На міжнародную канфэрэнцыю з нагоды стагодзьдзя легендарнага мастацкага авангарднага аб’яднаньня УНОВІС у Віцебск прыехалі нашчадкі сусьветна вядомых мастакоў: праўнучка Эля Лісіцкага і стрыечныя ўнукі Казімера Малевіча. Карэспандэнты Свабоды пагаварылі зь імі падчас візыту.
Канфэрэнцыя праходзіла ў залях Музэя гісторыі Віцебскай народнай мастацкай вучэльні. Тут у 1920 годзе пасьлядоўнікі ідэяў супрэматызму на чале з Казімерам Малевічам стварылі арт-групоўку УНОВІС (скарочана ад «Утвердители нового искусства»), каб знайсьці адказ на выклікі новага часу, адмовіўшыся ад прыёмаў традыцыйнага жывапісу.
Музэй гісторыі Віцебскай народнай мастацкай вучэльні
«Малевіч — гэта ня толькі „Чорны квадрат“»
Стрыечная ўнучка Казімера Малевіча Івона Малевіч, дызайнэрка, жыве ў нямецкім Дзюсэльдорфе.
Казімер — родны брат ейнага дзеда Антонія. Пасьля Другой сусьветнай вайны Антоні выехаў у Польшчу, Казімер застаўся ў Савецкім Саюзе.
Івона Малевіч
Івона нарадзілася ў Варшаве. Хацела стаць акторкай тэатра і опэрнай сьпявачкай. Дзесяць гадоў была першым сапрана ў хоры. Цяпер жыве ў Дзюсэльдорфе і апошнія дваццаць гадоў актыўна займаецца папулярызацыяй творчасьці Малевіча. Івона падарожнічае па ўсім сьвеце. Ёй дапамагае дачка Ляура.
«Для мяне важна, каб людзі даведаліся, што Малевіч — гэта ня толькі „Чорны квадрат“. Так, ён быў выдатным мастаком, але яшчэ і архітэктарам, рэжысэрам, паэтам», — кажа Івона.
Самы раньні знойдзены верш Малевіча датуецца 1906 годам. Летась Івона пачала ім сваё выступленьне падчас пэрформансу ў варшаўскім гатэлі «Палёнія-Палас», дзе адбылася першая па-за межамі Расеі выстава Малевіча.
Івона даўно хацела прыехаць у Беларусь. Яна кажа, што Малевіч зрабіў дзьве рэвалюцыі ў мастацтве. Першая — гэта «Чорны квадрат», другая адбылася тут, у Віцебску, калі ўтварыўся УНОВІС. Малевіч быў апантаны ідэяй. У гонар яе назваў дачку Унай.
«У Маскве я сустракалася з дачкой Уны. На жаль, летась яе ня стала. Яна была вельмі падобная да сваіх маці і бацькі», — кажа Івона.
Вялікая сям’я Малевічаў раскіданая па сьвеце. Нашчадкі мастака жывуць у Расеі, Канадзе, ЗША, краінах Эўропы, але падтрымліваюць сувязь. Па словах Івоны, сустрэчы і размовы са сваякамі надзвычай кранальныя. Фатаздымкі і гісторыі — спадчына, якая засталася ў сям’і. А твар Малевіча ў рысах сваякоў яна пазнае беспамылкова.
«Бачыце, мысок на лбе? — каля партрэта Малевіча пытае Івона. — Мой дзед казаў, хто мае такі мысок — сапраўдны Малевіч».
«Я прадстаўніца Малевічаў. Мой вонкавы выгляд мусіць быць запамінальным»
Івона любіць шыць і працаваць з тканінай. Яна цікавіцца футурыстычнай модай. Сёньня на ёй адна з аўтарскіх сукенак, пашытых уласнаручна. На публіцы Івона часта зьяўляецца ў супрэматычнай сукенцы паводле эскізаў Казімера Малевіча 1916 году. Яе яна таксама прывезла ў Віцебск.
«Я шыю сама. Калі выбіраю тканіну, у маёй галаве толькі супрэматычныя ўзоры Малевіча. Ён маляваў адзеньне, а таксама ўзоры да матэрыялаў».
Яркую хустку з прынтом паводле карцін Малевіча Івона атрымала ў падарунак ад віцебскіх дызайнэраў.
«Для мяне вельмі важныя адзеньне і аксэсуары. Я прадстаўніца сям’і Малевічаў ва ўсім сьвеце. Мой вонкавы выгляд мусіць быць запамінальным», — тлумачыць яна.
У Расеі Івону называюць «Мадам Чорны квадрат». На Івоне заўсёды пярсьцёнак у форме чорнага квадрата. Альбо іншыя аксэсуары з выявай славутай карціны.
Кожная рэч, зьвязаная з Малевічам, моцна ўзрушвае Івону. Нават маленькі ўчастак паркету, які захаваўся ў музэі зь мінулага стагодзьдзя.
«Я хачу абавязкова на ім пастаяць,— кажа яна. — У гэтым будынку адчуваецца дух Малевіча. Па гэтых прыступках ён спускаўся, у гэтых залях чытаў свае лекцыі».
Івоне цікавы ня толькі Малевіч, але і сучасныя мастакі, якія працягваюць ідэі яе стрыечнага дзеда. Яна ўдзельнічае ў вялікай колькасьці міжнародных праектаў. Мае намер адкрыць фонд сям’і Малевічаў. Ужо пяты год жанчына працуе над уласнай карцінай.
На фота на заднем фоне ўдзельнікі УНОВІС ў Віцебску ў ліпені 1922 года
«Гэта будзе каляж памерам мэтар трыццаць на мэтар трыццаць. На тэму „Чорнага квадрата“ і жыцьця Малевіча, — тлумачыць яна. — Магу адкрыць адну таямніцу. У цэнтры каляжу будзе аб’ёмны чорны квадрат, а ў ім — камень, які нагадвае эмбрыён чалавека. Малевіч казаў, што чорны квадрат на белым фоне — гэта зародак усіх магчымасьцяў у мастацтве».
Паказаць калаж публіцы Івона спадзяецца на 105-годзьдзі «Чорнага квадрата» ў Маскве.
«Імя Малевіча было забаронена з 30-х гадоў»
Стрыечныя ўнукі Казімера Малевіча Станіслаў і Аляксандар Багданавы пэнсіянэры, жывуць у Маскве. Іхная бабка Марыя — сястра Казімера Малевіча. Бацька Станіслава і Аляксандра, мастак Уладзімір Багданаў, з 1962 году зьбіраў зьвесткі аб жыцьці дзядзькі і займаўся пошукамі месца яго пахаваньня — паміж пасёлкамі Немчыноўка і Рамашкава ў Падмаскоўі.
Станіслаў (справа) і Аляксандар Багданавы
Ужо 18 гадоў браты працягваюць працу, распачатую бацькам.
«Мы знайшлі месца пахаваньня (было страчана падчас апошняй вайны. — РС). І цяпер з Аляксандрам займаемся тым, што прабіваем будаўніцтва памятнага знака ў Рамашкаве. Будаўніцтва неабходна ўзгадняць з жыхарамі населенага пункту. І тут асноўныя цяжкасьці, — кажа Станіслаў. Падчас віцебскага візыту Станіславу патэлефанавалі з добрай навіной — нарэшце зьбіраюць камісію, дзе будуць разглядаць пажаданьні месьцічаў на гэты конт».
Станіслаў Багданаў служыў у ракетных войсках
Абодва браты жывуць у Маскве. Станіслаў служыў у касьмічных войсках. Аляксандар — былы міністар стандартызацыі і сэртыфікацыі. Цяпер Станіславу ідзе 82-і год, Аляксандру амаль 80. Іхныя бацька, родны і стрыечны дзед былі мастакамі, аднак Аляксандар і Станіслаў выбралі іншыя прафэсіі.
«У нас яшчэ ёсьць час. Бацька пачаў маляваць пасьля шасьцідзесяці. І напісаў каля 500 карцін, — жартуе Аляксандар. Карціны Ўладзімера Багданава экспанаваліся ў Віцебску, і сам мастак наведваў горад.
Станіслаў быў у Віцебску пазалетась. Ён адпачываў у Плісе і падчас экскурсіі па горадзе адкалоўся ад групы, каб наведаць музэй гісторыі мастацкай вучэльні. Аляксандар жа прыехаў упершыню. У Віцебску нарадзілася іх маці. У 30-я гады яна паехала на вучобу ў Казань і больш сюды не вярталася.
«Тут нічога не засталося пасьля вайны. Мы шматкроць і марна спрабавалі штосьці знайсьці, хаця б могілкі, дзе пахаваныя нашыя прадзеды», — кажа Станіслаў.
У сям’і Багданавых да Малевіча ставяцца з пашанай. Дарослым дзецям Аляксандра і Станіслава многае вядома пра славутага сваяка. Але так было не заўсёды.
«Вельмі мала гаварылі пра яго. Ад бабулі мы практычна нічога ня чулі», — кажа Аляксандар.
Аляксандар Багданаў быў расейскім міністрам
«Імя Малевіча было забаронена з 30-х гадоў. Нічога не абмяркоўвалі, — дадае Станіслаў. — Бацька нешта ведаў. Ён кантактаваў з малодшым братам Мечыславам. Той шмат расказваў. Аднак нас у гэтую справу не пасьвячалі. А ў 1980-1990-я гады часы зьмяніліся».
Аднак у Расеі Малевіч застаецца, на думку братоў, недастаткова папулярызаваным.
«Мы сутыкнуліся з тым, што пра Малевіча мала ведаюць. Так, як у Віцебску пра Шагала, — кажа Станіслаў. — Сёньня спыталі адну дзяўчыну, дзе тут вуліца Марка Шагала. Яна кажа, дзесьці там, на другім баку ракі. (Вуліца Марка Шагала даўжынёю 270 мэтраў зьявілася ў цэнтральнай частцы Віцебска ў 2016 годзе. — РС).
На думку Аляксандра, найбольш папулярны Малевіч у Нідэрляндах. Любяць мастака і ў іншых краінах Заходняй Эўропы.
«У Нямеччыне ў розных установах вісяць карціны Кандзінскага, Шагала, Малевіча. Не арыгіналы, зразумела, а рэпрадукцыі, — кажа Аляксандар. — Ладзяцца выставы ў малых гарадах. У нас збольшага толькі Масква».
«Для заходніх музэяў ня ведаць Малевіча — ганьба. У нас жа яго дагэтуль не разумеюць, — дадае Станіслаў. На ягоным пінжаку супрэматычны значок. — Гэта з Трацьцякоўскай галерэі. Чорны і чырвоны квадрат маю, на ўсе выпадкі жыцьця», — усьміхаецца Станіслаў.
«Мне пашанцавала быць носьбітам крыві Лісіцкага»
Праўнучка Эля Лісіцкага Валерыя Лісіцкая — псыхатэрапэўт, перакладчыца, жыве ў Новасібірску.
Туды ў 1944 годзе разам з сынам Енам саслалі яе прабабку — удаву Эля Лісіцкага Сафі Лісіцкую-Кюпэрс.
Валерыя — праўнучка Лісіцкага па бацькоўская лініі. Яе бацька Сяргей — сын Ена. Ен — сын Эля і Сафі.
Валерыя Лісіцкая
Валерыя як псыхатэрапэўт працуе з асаблівымі дзецьмі і іхнымі сем’ямі, цікавіцца псыхалёгіяй спорту.
У Віцебск Валерыя прыехала ўпершыню. Тут яе прадзед наведваў заняткі ў прыватнай школе маляваньня Юдаля Пэна. Пазьней на запрашэньне Марка Шагала вярнуўся на пасаду выкладчыка ў віцебскую народную мастацкую вучэльню.
«Віцебскі пэрыяд быў надзвычай важным у яго жыцьці, — кажа Валерыя. — Ён прыехаў сюды Лазарам, а пакінуў Віцебск як Эль Лісіцкі. Відавочна, на яго паўплывалі людзі, якія былі побач; падзеі, што адбываліся навокал; атмасфэра гораду».
Пад уплывам Малевіча Лісіцкі зьвярнуўся да супрэматызму і быў адным з актыўных дзеячаў віцебскага УНОВІС. Найчасьцей Валерыя называе прадзеда «мой Эль».
«Ня буду таіць, што яго позьнія работы мне больш блізкія па духу і стылі. Я люблю мінімалізм, геамэтрычныя сюжэты і формы, — прызнаецца Валерыя. — „Сказ пра два квадраты“ па-за канкурэнцыяй. Падабаюцца ўсе ягоныя фігурыны (сцэнаграфічныя эскізы). Проўны (беспрадметны жывапіс, блізкі да архітэктурнай графікі. — РС) уражваюць выбарачна, зь некаторымі яшчэ варта ўбачыцца».
Габрэйскі пэрыяд Лісіцкага таксама Валерыі даспадобы. Яна кажа, што ў ім шмат магіі. Ён рабіў ілюстрацыі да дзіцячых кніг сучасных габрэйскіх аўтараў, удзельнічаў у этнаграфічных вандроўках па гарадах і мястэчках беларускага Падняпроўя і Літвы ў пошуках помнікаў габрэйскай даўніны, зрабіў рэпрадукцыі росьпісаў Магілёўскай сынагогі.
Валерыя ня лічыць сябе экспэртам у творчасьці Эля Лісіцкага. На большасьць падзеяў, зьвязаных зь імем прадзеда, яна прыяжджае ў якасьці госьці. Валерыя была на выстаўках у Маскве, Тэль-Авіве, Малазе, цяпер — на стагодзьдзі УНОВІС у Віцебску і Менску.
«Мне пашанцавала быць часткай роду, носьбітам крыві. Ціску ў нашай сям’і ніколі не было, ніякіх прымусаў цікавіцца альбо не, — кажа яна. — Кожны чалавек жыве ў сваім абсалютным выбары. Я праўнучка Эля Лісіцкага, тым ня менш акцэнтую, што ён — гэта ён, а я — гэта я.
Валерыя пачціва ставіцца да спадчыны дзеда.
«Здольнасьць Лісіцкага бачыць далёка наперад мяне ўражвае, — тлумачыць яна. — У мяне шмат пытаньняў, як ён гэта рабіў? Як магчыма апярэдзіць час настолькі? Ягонае мастацтва — гэта, магчыма, ужо XXII стагодзьдзе. У мяне такое адчуваньне, што мы і цяпер не гатовыя зразумець гэта».
Валерыя кажа, што Лісіцкі цікавы ёй і як чалавек. «Мне вельмі хацелася б ведаць, які ў яго голас», — адзначае яна.
«Дзеля такога фота гатовая выходзіць замуж у Віцебску»
Валерыя зь цікавасьцю аглядае віцебскі музэй УНОВІС. Асобная частка экспазыцыі прысьвечаная яе прадзеду. У Новасібірску пра яго ведаюць мала. Сёлета спаўняецца 120 гадоў з дня нараджэньня Эля Лісіцкага. Валерыя хоча схіліць горад да арганізацыі памятных падзей.
«У мяне шмат думак на гэты год, — кажа Валерыя. Адна з мэтаў — адшукаць партнэраў, каб выдаць кнігу Сафі аб творчасьці Эля на расейскай мове. — Мая прабабуля пражыла доўгае жыцьцё ў Новасібірску і пахаваная там».
Сафі была мастацтвазнаўцай. За нямецкае паходжаньне дэпартаваная ў Сібір. У 60-я гады ўдзельнічала ў арганізацыі выставы карцін Лісіцкага ў Новасібірскім акадэмгарадку.
На падлозе фае віцебскага музэю — выява агітацыйнага пляката «Клінам чырвоным бей белых», створанага Лісіцкім у 1920 годзе. На адным з фатаздымкаў, выкладзеных на старонцы музэю ў «Фэйсбуку», Валерыя ўбачыла маладых у шлюбным адзеньні, якія ляжалі проста на падлозе.
«З тае пары я марыла сюды прыехаць. А дзеля такога фота нават гатовая выходзіць замуж у Віцебску», — жартуе Валерыя.
Адлегласьць паміж Новасібірскам і Віцебскам — больш за 4 тысячы кілямэтраў. Доўгі пералёт да Масквы і падарожжа цягніком да Віцебска. Але Валерыя плянуе вярнуцца, каб у больш спрыяльны для прагулак час пашукаць фігурыны і партрэт Эля Лісіцкага на сьценах віцебскіх дамоў.
Да арганізацыі канфэрэнцыі да сотых угодкаў УНОВІСу і прыезду нашчадкаў мастакоў у Віцебск спрычыніліся Музэй гісторыі віцебскай народнай мастацкай вучэльні, Цэнтар беларуска-габрэйскай спадчыны і кампанія А1.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Зразалі з падрамнікаў, скручвалі ў рулёны». Як на пачатку вайны зь Віцебску вывозілі ўнікальную калекцыю настаўніка ШагалаГэтая публікацыя падрыхтаваная з выкарыстаньнем інфармацыі БелаПАН.