў, падчас якога былі ліквідаваныя 3 пераплётныя майстэрні, адзін так званы "наборны цэх" нелегальнага выдавецтва "Хрысьціянін", канфіскавана каля 1500 асобнікаў ідэалягічна шкоднай і рэлігійнай прапагандысцкай літаратуры».
Клаўдыя Дзьмітрышына, 61-гадовая электрамантэрка і ўдзельніца вайны, ніколі не была ў полі зроку КДБ. Але яна неасьцярожна сказала камусьці, што запросіць замежных гасьцей, каб яны даведаліся, у якіх умовах яна жыве. Жанчына жыла з дачкой у доме, прызначаным пад знос, і спрабавала атрымаць асобную кватэру. Зь Дзьмітрышынай была праведзеная прафіляктычная размова, яна паабяцала нікога не запрашаць да сябе.
Яны па-рознаму абыходзіліся з патэнцыйна небясьпечнымі замежнікамі. Прасьцей за ўсё было пазбавіцца ад праблемаў «на далёкіх падыходах» — гэта значыць не пусьціць у краіну тых, хто мог нешта зрабіць.
Ужо ў сакавіку 1979 году ў КДБ Украіны было зарэгістравана больш за 300 замежных грамадзянаў, якія плянуюць прыехаць на Алімпіяду і падазраюцца ў «сувязях са спэцслужбамі і ідэалягічнымі цэнтрамі праціўніка». 148 зь іх тады забаранілі ўезд у СССР.
У чэрвені 1980 году, напярэдадні Гульняў, лічбы былі значна большымі: «Падчас заплянаваных выведных мерапрыемстваў 359 замежнікаў былі ідэнтыфікаваныя як маючыя намер прыехаць у СССР падчас Алімпіяды для магчымага ўдзелу ў плянавых выведна-дывэрсійных апэрацыях праціўніка. Для кантролю і ў дачыненьні да 2888 замежнікаў, пра якіх ёсьць сурʼёзныя кампрамэтацыйныя матэрыялы, КДБ СССР выступіў з прапановай закрыць для іх уезд у СССР на пэрыяд Алімпійскіх гульняў».
Даклады пра эстафэту алімпійскага агню і футбольныя матчы ў Кіеве — бадай, самая нецікавая частка дакумэнтаў архіваў КДБ пра Алімпіяду. Зьмест іх можна пераказаць адным сказам: усё ішло гладка, нават не было спробаў ніякіх пратэстаў і іншых «антысацыяльных праяваў».
Прывідная пагроза
Падчас Алімпіяды КДБ вызначыў 37 чалавек сярод гасьцей, «якія падазраюцца ў дачыненьні да спэцслужбаў праціўніка, сіянісцкіх і рэлігійных цэнтраў». Былі і інцыдэнты, характэрныя для СССР, калі замежнікі фатаграфавалі «непрывабныя месцы». Паліцыя затрымала трох французаў на вуліцы Горкага, якія здымалі старыя дамы і сьмецьцевыя бакі. Турыстаў афіцыйна папярэдзілі, іх стужкі былі негалосна засьвечаныя.
Эдзіт Рэйчэл, якая прыляцела ў Кіеў зь Лёндану, перавезла 18 кніг і брашураў «сіянісцкай скіраванасьці» на расейскай, ангельскай і на іўрыце, а таксама 60 мэдальёнаў з зоркай Давіда, забароненых як «сіянісцкі сымбаль». Жанчына патлумачыла, што ўсё гэта ёй далі ў лёнданскай сынагозе з просьбай перадаць савецкім рабінам. Жанчына не падазравала, што яна носіць «забароненую сымболіку».
Усяго за дні Алімпійскіх гульняў у замежнікаў, якія знаходзіліся ва Ўкраіне, было канфіскавана 1880 асобнікаў «антысавецкіх, паклёпніцкіх, рэлігійных і прапагандысцкіх матэрыялаў», а таксама парнаграфічных матэрыялаў «і 183 выявы зоркі Давіда».
Ці можна мірныя Алімпійскія гульні 1980 году лічыць ілюстрацыяй прафэсіяналізму КДБ? Да пэўнай ступені — так. Хоць праца супрацоўнікаў спэцслужбаў, апісаная ў дакумэнтах, часьцей за ўсё зьяўлялася не філіграннай апэрацыяй, а хутчэй стралянінай з гарматы па верабʼях (прыгадайце прынамсі пасадку іншадумцаў). Акрамя таго, параўнаньне дакладаў, зробленых да і падчас Алімпіяды, стварае ўражаньне, што маштаб патэнцыйнай пагрозы першапачаткова быў перабольшаны.