Беларусы спрачаюцца наконт украінскай палітыкі хіба не часьцей і гарачэй, чым наконт уласнай. Прапануем вашай увазе спрэчку двух украінскіх палітолягаў — Канстанціна Бандарэнкі і Віталя Куліка — пра беларускую палітыку, дакладней, пра Аляксандра Лукашэнку.
Насамрэч іх спрэчка — пра Ўкраіну. Як і беларускія спрэчкі пра Ўкраіну — насамрэч пра сваё, пра Беларусь.
Канстанцін Бандарэнка, кіраўнік фонду «Украінская палітыка»:
Сьцісла:
- «Дыктатура» Лукашэнкі нашмат мякчэй таго «разгулу дэмакратыі», які зладзіў ва Ўкраіне Пятро Парашэнка
- Сёньня ў камандзе Лукашэнкі дамінуюць людзі, якіх складана назваць русафіламі
- Лукашэнка прадэманстраваў сапраўдную шматвэктарнасьць у адносінах з геапалітычнымі гульцамі
- Беларусь — гэта адзіная дзяржава постсавецкай прасторы, якая здолела пазьбегнуць войнаў і буйных рэвалюцыйных узрушэньняў
- Шанаваць варта не столькі Лукашэнку, колькі стабільнасьць, якая асацыюецца з эпохай Лукашэнкі
— Прэзыдэнт Украіны Уладзімер Зяленскі актыўна капіюе раньняга Аляксандра Лукашэнкі. Гэта заўважыў ня толькі я — пра гэта кажуць многія экспэрты. Не маючы многіх паўнамоцтваў, не ўплываючы на выканаўчую і заканадаўчую ўладу, Зяленскі вырашыў згуляць у «народнага прэзыдэнта» і зьвярнуцца да добра праверанага і апрабаваны варыянту: паказваць народу, выбаршчыку сваю гатоўнасьць ваяваць з Сыстэмай. Публічная лупцоўка чыноўнікаў, звальненьні і жорсткі тон у размове, разумеючы, што гэта сапраўды спадабаецца шараговаму ўкраінцу — гэты тон Зяленскі пераняў менавіта ў Лукашэнкі.
Але ў Лукашэнкі часоў далёкіх 90-х! Часоў станаўленьня! Аляксандру Рыгоравічу таксама даводзілася змагацца са сфармаванай (праўда, яшчэ не адужэлай) сыстэмай, і ён з супрацьстаяньня выйшаў пераможцам.
Да Лукашэнкі можна ставіцца па-рознаму. Хтосьці яго называе апошнім дыктатарам Эўропы. Але ж яго «дыктатура» нашмат мякчэй таго «разгулу дэмакратыі», які зладзіў ва Ўкраіне Пятро Парашэнка: прынамсі, у Беларусі не забіваюць журналістаў, а апазыцыю не тэрарызуюць нацыяналістычныя групоўкі, якія знаходзяцца на службе ва ўлады. Лукашэнка не загадвае, у якой царкве маліцца, КДБ Беларусі не звозіць сілком на апэрэткавыя «саборы» мітрапалітаў, у краіне не ўводзяцца «моўныя патрулі».
Лукашэнку называюць «прарасейскім прэзыдэнтам». Але за апошнія дзесяць гадоў ніводнага году не абыходзілася бяз спрэчкі паміж Масквой і Менскам адносна тарыфаў, паставак нафты, «падатковых манэўраў» і г. д. Пры гэтым у большасьці выпадкаў Лукашэнку ўдавалася адстаяць інтарэсы Беларусі. Сёньня ў камандзе Лукашэнкі дамінуюць людзі, якіх складана назваць русафіламі — гэта хутчэй прыхільнікі разьвіцьця ўласнай сувэрэннай дзяржавы.
Аляксандар Лукашэнка і Леанід Кучма, 2004
Лукашэнка прадэманстраваў сапраўдную шматвэктарнасьць у адносінах з геапалітычнымі гульцамі — і зь Расеяй, і зь Кітаем, і з Эўропай. Ва ўсіх трох выпадках Беларусь стала жаданым эканамічным партнэрам. Калі б не Майдан 2014 году, падобную палітыку сёньня дэманстравала б і Ўкраіна, істотна ўзмацніўшы свой эканамічны патэнцыял і ператвараючыся ў рэгіянальнага лідэра. Паўтаруся: калі б не Майдан. Усё астатняе — вытворнае.
Я думаю, на адной з цэнтральных плошчаў Менску трэба паставіць помнік Арсенію Яцанюку — былому прэм’ер-міністру Ўкраіны. Дзякуючы яго глупству, Беларусь у апошнія пяць гадоў атрымала магутны штуршок для разьвіцьця эканомікі. Украіна страціла сваё транзытнае становішча — тавары пайшлі праз Беларусь. Украіна пасварылася з Расеяй — эканамічныя сувязі паміж украінскімі таваравытворцамі і расейскім рынкам пайшлі праз Беларусь (без асаблівага афішаваньня). Польшча пераключыла сваю ўвагу з Украіны на Беларусь і пачала разьвіваць шэраг праектаў, якія раней прызначаліся для Ўкраіны. Кітай перанёс вытворчасьць аўтамабіляў з Украіны ў Беларусь. Пасьля адмены авіязносін паміж Украінай і Расеяй увесь пасажырскі паток ідзе праз Менск. А гэта — дадатковыя грошы, дадатковае падсілкоўваньне эканомікі, дадатковыя палітычныя бонусы.
За 25 гадоў Лукашэнка моцна зьмяніўся. Ён набраўся палітычнай вагі і палітычнай мудрасьці. Ультрапапулізм сярэдзіны 90-х зьмяніўся канструктыўнымі прапановамі і ініцыятывамі. Чаго вартая хаця б прапанаваная Лукашэнкам у 2012 годзе канцэпцыя «інтэграцыі інтэграцый», якая ўспрымалася на ўра заходнімі палітолягамі, якая паказвае адсутнасьць супярэчнасьцяў у інтэграцыйных працэсах у Эўрапейскім Зьвязе і на Эўразійскай прасторы — маўляў, усё роўна потым прыйдзем да агульнай мадэлі.
Пад зьнешняй непасрэднасьцю і прастатой крыецца вельмі сурʼёзны палітычны розум. Гульня ў прасьцяка забясьпечыла Лукашэнку яго палітычнае даўгалецьце — ён здолеў абыграць многіх «складаных» і «дзелавых».
Аляксандар Лукашэнка і Віктар Юшчанка, 2005
Так, у Беларусі не ўсё гладка. Так, многія рэчы могуць здавацца залішнімі і рудымэнтарнымі (мае сябры ў Менску скардзяцца на тое, што Беларусь — гэта закансэрваваны Савецкі Саюз). Але на сёньняшні дзень можна канстатаваць два моманты. Па-першае, Беларусь — гэта адзіная ў Эўропе сацыяльная дзяржава (не сацыялістычная, а менавіта сацыяльная^; пасьля знакамітай прамовы караля Нідэрляндаў Вілема-Аляксандра 30 красавіка 2013 года Эўропа кінулася адмаўляцца ад сацыяльных прынцыпаў). Па-другое, Беларусь — гэта адзіная дзяржава постсавецкай прасторы, якая здолела пазьбегнуць войнаў і буйных рэвалюцыйных узрушэньняў.
А гэта дарагога варта.
У пляне міратворчасьці — ініцыятывы Лукашэнкі адносна прадстаўленьня перамоўнай пляцоўкі ў перамовах паміж Армэніяй і Азэрбайджанам па карабаскім пытаньні, а пазьней — у перамовах Трохбаковай кантактнай групы па ўрэгуляваньні крызісу на Данбасе — таксама вельмі важныя і каштоўныя. Больш за тое: Лукашэнка ўжо адгукнуўся на ініцыятыву Зяленскага адносна арганізацыі новага перамоўнага працэсу з удзелам Украіны і Расеі.
Я не зьдзіўлюся, калі на нейкім этапе Лукашэнка сам прапануе Зяленскаму функцыі пасярэдніка ва ўрэгуляваньні данецкага крызісу: маўляў, калі ты не можаш сесьці за стол перамоваў з лідэрамі ДНР і ЛНР, то я асабіста гатовы паехаць у Данецк і Луганск і дамовіцца аб новым фармаце перамоў. Я не зьдзіўлюся, калі Лукашэнка стане фактарам спыненьня вайны ва Ўкраіне. Бязьдзейнасьць украінскіх палітыкаў будзе патрабаваць пакліканьня ў працэс аднаўленьня міру новых варагаў.
Я не зьяўляюся сьляпым прыхільнікам Лукашэнкі, але я бачу вялікую колькасьць тых пазытыўных момантаў, якія дазволяць Лукашэнку застацца і ў гісторыі, і ў народнай памяці станоўчым пэрсанажам. Франца-Іосіфа ў Аўстра-Вугоршчыне падданыя не любілі — на працягу ўсіх 68 гадоў яго кіраваньня. Ён не выйграў ніводнай вайны, ня зьдзейсьніў ніводнага яркага подзьвігу. Але сёньня менавіта Франц-Іосіф зьяўляецца асновай аўстрыйскага нацыянальнага міту. Бо ён даў свайму народу галоўнае — адчуваньне стабільнасьці, упэўненасьці ў будучыні. Гэта яны змаглі зразумець ужо пазьней, у наступныя дзесяцігодзьдзі.
Менавіта таму шанаваць варта не столькі Лукашэнку, колькі стабільнасьць, якая асацыюецца з эпохай Лукашэнкі.
Віталь Кулік, дырэктар Цэнтру дасьледаваньняў праблем грамадзянскай супольнасьці:
Сьцісла:
- Рэжым хутка набыў прыкметы пэрсаналісцкай дыктатуры
- Ужо на мяжы нулявых эканамічная мадэль Беларусі пачала даваць збоі
- Пэрспэктывы Беларусі пасьля Лукашэнкі відавочна рэвалюцыйныя
- Лукашэнка стварыў уласную мадэль беларускай нацыянальнай ідэі, адарваную ад гістарычнай традыцыі дзяржаўнасьці
- У любым выпадку спакой Беларусі сканчаецца, наступае эпоха перамен
— Прыход да ўлады Аляксандра Лукашэнкі я б назваў перамогай першага папуліста на постсавецкай прасторы пасьля заканчэньня хвалі нацыянальных рэвалюцый у рэспубліках былога СССР. Ён стаў прэзыдэнтам на хвалі лёзунгаў барацьбы з карупцыяй, пераадоленьня новай галечы і альтэрнатывай нацыянал- патрыётам, у якіх тады масава расчараваліся людзі.
Лічылася, што першы этап кіраваньня прэзыдэнта Беларусі быў своеасаблівым пераходам ад залішне атамізаванай прота-плюралістычнай палітычнай сыстэмы постсавецкага ўзору да нечага новага. У 1997 годзе разам з калегамі мы нават напісалі брашуру пад назвай «Беларусь перад выбарам: аўтарытарызм ці дэмакратыя», дзе зрабілі пэўны прагноз, як зьменіцца рэжым Лукашэнкі.
Нават тады, мы пакінулі яму невялікую альтэрнатыву пераходу да кантраляванай дэмакратыі з элемэнтамі аўтарытарызму. Але Аляксандар Рыгоравіч абраў іншы шлях — тыповага аўтакрата і «закручваньня гаек».
Рэжым хутка набыў прыкметы пэрсаналісцкай дыктатуры, «зачысьціў» апазыцыю і свабоду слова, пачаліся рэпрэсіі і канцэнтрацыя рычагоў уплыву на эканоміку ў руках кіраўніка дзяржавы. Пасьля зьменаў у Канстытуцыі Беларусь апынулася ў сьпісе аўтарытарных постсавецкіх краін, побач з Азэрбайджанам і Узбэкістанам.
У той жа час варта адзначыць некаторыя станоўчыя рысы рэжыму Лукашэнкі, асабліва ў канцы 1990-х і пачатку 2000-х. Перш за ўсё, гэта захаваньне прамысловых прадпрыемстваў, забесьпячэньне раўнамернага эканамічнага разьвіцьця, прадухіленьне алігархічнай манапалізацыі сэктараў эканомікі і г.д. Тады зьявіўся фэномэн лукашэнкавай эканамічнай мадэлі дзяржаўнага капіталізму.
Такая мадэль дазволіла захаваць працоўныя месцы, утрымаць узровень дабрабыту насельніцтва на пэўным узроўні. На фоне крызісных працэсаў ва Ўкраіне, у Малдове і нават у Расеі, Беларусь здавалася востравам стабільнасьці і росквіту. Але «залаты век» Лукашэнкі доўжыўся нядоўга. Ужо на мяжы нулявых эканамічная мадэль Беларусі пачала даваць збоі, паколькі яна трымалася на энэргетычных субсыдыях Расеі.
Аляксандар Лукашэнка і Віктар Януковіч, чэрвень 2013
За адносную эканамічную стабільнасьць беларусы заплацілі стратай дэмакратычных правоў і свабодаў. Палітычная сыстэма Рэспублікі Беларусь увайшла ў рэжым незваротнай гермэтызацыі. Гаворка ідзе пра тое, што ўся палітычная сыстэма залежыць ад асобы Лукашэнкі. Гэта не прадугледжвае транзыт улады. І таму пэрспэктывы Беларусі пасьля Лукашэнкі відавочна рэвалюцыйныя.
Яшчэ адной характэрнай рысай мадэлі Лукашэнкі было зьнішчэньне любой уплывовай апазыцыі і яе маргіналізацыя. Пасьля некалькіх няўдалых спроб арганізаваць масавы пратэст супраць фальсыфікацый прэзыдэнцкіх выбараў пачаўся адток палітычна актыўнай часткі насельніцтва за межы Беларусі.
Самі апазыцыйныя партыі ператварыліся ў гурткі палітэмігрантаў, нацыянальная апазыцыя ўступіла ў фазу ўнутранай эміграцыі. І з цягам часу яны зьмірыліся з гэтым статусам. Ён нават стаў прыбытковым бізнэсам па засваеньні грантаў на «разьвіцьцё дэмакратыі».
У самой палітычнай сыстэме Беларусі зьяўленьне альтэрнатывы Бацьку немагчымае. На працягу дзесяцігодзьдзяў свайго кіраваньня Лукашэнка настолькі вычысьціў палітычную эліту Рэспублікі Беларусь, што зрабіў цалкам немагчымай якую б то ні было «фронду».
Нягледзячы на тое, што многія ўкраінскія экспэрты называюць Лукашэнку прарасейскім лідэрам, а яго палітыку падпарадкаванай інтарэсам Масквы, гэта не зусім дакладна.
Лукашэнка абраў інтэграцыю з Расеяй як альтэрнатыву ўмяшальніцтву ва ўнутраныя справы Беларусі з боку Захаду. Масква рабіла стаўку на постсавецкіх аўтакратаў і кансэрвацыю іх рэжымаў у абмен на ляяльнасьць у зьнешняй палітыцы.
Аляксандар Лукашэнка і Пятро Парашэнка, 2017
Да таго часу, пакуль не пачаліся фактычныя інтэграцыйныя працэсы ў Мытным саюзе, існаваньне такіх бутафорый, як Саюзная дзяржава Расея-Беларусь ці СНД, не стварала сур’ёзных праблем для постсавецкіх уладаў.
На словах Лукашэнка заўсёды быў прыхільнікам эўразійскай інтэграцыі. Але з ростам эканамічнага ціску, прымушэньня Беларусі да шчыльнага зьнешнепалітычнага супрацоўніцтва, інтэграцыі ваенна-прамысловых комплексаў і спэцслужбаў Лукашэнка быў вымушаны павярнуцца да нацыянальнага будаўніцтва.
У адрозьненьне ад Кучмы і Шэварднадзе з Аліевым, Лукашэнка стварыў уласную мадэль беларускай нацыянальнай ідэі, адарваную ад гістарычнай традыцыі дзяржаўнасьці. Яшчэ ў 1990-я гады ён адмовіўся ад канцэпцыі нацыяналізуючага нацыяналізму, і яго ідэолягі прапанавалі пабудаваць новую беларускую дзяржаўную ідэнтычнасьць. Паколькі такая канцэпцыя была штучнай зьявай ад самага пачатку яе існаваньня, уся ідэалёгія дзяржаўнасьці ў Беларусі — гэта ідэалёгія рэжыму Лукашэнкі. Зь яго яна пачынаецца і ім сканчаецца.
Сёньня Беларусь ізноў перад выбарам. Эканамічная і палітычная мадэль канчаткова вычарпала рэсурсы для разьвіцьця. Фактычна можна назіраць, як рэжым «даядае» шматвэктарны падыход у выглядзе пашырэньня супрацоўніцтва з Кітаем і асымэтрычных адносін з Украінай, але межы манэўру робяцца ўсё вузейшымі.
Маскву больш не задавальняе вонкавая ляяльнасьць. Ад Лукашэнкі дамагаюцца ўбудаваньня Беларусі ў расейскую сыстэму. Як толькі гэты працэс завяршыцца, патрэба ў Бацьку зьнікне. І ён гэта разумее.
Таму Лукашэнка так зацікаўлены ў любых пасрэдніцкіх паслугах для вырашэньня канфлікту на Данбасе. Гэта магчымасьць выйсьці з вымушанай зьнешнепалітычнай ізаляцыі. Таму прэзыдэнт Беларусі з такім задавальненьнем успрыняў ідэю прэзыдэнта Ўкраіны Ўладзіміра Зяленскага правесьці ў Менску сустрэчу ў «нармандзкім фармаце плюс», з удзелам прэмʼер-міністра Вялікабрытаніі Мэй і прэзыдэнта ЗША Трампа.
Але рэжым Лукашэнкі прырэчаны. Выхад — альбо кіраваны транзыт і трансфармацыя сыстэмы ў плюралістычную сыстэму з усімі рызыкамі палітычнай турбулентнасьці альбо каляпс у выглядзе субрэгіёну Расеі.
У любым выпадку спакой Беларусі сканчаецца, наступае эпоха перамен.