Адольфа Гітлера спрабавалі забіць дзясяткі разоў. Самы знакаміты замах на жыцьцё фюрэра адбыўся 20 ліпеня 1944 году ў стаўцы Гітлера «Ваўчынае логава» ва Ўсходняй Прусіі. Кожны год 20 ліпеня ў Бэрліне ўскладаюць вянкі ў гонар пакараных нацыстамі ўдзельнікаў змовы супраць Гітлера.
«Нацысты ўсхваляваліся...»
16-гадовага беларускага юнака Вітаўта Кіпеля дзень 20 ліпеня 1944-га засьпеў у Пазнані, пра што ён праз 70 гадоў напіша ва ўспамінах:
«Адна раніца ў ліпені мне добра запамятавалася. Іду я на станцыю і бачу, што там усё перагароджана, стаяць браневічкі і нямецкая жандармэрыя правярае дакумэнты ў тых, хто ідзе на станцыю. Я паказаў дакумэнты, мяне прапусьцілі, іду далей — а на станцыі зноў кардон.
Аднак на вакзал мяне ўпусьцілі, я хуценька праверыў сваю справу і выйшаў назад, ні ў кога нічога не пытаючыся.
Адышоўшы ад станцыі, я купіў газэту — Völkischer Beobachter — і прачытаў, што 20 ліпеня быў замах на Гітлера, і мне ўсё стала ясна — нацысты ўсхваляваліся, баючыся, што можа гэта рэвалюцыя пачынаецца па цэлай краіне, таму ўсюды былі ўзмоцненыя нацыстоўскія патрулі. Але пад вечар я ўжо ня бачыў нічога асаблівага, усё супакоілася...»
Афіцэр спатыкнуўся аб партфэль
20 ліпеня 1944 года палкоўнік граф Кляўс Шэнк фон Штаўфэнбэрг прынёс на нараду ў стаўку Адольфа Гітлера «Ваўчынае логава» (Wolfsschanze) партфэль, у якім была выбухоўка. Змагаючыся ў Афрыканскім корпусе, фон Штаўфэнбэрг страціў левае вока, кісьць правай рукі і два пальцы на левай. З такімі фізычнымі пашкоджаньнямі ён усё ж здолеў актываваць дэтанатар. Штаўфэнбэрг пасьпеў выйсьці з пакоя, але пасьля гэтага адзін з афіцэраў спатыкнуўся аб партфэль і адштурхнуў яго ўбок. У 12.42 адбыўся выбух. Чатыры чалавекі загінулі, але Гітлеру пашанцавала.
Напярэдадні ўвечары Кляўс фон Штаўфэнбэрг паклаў у партфэль плястычную выбухоўку і праверыў узрывальнік. Абодва пакеты з выбухоўкай важылі каля двух кіляграмаў: надта цяжка для адной скалечанай рукі Штаўфэнбэрга. Можа быць, менавіта таму ён ужо ў стаўцы, прайшоўшы ўсе кардоны, пакінуў адзін з пакетаў з выбухоўкай у ад’ютанта і толькі адзін узяў з сабой у залю, дзе праходзіла нарада. Зрэшты, і гэтай колькасьці цалкам хапіла б: як выявілася пасьля, ад выбуху павалілася столь і заля ператварылася ў груду развалін. 17 чалавек атрымалі раненьні, чацьвёра загінулі.
«Ваўчынае логава»
Гітлер ацалеў дзякуючы выпадковасьці. Партфэль трэба было паставіць бліжэй да месца, дзе сядзеў фюрэр, аднак адзін з удзельнікаў нарады машынальна засунуў партфэль, у якім ляжала выбухоўка, далей пад стол: ён яму перашкаджаў. Гэта і выратавала Гітлера.
Гітлеру пашчасьціла і ў тым, што нарада праходзіла не ў падземным бункеры, а ў лёгкім драўляным будынку — тым ня менш ён атрымаў 100 аскепкаў у ногі, у яго была вывіхнутая рука, пашкоджаныя барабанныя перапонкі, расьсечаны твар.
Сумневаў у тым, што Гітлер мёртвы, не было
Калі пачуўся выбух, Штаўфэнбэрг, які выйшаў з залі з добрапрыстойнай прычыны, ужо выяжджаў з стаўкі. Ён сьпяшаўся на аэрадром. Сумневаў у тым, што Гітлер мёртвы, у яго не было, таму ён сьпяшаўся ў Бэрлін: цяпер усё вырашалася там.
Але змоўнікі дзейнічалі недаравальна павольна. Ізаляваць часткі СС і штаб-кватэру гестапа ў ходзе апэрацыі «Валькірыя» вайскоўцам не ўдалося. У вайсковыя часткі паступалі загады як ад змоўнікаў, так і проста супрацьлеглыя — ад Гітлера. Калі ў вайсковае міністэрства прыехаў палкоўнік Штаўфэнбэрг, ён пачаў дзейнічаць больш рашуча, але было ўжо позна.
Мэмарыял Кляўса фон Штаўфэнбэрга ў Бэрліне
Павесілі фэльдмаршала, 19 генэралаў, 26 палкоўнікаў...
Некалькі чалавек разам са Штаўфэнбэргам былі арыштаваныя проста ў будынку вайсковага міністэрства. Іх у той самы дзень расстралялі.
Колькасьць тых, каго пакаралі сьмерцю пасьля таго, як змова правалілася, гісторыкі ацэньваюць па-рознаму — ад 200 да 4980 чалавек. У турме Плёцэнзээ, сярод іншых, павесілі фэльдмаршала, 19 генэралаў, 26 палкоўнікаў, двух паслоў, аднаго міністра, трох дзяржаўных сакратароў, начальніка паліцыі Бэрліну і шэфа крымінальнай паліцыі Райху. Сярод змоўнікаў былі і вайсковыя прафэсіяналы, тыя, што хацелі захаваць Райх, памірыўшыся з Захадам, і хрысьціянскія дэмакраты, і лібэралы, і прыхільнікі «нацыянальнай рэвалюцыі».
Гестапа арыштавала і ўсіх блізкіх сваякоў Кляўса фон Штаўфэнбэрга, у тым ліку яго жонку і маці. Дзецям зьмянілі прозьвішча і адправілі ў спэцыяльны дзіцячы дом, забараніўшы расказваць, хто яны.
На шчасьце, да канца вайны заставалася менш за год.
Мэркель: «Штаўфэнбэрг — прыклад для перайманьня»
У памяць аб тых, хто загінуў у выніку падзеяў 20 ліпеня, канцлер Нямеччыны Ангела Мэркель запісала відэападкаст, у якім назвала Штаўфэнбэрга і яго саўдзельнікаў прыкладам, на які мусяць арыентавацца праціўнікі правага экстрэмізму сёньня.
«Гэты дзень нагадвае нам ня толькі пра ўдзельнікаў апэрацыі 20 ліпеня, але і пра ўсіх тых, хто выступаў супраць панаваньня нацыянал-сацыялізму. Мы і сёньня павінны супрацьстаяць усім тэндэнцыям, якія імкнуцца падарваць дэмакратыю», — заявіла Мэркель.
Статуя ў Мэмарыяле нямецкага супраціву. У гэтым бэрлінскім двары 20 ліпеня 1944-га былі расстраляныя змоўнікі
Падрыхтавала Кацярына Яроміч