Ася Вальковіч нарадзілася і вырасла ў Менску. Скончыла філязофскі факультэт (цяпер Інстытут філязофіі) унівэрсытэту Санкт-Пецярбурга, некаторы час працавала ў сфэры ІТ. У 2014 годзе яна вярнулася ў Менск, тады ж актыўна занялася сямейнай гісторыяй. Ася напісала сямейную кнігу, а сёлета далучылася да каманды «Веха» і зараз удзельнічае ў складаньні новай фотакнігі «Дзявочы вечар». Таксама займаецца выхаваньнем сына.
Чаму вы пачалі займацца сямейнай гісторыяй?
У мяне некалі быў падрыхтаваны на гэта адказ, але літаральна два тыдні таму мая гісторыя пагарэла, таму што я знайшла свой дзёньнік. Яшчэ ў 14 гадоў запісвала нешта кшталту «распытвала бабулю пра сямейную гісторыю. Нічога не зразумела». Да некаторай ступені, мабыць, я заўсёды была храністам. У мяне ёсьць фота, дзе дзіцячым почыркам падпісаныя ўсе мае аднаклясьнікі. Зь дзяцінства я любіла захоўваць фатаздымкі. Больш якасную працу пачала, калі я бабулю распытала, дзе ж усё-такі яе фота. Я памятаю, што яны былі, і мне хацелася да іх дабрацца.
Ася Вальковіч
Бабуля штораз адказвала, што яны ў сьвіране. Дзед іх вынес у сьвіран. Я не магла паверыць, як гэта — у сьвіран? Як так, што значыць вынесьці ў сьвіран фота сваіх маленькіх дзяцей, сябе маладых? У нейкі момант вырашыла паспрабаваць знайсьці іх, адчыніла сьвіран, і на мяне вывалілася куча таго, што яны туды паклалі. Там былі галоўным чынам скрынкі, слоікі, пакеты. Я пачала там капацца, і гэта заняло шмат часу.
Бабуля памерла, а ў той прыезд, калі мы яе хавалі, я дакапалася да самай далёкай сьценкі. Ля далёкай сьценкі (значыць, самым першым быў вынесены) ляжаў фотаальбом. Гэта і ёсьць карціна нашай беларускай памяці. Гэта ўсё некаштоўнае, гэта трэба вынесьці ў сьвіран, добра, калі ня выкінуць ці спаліць. Гэта ж усё нездарма. Я думаю, на гэта ёсьць адказы, адказы складаныя і балючыя.
Што стала для вас самым цікавым у гісторыі сям’і?
Скандальная гісторыя пра бабін шлюб. Гэта была амаль дэтэктыўная гісторыя. У мяне ёсьць невялікае фота 10 на 8 сантымэтраў, і калі я яго адсканавала і паглядзела ў вялікім памеры, то ўбачыла, што там мая бабуля і нейкі малады чалавек. З другога боку стаіць старэйшая пара, і ў гэтай пары жанчына трымае руку так, што відаць яе заручальны пярсьцёнак. Я зьвярнула ўвагу, што бабуля трымае руку дакладна гэтаксама, але на яе пальцы пярсьцёнак ня тое каб відаць, але ёсьць блік.
Бабка Раіса Ярмізіна і ейны першы муж. Паміж 1941-м і 1944 годам.
Я доўга пра гэта думала, а потым усё ж здагадалася спытаць у бацькі, ці не была бабуля заручаная. Тата сказаў, што так, баба была замужам двойчы. Ён пра гэта даведаўся таксама зусім выпадкова на яе пахаваньні. На паніхідзе сказалі, што яе адпяваюць ў царкве, дзе яна брала шлюб. Дзед быў партыйцам, ён ніколі б ня стаў вянчацца. Выявілася, што падчас вайны бабуля выйшла замуж за суседа, часткова таму, што не хацела ехаць на прымусову працу ў Нямеччыну. Тады хадзілі чуткі, што замужніх не бяруць туды. Я ня ведаю, ці сапраўды гэта цалкам тлумачыць сытуацыю.
1942-1943-я гг., г. Вялікая Бераставіца, Гродзенская вобласьць. Вясельле Раісы Ярмізінай
Бабуля захоўвала фатаздымкі з гэтым маладым чалавекам асобна, для яе гэта было важна. Яна была рэлігійнай, і яе турбавала думка пра тое, што яна, выйшаўшы другі раз замуж, парушыла таінства шлюбу.
Я заўсёды зьвяртала ўвагу, што яна не памяняла прозьвішча, пакінула дзявочае. Цяпер я думаю, што яна гэтага не зрабіла менавіта таму, што адзін раз ужо яго зьмяніла. А фатаздымкі вясельля маёй бабулі і гэтая гісторыя ў хуткім часе ўвойдуць у фатакнігу праекта VEHA, якая будзе складацца з калекцыі вясельных партрэтаў.
Як вы зьбіралі інфармацыю пра сваякоў? Вы хадзілі ў архівы, пыталі родных?
Я не хадзіла ў архіў, я толькі распытвала сваякоў. Я даведалася імёны пятага пакаленьня, гэта людзі, якія нарадзіліся ў ХІХ стагодзьдзі. Нехта з іх жыў доўга, у мяне ёсьць іхныя фота. Імя адной сваёй прабабкі я ня ведаю. Я распытала старэйшых сваякоў і знайшла 220 імёнаў і гісторыі некаторых зь іх.
Калі я знайшла фатаздымкі ў бабуліным сьвіране, я зразумела, што ня ведаю гэтых людзей, чаму яны здымаліся, што адбываецца на фота. Я адсканавала фота, подпісы, расклала іх па чарзе, а потым зрабіла з татам два вялікія інтэрвію. Затым я зьвяла гэтыя інтэрвію з фота, адсканавала дакумэнты, кніжкі, дыплёмы, пашпарты, ваенны білет дзеда, дзе зьвесткі пра ягоную партызанскую дзейнасьць.
Усё гэта мне дало даволі вялікую карціну, я пазнаёмілася з людзьмі, якіх ня ведала. Склаўшы фота і лісты, я высьветліла імя жонкі стрыечнага дзядзькі. Людзі дзяліліся лістамі і фатаздымкамі, але ёсьць і непадпісаныя фота, і страчаныя лісты. У мяне каля 30 фота людзей, якіх я ня ведаю. Так што ёсьць куды рухацца далей.
Тое, што я знайшла падчас сваіх пошукаў, складаецца ў тым, што я прадукт многіх пакаленьняў, многіх гісторый, якія фантастычным чынам упісаныя ў агульную гісторыю. Выявілася, што якую падзею ХХ стагодзьдзя ні закрані, у мяне ёсьць нейкая нітачка, якая прывязвае мяне да яе асабіста. Гісторыя становіцца неверагодна аб’ёмнай: я даведваюся лёс сваякоў, і гэта стварае дзіўную сувязь паміж мной, маімі продкамі, нашай краінай і гісторыяй.
Мая прабабка Праскоўя нарадзілася ў Заходняй Беларусі, у Вялікай Бераставіцы. У Першую сусьветную вайну людзям загадалі эвакуавацца. Усе паехалі, апроч майго прапрадзеда, які застаўся і зьнік. Напэўна, ён загінуў, але дэталям мы ня ведаем. Эмілія, прапрабабка, зь сям’ёй апынуліся ў Тамбоўскай вобласьці, дзе прабабка Праскоўя выйшла замуж за мясцовага мужчыну. Прадзед Рыгор ваяваў на Першай міравой, потым на грамадзянскай, на баку чырвоных. У мяне ёсьць фота 1919 году, падпісанае, што ён паранены, лечыцца ў Мінску і хутка паедзе дахаты.
Прабабуля Праскоўя (справа, сядзіць), яе брат Пётра з жонкай Ганнай і дзьвюма дочкамі Зояй і Нінай. Пачатак 1950-х гг.
Калі ўсё скончылася, сям’я зьехала на радзіму, а Праскоўя з мужам засталіся ў Тамбоўскай вобласьці. У 1924 годзе нарадзілася мая бабуля, якая засталася адзіным дзіцём з шасьці ці сямі. Жылі вельмі цяжка, жылі ў хлеўчуку для маладняку, таму што бацька Рыгора не згаджаўся зь ягонымі палітычнымі поглядамі.
Прадзед Рыгор Ярмізін, выхадзец з Тамбоўскай вобласьці, удзельнік грамадзянскай вайны. Фота падпісана 1919 годам.
Далей падыходзіць канец 20-х гадоў, калектывізацыя, і мой прадзед вядзе калектывізацыю ў сваім раёне, раскулачвае суседзяў. Ня ведаю, ці раскулачваў ён сваю сям’ю, але ведаю, што ў іх быў канфлікт: адзін сын прыняў бок чырвоных, а другі — белых. У 1933 годзе Рыгор памёр, а бабка з прабабкай засталіся адны. Сям’я брата прадзеда ім дапамагала, нягледзячы на канфлікт.
Бабка Раіса Ярмізіна. Фатаграфія зроблена каля 1933 году, неўзабаве пасьля сьмерці бабінага бацькі Рыгора.
Калі аб’ядналі Заходнюю Беларусь і ўсходнюю, сваякі зь Вялікай Бераставіцы прыслалі ім выклік, таму што так проста паехаць было нельга. Увесну 1941 году яны прыбылі ў Заходнюю Беларусь, і ў першыя ж гадзіны вайны тэрыторыя апынулася ў акупацыі.
Мой дзед з Усходняй Беларусі, і да вайны ён пасьпеў крыху папрацаваць бухгальтарам. Пасьля вайны яго адправілі на працу ў Заходнюю Беларусь, дзе ён зрабіў добрую кар’еру. Думаеце, у Заходняй Беларусі не было бухгальтараў? Яны былі. Я зразумела, што сацыяльнае прасоўваньне маёй сям’і адбывалася на нечым сацыяльным падзеньні. Для мяне гэта гісторыя пра тое, як Заходняя Беларусь увайшла ў склад СССР. Гэта гісторыя пра тое, ці было аб’яднаньне сьвятам. І відавочна, што не.
Дзед Уладзімер Вальковіч. Фота падпісана 1948 годам, падорана бабулі зь пяшчотным подпісам.
Для мяне самы захапляльны факт — тое, як малая гісторыя адлюстроўваецца ў вялікай, а вялікая — у малой. Вялікія падзеі можна зразумець, таксама можна зразумець, адкуль яны прыйшлі і чаму яны такія. Магчыма, гэта падкажа, што з гэтым рабіць.
Вялікая частка нашых бабак і прабабак гаварылі на беларускай мове. Калі адбыўся ўсеагульны пераход на расейскую? У нас у сям’і ёсьць дакладны момант, калі мая прабаба Праскоўя, якая была расейскамоўнай, напісала ў школу майму тату заяву, каб ён не вучыў беларускай мовы. Маўляў, яму трэба паступаць, а ягоная беларуская замінае расейскай, і ён робіць памылкі. Ён паступаў у БДУ, і ён, беларус, ня мог паступіць у беларускую ВНУ. Вось яны, адказы.
Што вы адчувалі, калі адкрывалі для сябе новую гісторыю каго-небудзь з родных?
Эмоцыі — гэта даволі важная частка, яны даюць цікавасьць, суперажываньне зусім незнаёмым людзям. Апроч эмоцый ёсьць нейкае адчуваньне вялікага, узьнёслага. Гэта больш, чым эмоцыі. Гэта нейкая ўбудаванасьць і разуменьне.
Думаю, ва ўсіх ёсьць такія гісторыі. ХХ стагодзьдзе нікога не пакінула без гісторыі. Шмат шкілетаў знайшла. Пачаць з таго, што была страшная галеча. Да канца жыцьця бабуля была вельмі ўважлівая да ежы і, калі я вучылася ў Пецярбургу, увесь час пыталася: «Як забесьпячэньне ў Ленінградзе?». Гэтае жыцьцё проста так не выкінеш.
Калі кожны беларус пачне распытваць сваіх сваякоў, і кучу шкілетаў знойдзе, і знойдзе гэтыя вялікія рухі, і адкажа на пытаньне, чаму мы такія, якія мы ёсьць.
Вашы адносіны са сваякамі як-небудзь зьмяніліся пасьля таго, як яны даведаліся, што вы займаецеся сямейнай гісторыяй?
Бабуля памерла ў той момант, калі я пачала гэтым актыўна займацца і запісваць. Да гэтага я распытвала яе і не запісвала. А там такая складаная гісторыя... Таму вельмі важна запісваць на дыктафон і фіксаваць, запісваць у сшытак. Але сёньня мне было б зь ёй страшна цікава пагаварыць, вядома. З татам я знайшла нейкія агульныя тэмы для размовы. Ён шмат пра сябе не апавядаў, і я знайшла тэмы, на якія і яму, і мне цікава пагаварыць. Людзей зьдзіўляе тое, што ты цікавісься імі, і яны пачынаюць расказваць больш ахвотна, у тым ліку і нейкія цяжкія рэчы.
Я добра пазнаёмілася са сваякамі з бабінага боку. Перад тым, як бабуля памерла, яна прасіла пахаваць яе ў тым месцы, дзе прайшла маладосьць, дзе жывуць яе стрыечныя. Тады я там была другі раз у жыцьці, а цяпер мы езьдзім туды ўсёй сям’ёй. Я добра пазнаёмілася са сваёй траюраднай цёткай. Мне здаецца, яны таксама зацікавіліся гэтай тэмай і сталі ахвотней дзяліцца і ставіцца да свайго мінулага як да нечага сапраўды каштоўнага.
У мяне ёсьць сын, яму шэсьць гадоў. Калі я гэтым займалася, ён гуляў побач і цікавіўся тым, што я рабіла. Выглядала гэта так: ён паказвае на фота і пытае:
— А гэта хто?
— Гэта баба Рая.
— А дзе яна?
— Яна памерла.
— А гэта хто?
— А гэта дзед Валодзя.
— А дзе ён?
— Ён памёр.
Мы гартаем гэты альбом, а там усе памерлі. Вядома, у дзіцяці зьявіліся пытаньні. Мы зь ім вырашылі так: бабуля памерла, але мы яе памятаем, вось жа яна на фатаграфіі, вось я табе пра яе расказваю. Яна з намі, ня так ужо яна і памерла. І да некаторай ступені гэта вырашыла пытаньне пра тое, як гаварыць пра сьмерць зь дзіцем. Што сьмерць ня проста недзе існуе, што яна для нас таксама існуе і што мы таксама памром. Гэта нейкая форма неўміручасьці.