Спадар Свабода. Аўтаспынам на журфак

Свабода публікуе разьдзелы новай кнігі Сяргея Астраўцова «Спадар Свабода. Жыцьцё і сьмерць Ігара Герменчука».

«Спадар Свабода» — драматычны аповед пра Ігара Герменчука, журналіста і палітыка, аднаго з бацькоў незалежнасьці Беларусі, рэдактара газэты «Свабода». Газэта пісала праўду пра чынавенства, таму выходзіла пад пастаянным ціскам з боку кіраўніка ўраду Кебіча, а ў часы прэзыдэнта Лукашэнкі была забароненая. Рэдактара-прафэсіянала звольнілі з пасады «за непрафэсіяналізм», што, магчыма, прычынілася да ягонай раньняй сьмерці.

• 📖 Пачатак тут
• 🏬 Замовіць кнігу можна тут

Аўтаспынам на журфак

Ва ўнівэрсытэце пасьля арміі ён зьявіўся ўвосень 1981-га. Прыехаў на заняткі з «бульбы» аўтаспынам. Малой групай вырашылі, што так больш рамантычна, не захацелі разам з усімі «студэнцкім» дызэлем.

Дубавец некалі напіша пра гэта так: «Пасьля „бульбы“ з-пад Клімавічаў мы выпраўляемся ў сталіцу без капейкі грошай і не магістральнымі, а ўсялякімі бакавымі дарогамі, дзе падʼяжджаем, дзе проста ідзем, начуем у сьціртах, харчуемся папрашайніцтвам. І ні ў чым ня маем адмовы».

Без капейкі грошай... Насамрэч мелі 10 рублёў, але з умовай — толькі на кнігі, бо прачэсвалі ўсе кнігарні, што трапляліся на шляху. А тады такіх было нямала, нават у вёсках.

«Раскручвалі» бабуль на песьні ды расповеды і ўсё гэта старанна запісвалі. Сапраўдная фальклёрная экспэдыцыя. Дзе вышываным ручніком разжываліся, дзе гліняным збанком — зьбіралі этнаграфію. Пасьля прачытанай у войску кнігі пра Міхала Федароўскага (фальклярыста, этнографа, археоляга) проста не ўяўлялі сабе больш важнага занятку.

Закончылі з арміяй, перавяліся на стацыянар. І разам зь імі пасялілася беларуская мова.

Вечарына паэзіі Максіма Багдановіча на журфаку БДУ, 1982 г. Сяргей Трусевіч, Віялета Ефіменка, Ларыса Малашэня, Тацяна Сапач, Ігар Гермянчук, Сяргей Дубавец. З тымі самымі ручнікамі

Хаця трэба сказаць, што на журфаку беларуская мова не была чужой. Многія выкладчыкі валодалі ёю і ставіліся прыхільна, калі нехта пачынаў ёю карыстацца. Глеба існавала, не было запатрабаваньня сярод студэнтаў.

Карацей, выкладчыкі спрыялі зь беларушчынай. Толькі ў Герменчука здарыўся маленькі канфлікт аднойчы. Любіў прыказку «што занадта, то ня здрова». І стаў даймаць яго стары выкладчык са строгіх, Пыжкоў Васіль Андрэевіч, калісьці рэдактар «Звязды», між іншым. Што гэта, таварышы, «пальшчызна», беларусам гэтага ня трэба. Але «занадта» — такога слова ў польскай мове няма, не здаваўся Ігар. Выкладчык быў сакратаром партбюро і чалавекам вельмі партыйным. Аднак нечакана яго звольнілі. Стары быў? Можа. Але Гермянчук прыводзіў сваю вэрсію: разьнюхалі, што брат быў у «Самапомачы», а ён у біяграфіі не ўказаў, схаваў ад роднай партыі і органаў. Ігар у душы адчуваў, што хоць і ўскосна, але перамог.

Мы не паўтараем тэксты, мы іх ствараем. Мы гаспадары тэкстаў, не карыстальнікі, пераконвалі сябе журфакаўцы. Дакладней, яны яшчэ толькі рабілі першыя крокі, навобмацак. Ім трэба было натаваць у тоўстых сшытках у кратачку пра «люстэрка рускай рэвалюцыі» Талстога, «вучыцца стылю ў Ільліча».

Ленін быў ясным сонейкам у публіцыстыцы, як вынікала зь лекцый. За што ні браўся, усё выходзіла бліскуча, зьедліва. Апанэнтам даваў у косьці рашуча: «А вся ваша писанина, господа, — севрюжина с хреном!», «политические проститутки!»... Толькі потым выпадкова даведваесься, што «сяўружына з хрэнам» ды іншыя пэрлы — яны з твораў Салтыкова-Шчадрына. Ацаніў Ільліч стыль, пазычыў. Вось так вучылі нас, уласна кажучы, пісаць хвостка, запамінальна.

Герменчука асабліва весяліла лекцыя пра Леніна як майстра нэкралёгу ў спэцкурсе «Ленін — рэдактар». Вывучалі грунтоўна. Хоць ніхто з выкладчыкаў не заклікаў пісаць па-ленінску. У раёнцы зорак зь неба не нахапаеш у любым разе, трэба «гнаць радкі», не разгінаючыся. Пра бітву за ўраджай высмоктваць з пальца за сто дваццаць рублёў.

Шрайбікус

Сябры называлі яго Шрайбікусам. І цяпер, успамінаючы, называюць. Шрайбікус — гэдээраўскі рэпарцёр са школьнага падручніка нямецкай мовы. Заўзяты, увішны, разам з тым у слове гэтым гучыць штосьці нібы пракудніцкае, зухавае. Ігар ляпіў зь сябе гэтага шрайбікуса сам. На свой розум. Ён хацеў быць тым шрайбікусам, якога калісьці знайшоў з захапленьнем пад вокладкай, калі перайшоў у пятую клясу.

Гермянчук вярнуўся з войска, для старых сяброў радасьць. Аднадумцаў стала болей. І яны ўжо мелі магчымасьць — «працаваць пад легальным прыкрыцьцём „Майстроўні“», кажа сёньня Вінцук Вячорка. Першая нефармальная моладзевая суполка займалася культурай. Зьбіраліся, развучвалі песьні, гаварылі пра мову, гісторыю, пра беларускія справы. Што яшчэ трэба? Хаця сьпяваць Ігару ня надта давалася. І сьпеўны бок «Майстроўні» быў па-за ім... Гэта — таксама словы Вячоркі.

Ігар Гермянчук на Купальлі. Заслаўе, 1982 г.

Увесь вольны час займалі вандроўкі. У Вільню да Зоські Верас і Лявона Луцкевіча, у Зэльву да Ларысы Геніюш, у Гудзевічы да Алеся Белакоза, у Кушляны да Міхала Ляпехі, ці проста ўзяць ды перайсьці па дыяганалі Шаркоўшчынскі раён. Пешшу праз пушчу. Пазьней, калі пераселі на байдаркі, мэтаю сталі рэкі і ўсё, што на берагах. Усё пабачыць, сфатаграфаваць, апісаць. З гэтага і складаўся час жыцьця: заняткі ва ўнівэры, бібліятэка, вандроўкі. Час пазнаньня.

Разам з захавальнікам сядзібы Багушэвіча Міхалам Ляпехам. Кушляны, 1982 г.

Вінцук Вячорка ўспамінаў, як з Дубаўцом і Сокалавым у 1979–1980 гадах выпускалі самавыдавецкі бюлетэнь «Люстра дзён», «незалежніцкі і антысавецкі». Зрабілі чатыры нумары, да 36 копій, аддрукаваных на машынцы ў «Белпалку», дзе служыў тады Дубавец.

«Спэцслужбы шукалі, дзе яны друкуюцца, але нікому не магло прыйсьці ў галаву, што ўсё робіцца ў іх пад самым носам. Тым ня менш пра кансьпірацыю мы дбалі», — прызнаецца Вячорка.

Гермянчук даваў мне чытаць «Люстра дзён». Гэта быў 1982 год.

Друк «Вестуна» быў адкладзены да лепшых часоў, пацьвярджае Вячорка. Шрыфты і прылады перадалі на захаваньне філёлягу Сяргею Запрудзкаму, а пазьней канцы іх зьнікнуць... Вячорку больш пра гэта нічога не вядома.

Вялікдзень у Трабах, 1982 г. Ігар разам з Тацянай Сапач і Сяргеем Дубаўцом

Шрыфты захаваліся, і спрабавалі выкарыстаць іх ужо іншыя людзі з асяродку. Але да выніку так і не дайшло.

Што было б за «Вястун»? Турма.

Якраз у гэты час у Маскве пачаў выходзіць машынапісны альманах «Варианты». За ўдзел у ім пазьней, у 1983-м, сем гадоў зьняволеньня плюс пяць гадоў ссылкі атрымае Міхаіл Рыўкін. Яго прызнаюць вінаватым «у правядзеньні, у мэтах падрыву Савецкай улады, антысавецкай агітацыі і прапаганды шляхам вырабу і распаўсюду літаратуры». Адным словам: «варожыя дзеяньні», «дакумэнты антысавецкага зьместу». Ды яшчэ збор грошай «для набыцьця памнажальнай тэхнікі». Дзеля чаго Рыўкін на пачатку 1981-га даставіў зь Петразаводску ў Маскву друкарскі шрыфт, «прызначаны для стварэньня пастаяннага друкарскага пункту для памнажэньня антысавецкай літаратуры». Рыўкіна арыштуюць 8 чэрвеня 1982-га, сьледзтва і працэс зоймуць больш за год. Паводле рашэньня суду: «рэчавыя доказы — самаробныя прыстасаваньні для вырабу літаратуры зьнішчыць».

Каралі бязьлітасна.

Эстонец Маргус

Турбаза «Фарэль», Заходняя Ўкраіна. Пачатак сьнежня 1983 году. Студэнт факультэту журналістыкі і супрацоўнік газэты «Голас Радзімы» Ігар Гермянчук з кілішкам «Белага бусла» за столікам у бары.

Год назад пахавалі Брэжнева пад крамлёўскай сьцяной. За стырно ўзяўся шэф КДБ Андропаў. Але і яму нездаровіцца. Пайшла чутка, і «галасы» перадалі: страляла ў галоўнага чэкіста кабета, як некалі ў Леніна. Але ў газэтах ні пра што такое ня пішуць, газэты, як заўсёды, на вечнай працоўнай вахце: рапартуюць, заклікаюць, патрабуюць справаздачы. І кляймяць тлустым чорным шрыфтам ганьбы агрэсіўнае NATO.

Ігару выпала паездка на журналісцкі сэмінар з турыстычным зьместам. Дзякуючы рэдактару, Вацлаву Мацкевічу. Чаму той Ужгарад, Мукачава, тая «Фарэль»? Гэта быў савецкі Захад. Не такі, як Прыбалтыка, больш звыклы. Але з прысмакам. Былыя вугорскія раёны. Не Расея, і нават не зусім Украіна.

Сустрэча ўсесаюзная, што азначала — большасьць будзе расейцаў. Масква, Ленінград і гэтак далей. І, не раўнуючы як тыя белыя вароны, — адзін эстонец і адзін беларус. Яны ня ведалі пра гэта напачатку. І знайшлі адзін аднаго нібы навобмацак. Ці, дакладней, візуальна.

Эстонец сядзеў за столікам на самоце. Адчуваючы сваю адрознасьць. Для яго было звычайным паводзіць сябе стрымана не сярод сваіх. Разнасьцежанай душы мець ня мог.

У ёй быў сьветлы сум, настальгія па тым, чаго ён ніколі ня бачыў, па «эстонскім часе» (словы, якія ўразяць Герменчука сваім значэньнем), калі Эстонія была асобнай краінай. Сапраўды незалежнай. Усё савецкае ён не жадаў лічыць родным, хаця нарадзіўся ў савецкай Эстоніі. Бо што такое так званая буржуазная Эстонія? Свой сапраўдны сьцяг на Старым Томасе. Свая армія, хай невялікая. Свае грошы, свае дзяржаўныя межы. І частка мора, якую ня трэба дзяліць з Савецкім Саюзам. Галоўнае — гэта свабода. А цяпер яе няма...

Музыка, гамана, «Белы бусел». Нішто ні да чога не абавязвае. Даволі прыемна, але ня больш за тое. І што ён бачыць? За іншым столікам таксама адзін самотны, са сьветла-пшанічнымі валасамі. Таксама нібы сумуе сярод гаманы масквічоў ды ленінградцаў.

Яны сумуюць паасобку. Гэта працягваецца нейкі час. І ён, эстонец, зьнянацку робіць такое, чаго звычайна не рабіў: устае і накіроўваецца да чалавека, якога ня ведаў, і сам пачынае гаварыць. І папросту зьдзіўляецца сабе: эстонцы звычайна ня йдуць на кантакт зь людзьмі, якіх ня ведаюць. Але тут — далёка ад дому і пасьля пары кілішкаў каньяку.

Пазнаёміліся: Маргус, Ігар. Атмасфэра была каляжанская, ніякай напругі, і не было важным, ці былі вы дагэтуль знаёмыя, ці не. І так атрымалася, што яны сталі размаўляць.

Маргус Вялья ў рэдакцыі раённай газэты. Горад Хаапсалу, 1984 г.

Для эстонца нязвыкла, што ў зацьверджаных у СССР турыстычных рэгіёнах разам з Прыбалтыкай апынулася Беларусь. Чаму яна? І чым не падстава для першых словаў? Эстонец жартуючы кажа, што для яго вельмі дзіўна, чаму да прыбалтаў заўсёды дадаюць вас, Беларусь, у нас наогул нічога агульнага няма... Яны засьмяяліся. Гэта стала абʼяднальным пачаткам — што як быццам фармальна з геаграфічных ці нейкіх палітычных прычын умоўна апынуліся ў адным рэгіёне. Прыбалта-Беларусі.

І амаль адразу перайшлі тады на палітыку. На язвы і скулы СССР, на анэкдатычнасьць Палітбюро. На антысавецкія, трэба сказаць, размовы. Эстонец і беларус маглі сабе гэта дазволіць. Думкі і густы супалі. Недзе на савецкім алімпе ці жыў, ці дажываў учорашні шэф КДБ. Часы былі жалезабэтонныя, але хісткія. Прыходзіла ўсьведамленьне, асабліва ў сяброўскім абмеркаваньні, што нешта ўжо ня так, як было, што працягвацца бяздарны спэктакль бясконца ня можа.

Маргус Вялья працаваў у рэдакцыі газэты ў Хаапсалу, невялікім горадзе ля Балтыйскага мора.

Шлюб Ігара Герменчука з Марыяй Зайцавай. Менск, 1983 г.

Бойка за беларускую мову

Лета 1984-га. Учорашнія студэнты-журналісты на вайсковых зборах у Слоніме. Цагляныя трохпавярховыя будынкі, паміж імі шыхтавы пляц. Узвод агульны — журналісцка-філялягічны. У казарме яшчэ фізыкі, гісторыкі, людзі зусім розныя, наогул нярэдка проста чужыя. Гермянчук унутрана напружаны. «Я гатовы».

У другой палове жніўня яму наканавана стаць бацькам. Цяжарная жонка дома, ён далёка ў казарме. Як назваць дзіця? Раіцца зь сябрамі. Міраслаў. Калі будзе дачка — Міраслава. Ёсьць польскі касманаўт Міраслаў Гермашэўскі. Гучыць. Міраслаў Гермянчук — ня горш. Гермянчук пачынае згаджацца. Яму ідэя падабаецца. Апошні рэзон — знаёмства на зборах зь Міраславам Цьвіком з нашага ўзводу. «Гэта такі чысьцюткі беларус», — скажа ён потым жонцы... А яшчэ: Цьвік Міраслаў — гэта ўсё адно што Гвозьдзь, дзед ягоны.

Так, Міраслаў — гэта сапраўды гучыць нейк па-роднаму, прыязна, кажа ён сабе ў думках. І зьнянацку разумее, што гэтае імя пачынаецца зь яго ўлюбёнага Міра. Міра-слаў. Неверагодна!

На вайсковай катэдры БДУ. Сяргей Астраўцоў і Ігар Гермянчук, 1983 г.

Успомнілася нядаўняе, чэрвеньскае. Вось-вось на зборы, прыяжджае «Жыгулямі» Маргус. Наперадзе дакляраваная Ігарам паездка. Гарадзеншчына, куды яны сабраліся, здавалася рэшткамі той краіны замкаў і, само сабой, рыцараў, якой была некалі ўся беларуская зямля.

Паездка стане незабыўнай. Вясёлай, разьняволенай. І галоўным будзе напера-дзе — Мірскі замак. У эстонцаў былі замкі дагледжаныя, як у «Апошняй рэліквіі», Мірскі павінен быў уражваць памерамі, відарысам, суровай веліччу, хаця фільму там ня зробіш, як зрабіла Талінская кінастудыя.

Толькі вярнуліся з паездкі, адразу — на афіцэрскія зборы. Зьмена настрою.

Зноў казарма, крыху прызабытая за тры гады. Туалетны пакой з умывальняй «лірыкі» мусілі дзяліць зь «фізыкамі», з другім узводам. У галаве ў фізыкаў было «мой адрес не дом и не улица, мой адрес Советский Союз». А спраўляць патрэбу, чысьціць зубы, аблівацца халоднай вадою даводзілася разам.

Раздражняла «фізыкаў» беларуская мова. Прынамсі паасобных. Хаця ня мела ніякага дачыненьня да іхніх формул і «цифири», нічым не перашкаджала ў казарме быць фізыкамі. Яшчэ ня час адбою, афіцэраў у «распалажэньні» (казарме) няма. У туалеце гарыць нямоцнае сьвятло, але ўсё здаецца кантрасным, абвостраным: асьвятленьне, твары, паставы. Насьпявае бойка.

Ужо счапіліся загрудкі, ужо схапіў хтосьці кагосьці за каршэнь. Высьвятляюць адносіны. Але кулакам пакуль ніхто волі не дае. Калі канкрэтна, то біць будуць фізыкі, яны ж супраць, у іх жа твары агрэсіўныя. Беларускі бок — гэта перш Гермянчук, Дубавец і яшчэ нехта. Але — навокал нямала тых, хто ім спачувае. І калі дойдзе насамрэч да тузаніны, то невядома яшчэ, ці ўдасца захаваць твар тым фізыкам...

Сьведка казарменнага здарэньня Віктар Асьлюк, сёньня рэжысэр-дакумэнталіст: «Гермянчук з Дубаўцом нефармальныя лідэры былі тады. Часам задзіралі тых фізыкаў. Размовы пра беларускую мову — у асноўным ад іх двух гэта ішло. Мы больш слухалі, былі на іх баку. Побач стаялі, мы іх былі людзі. А калі ўзьнікала больш завострана моўнае пытаньне — гэта звычайна Гермянчук быў удзельнікам. Ён здаваўся такім чалавекам адкрытым і, з другога боку, адчуваньне было, што ён намнога старэйшы за нас па гадах, хаця гэта было ня так. Вусы пшанічныя, пілётка, так і запомніўся».

Смачны хлеб

Яму падабалася гаварыць пры нагодзе пра сваю рэдакцыю: уяві сабе, хаджу ў любімае месца, займаюся любімай справай, а мне яшчэ за гэта грошы даюць. І памятаю, пры якіх абставінах ён гэта першы раз сказаў.

Гэта было яшчэ на журфаку. Вузкі калідор, трэці або чацьвёрты паверх. Мы зайшлі ва ўмывальню (праз адчыненыя дзьверы — прыбіральня), дзе курцы дым пускалі. І там ён гэта выдаў. Відавочна, сфармуляваў для сябе з асалодаю. Яго ўзялі ў «Голас Радзімы» на працу, калі мы былі на чацьвёртым курсе.

Ведаеш, казаў ён мне, замежніцу суправаджаць па горадзе даручылі. На абедзе ў рэстаране папрасіла хлеб з маслам, уяўляеш? Усе зьдзіўленыя, а яна: надта смачныя, натуральны смак. У іх такога няма, разумееш...

Смачным быў і ягоны хлеб голасарадзімаўскі. Ні за што змагацца ня трэба было, праслаўляць кагосьці — пагатоў. І нават выкрываць дробных хуліганаў, лайдакоў і несумленных прайдзісьветаў, што зазіраюць на працоўным месцы ў рыльца. А каму чорны хлеб з маслам не смакаваў, «Голас Радзімы» мог яшчэ па старой звычцы адхвастаць. Як здарылася з Васілём Крупскім, якога ногі давялі ажно да Мюнхэна. Быў такі журналіст на Радыё Свабода. Нумар «антыкрупскі» мы, аднак, гарталі зь цікавасьцю, рэдкая для нашых дзён публікацыя. Гермянчук рабіў вусны «грэблівымі», сьцісла тлумачачы — «кадэбісцкая публікацыя», не рэдакцыйная. Ва ўсякім разе, яму з калегамі такога не даручалі.

Запомнілася, што вельмі ціснуў аўтар на тое, што Крупскі — насамрэч не ягонае прозьвішча, а школьнага сябра. Які хварэў ці памёр. Як непрыгожа, скрасьці прозьвішча! (А ў самога было габрэйскае, сьпяшаўся паведаміць аўтар). Нам тады падумалася: псэўданім — звычайная справа ў журналістыцы, а захаваць прозьвішча сябра — хіба гэта дрэнна?

Герменчуку падабаўся «Голас Радзімы», а «Голасу Радзімы» спадабаўся Гермянчук. За стараннасьць, імкненьне да прафэсіяналізму, шчырасьць і беларускую сьвядомасьць.

Рэдактар Вацлаў Мацкевіч усё гэта ацаніў. Узяў на працу, забясьпечыў разьмеркаваньне. Наша тройца — Гермянчук, Дубавец і я — выйшла пасьля разьмеркаваньня з галоўнага будынка БДУ з розным настроем. Гермянчук паляцеў у рэдакцыю. Нас высылалі са сталіцы. Перш Дубаўца. Ён таксама ўжо студэнтам працаваў. Праўда, не ў газэце, у Энцыкляпэдыі. Імя Петруся Броўкі. Аднак дзяржаўная камісія зрабіла суконныя твары і дала яму разьмеркаваньне на Гомельскі абкам партыі. У мяне была заяўка з рэдакцыі «Літаратуры і мастацтва», дзе я друкаваўся, праходзіў практыку і куды мяне бралі на працу. Аднак мне камісія таксама адмовіла: накіравала ў Горадзенскі абкам КПБ, там разьбяруцца — куды паслаць.

Вандроўка па Нёмане, 3 верасьня 1984 г. Апроч Ігара, на здымках: Сяржук Сокалаў-Воюш, Алесь Суша, Сяргей Дубавец

Між іншым, «Голас Радзімы» ўсплыў у салдацкай перапісцы Дубаўца з Герменчуком яшчэ ў канцы 1980-га. Яны зьвярнулі ўвагу на яго як на газэту, дзе магчыма надрукаваць артыкул на гістарычную тэму. Два з паловай гады, і Ігар — супрацоўнік рэдакцыі...

Так што нам з Дубаўцом сябра Гермянчук спачуваў, але цешыўся, што ў яго самога разьмеркаваньне прайшло безь неспадзяванак.

Трэба сказаць, што ў нас быў незвычайны курс — па канцэнтрацыі на ім тых, хто напоўніцу рэалізуе сябе ў літаратуры, журналістыцы, палітыцы, кіно. Людзей, зьвесткі пра якіх сёньня лёгка знайсьці ў сеціве. Апроч згаданых Ігара Герменчука і Сяргея Дубаўца, з намі вучыліся Тацяна Сапач, Уладзімер Дашук, Сяргей Навумчык, Барыс Пятровіч (Сачанка). У расейскай літаратуры дасягнулі посьпехаў Радзіслаў Лапушын, Уладзімер Сотнікаў, Уладзімер Сяменчык. Гэты пералік сам гаворыць пра ўзровень прафэсійных і творчых амбіцый, якімі былі апанаваныя аднакурсьнікі Ігара і ён сам.

Пісаць, як пішуць немцы ці індусы

Прыналежнасьць да такой магутнай арганізацыі давала пачуцьцё ўпэўненасьці, прафэсійнай сатысфакцыі. «Агентство печати „Новости“», маскоўскае, усесаюзнае. Трапіць Гермянчук туды ў 1987-м.

У Менску не было больш элітнай рэдакцыі. І, скажам, больш забясьпечанай. З нутра далікатных замежных электронных друкарак выходзілі «удобоваримые» тэксты, ад якіх ня скрывіць твар нават капіталістычны замежнік. Ціхая абстаноўка, размовы напаўголасу ў калідоры. Каляжанская ветлівасьць. Нібы ў бібліятэцы. Творчая лябараторыя. Не штампоўку выдаюць, не шырспажыў, а штучны тавар. Ніякага «ідучы насустрач рашэньням зьездаў і пленумаў», чаго рашуча не жадаў і чым гідзіўся Гермянчук.

Кветкі Янку Купалу. Вязынка, 1982 г. Ігар Гермянчук разам з Галінай Пахолкай і Тацянай Сапач

Уласна кажучы, толькі ў АПН была магчымай нармальная па тых часах журналістыка. Хоць усё роўна трэба было пра нешта не сказаць, пра нешта сказаць гучней, чым яно было вартае.

Узважце: літаральна дзесяць гадоў таму ён яшчэ быў вучнем школы-інтэрнату ў няблізкіх сваіх Шацілках-Сьветлагорску, а сёньня — у элітарным прэс-агенцтве. І паміж гэтым — войска, унівэрсытэт, «Голас Радзімы».

У іншага б самаацэнка ўзьляцела да неба, але не ў Герменчука, які ад пачатку, з базавай камплектацыі быў гатовы да посьпеху і перамогі. Ня проста хвацкім чалавекам з амбіцыямі, але нацэленым на поступ у прафэсіі.

Савецкія ўмовы журналістыцы шкодзілі, гэта так. Але яна ўсё адно заставалася найлепшым заняткам, які ў тых умовах можна было прыдумаць!

Са словаў аднаго з былых АПН-аўцаў Аляксея Воліна, задачай было «піярыць СССР за мяжой». Фармальна агенцтва зрабілі недзяржаўным (створана ў 1961 годзе, у час хрушчоўскай палітычнай «адлігі»). Ні ЦК КПСС, ні якое іншае начальства ў заснавальніках ня значыліся. А былі сярод іх Саюз журналістаў, Саюз пісьменьнікаў, таварыства «Веды» і таварыствы дружбы і культурных сувязяў з замежжам. Гэта магло Ігара цешыць.

На магіле Францішка Багушэвіча. Жупраны, 1982 г.

Уласна кажучы, пісаць цяпер Герменчуку даводзілася ў тым жа рэчышчы, у якім друкаваўся «Голас Радзімы», але патрабаваньні сталі большымі. АПН быў школай вышэйшага ўзроўню. Там вучылі заходнім стандартам журналістыкі. Агенцтва мела прадстаўніцтвы ў 120 краінах, выпускала свае газэты і часопісы на 45 мовах. Праз пару гадоў можна было спадзявацца на працу за мяжой. Папярэднія размовы былі пра Індыю. АПН мела там чатыры карпункты.

Карэспандэнты валодалі звычайна ангельскай і адной мясцовай мовай. У Герменчука з ангельскай было ня вельмі. Пры патрэбе, вядома, можна было запісацца на курсы, знайсьці рэпэтытара. Магчымасьць працы за мяжой была спакусьлівая. Волін кажа, што супрацоўнік АПН за мяжой мусіў быць журналістам, краіназнаўцам, піяршчыкам. Пісаць абавязаныя былі так, як піша прэса ў краіне, дзе ты працуеш, каб тэкст пра «савецкі лад жыцьця» адпавядаў тэкстам у замежнай газэце.

Калі б дайшло да працы ў Індыі, Герменчуку неабходна было б авалодаць умельствам тамтэйшых журналістаў. Думаю, у яго б гэта атрымалася. Ён быў надзвычай старанны і дбайны, што датычыць прафэсіі. Уласна кажучы, кожны дзень ён займаўся тым, што пісаў матэрыялы для замежнай прэсы ці для выданьняў АПН за мяжой.

Тут на першым паверсе знаходзілася беларуская філія АПН, дзе працаваў Гермянчук

Пераход у АПН вельмі цешыў. Месца працы — лепей не прыдумаць. На праспэкце адразу за плошчай Якуба Коласа, па левым баку. Пасьля «Бульбянай» і «Букініста». Прыступкі, някідкія дзьверы. А ўнутры — ня так, як у звычайнай рэдакцыі з доўгім калідорам і кабінэтамі абапал. У Ігара быў невялікі, але вельмі ўтульны пакой з акном у падворак. Яму падабалася паказваць розныя канцылярскія штучкі, што належаліся супрацоўнікам, аргтэхніку.

У АПН таксама забясьпечвалі харчовымі пакункамі з дэфіцытнымі прадуктамі. Найбольш панаднымі былі экзатычныя вялікія слоікі з распушчальнай кавай, што выглядалі на падарунак лёсу для абраных. Час быў такі, што ўсяго не хапала, кавы таксама, купіць часта было немагчыма.

У Ігаравым архіве ёсьць нататнік АПН-аўскіх часоў (супадзеньне — зроблены ў Архангельску). Запіс інтэрвію з тымі, хто пабываў за мяжою. Уражаньні. «Там больш дарожных знакаў!» Прычым якія запрашаюць, дазваляюць, у нас наадварот — больш такіх, што забараняюць. Рукою Герменчука напісана, як уражвае людзей пераезд савецка-фінскай мяжы, што яны там бачаць. І што правільна было б, каб савецкі мытнік не казаў пасажырам: «Прошу встать! Из вагонов не выходить».

Далей — зацемкі да матэрыялу пра чарнобыльскую радыяцыю. Тэлефоны філіі ўсесаюзнага НДІ сельгасрадыялёгіі ў Гомлі... Нечакана — назвы ўсякіх дакумэнтаў ВКП(б)-КПСС, пачынаючы зь ленінскіх. Гермянчук зьбіраўся ўступаць у партыю. Каб рабіць карʼеру. Рыхтаваўся да адказаў на пытаньні па гісторыі партыі — даты пленумаў, зьездаў, што ў студэнцкі час не выклікала ў яго цікавасьці.

Запіс пра сустрэчу зь віцэ-консулам ГДР сп. Цыглерам, у аўторак 2.06.87 аб 11-й.

Падрыхтаваны да друку тэкст з шапкай: «Зь Менску 31 жніўня 89 году. Беларускае аддзяленьне. Загадчык А.Стук. Каму накіроўваецца. Нумар заяўкі. Рэдактар І.Галоўкіна, аўтар І.Гермянчук, тэлефон 32-56-38».

Загаловак-цытата «Толькі тут мы шчасьлівыя» закрэсьлены аўтарам, зьверху ягонай рукой напісаны новы — «Беларуская нацыя: ёсьць шанец рэалізаваць сябе». Гэта гутарка зь Пятром Садоўскім, 48-гадовым вучоным-мовазнаўцам, чальцом Сойму Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне». Апошнія словы тэксту: «Мы павінны заўсёды памятаць аб тым, што Беларусь — гэта адзінае месца ў сьвеце, дзе мы можам рэалізаваць сябе як нацыя і быць па-сапраўднаму шчасьлівымі». Подпіс: Ігар Гермянчук, уласны карэспандэнт АПН па БССР. Хоць і не любіў слова «шчасьце», але тады яно часам трапляла і ў ягоныя тэксты.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Міраслаў Гермянчук: «Бацька заўсёды перамагаў»