Ці любяць беларусы добра паесьці? Рытарычнае пытаньне, скажаце. Хто ж ня любіць?
Але калі паглядзець на ежу праз прызму роднай мастацкай літаратуры, дык адказ на гэтае пытаньне гучыць даволі амбівалентна. У сьвятле нашага прыгожага пісьменства спажываньне ежы беларусамі бачыцца хутчэй як працэс неабходны для выжываньня і аднаўленьня энэргетычнага рэсурсу, чым для адчуваньня прыемнасьці нашым страўнікам і смакавымі цыбулінамі, калі можна так сказаць.
У кожным разе, знайсьці літаратурны твор, у якім беларус есьць дзеля прыемнасьці, а ня дзеля неабходнасьці, — заданьне ня зь лёгкіх. Я стараўся як мог. Вось што атрымалася:
«Тарас на Парнасе» (апублікавана ўпершыню ў 1889)
Клясыка беларускай кухоннай тэмы. І адначасова помнік смакавым цыбулінам архетыпічнага беларуса — капуста, кулеш, крупеня, жур, аўсяныя бліны… Боская смаката. Ох, людзі! Ілюстрацыя: Джавані Бэліні «Банкет багоў» (1514).
Вось затраслася ўся гара:
Зэвес на печы зварухнуўся
Зяўнуў і дужа пацягнуўся
Ды кажа: «Есьці ўжо пара!»
Тады праворна дзеўка Геба
Гарэлкі ў чаркі наліла
І, як жарон, букатку хлеба,
Прынёсшы, — бразь! — сярод стала!
Яна ў найміткі ў неба ўзята,
Каб есьць варыць і плацьці мыць.
Нябось, ня дарам яе плата —
Ці ж лёгка столькіх накарміць?!
Во, з усяго сабралісь неба!
Як тараканы каля хлеба,
Багі паселі ўкруг стала,
І стравы смачны зь печы Геба
Насіць да столу пачала.
Наперш дала яна капусту,
Тады са скваркамі кулеш,
На малацэ крупеню густу
Дае ўволю, толькі еж.
І з пастаялкай жур сьцюдзёны,
А з кашы сала аж цякло,
Ды і гусяціны смажонай
Уволю ўсім багом было.
Як унясла ж на стол каўбасы,
Бліны аўсяны ў рашаце,
Аж сьлінкі пацяклі ў Тараса
І забурчала ў жываце.
Зьмітрок Бядуля, «Пяць лыжак заціркі» (1912)
Вось гэта — запомнілася на ўсё жыцьцё. Усіх нас у школе катавалі гэтай заціркай. То дурным беларусам-сівым вусам, то пяцьцю лыжкам нішчымнай заціркі. А вы яшчэ пытаеце, чаму страўнік пачынае падскокваць, калі чуе выраз «беларуская літаратура». Ілюстрацыя: Вінсэнт ван Гог «Бульбаеды» (1885).
І шчасьлівая сямейка хваталася за лыжкі.
— Ай! Ай! — запішчалі дзеткі.
Антось вылупіў вочы і моўчкі давіўся гарачай заціркай.
— А каб вас ліханька не ўзяло. Я ж вам казала — не хапайце, бо гарачая! — лаяла іх Агата.
Пазіралі, пазіралі яны на гарачую зацірку і не вытрывалі — зноў давай есьці… Ажно сьлёзы каціліся з вачэй. Ня зьелі яшчэ і трэцяй часткі, як у хату ўвайшла суседка Сьцёпчыха.
— Дзень добры!
— Дзень добры!
— Хлеб ды соль!
— Дзе тут хлеб, — зацірку ядзім, просім на сьнеданьне! — кажа Агата.
— Ого! На зацірку і я ахвотніца! — адказала Сьцёпчыха, і яе галодныя вочы заблішчалі. Узяла лыжку і спрытна падсела да міскі…
Спахмурнеў Антось і толькі ніжэй апусьціў галаву.
«Нам і самім мала», — падумаў ён.
Зьела Сцёпчыха адну лыжку і ўзялася за другую.
«О, каб цябе!» — хацеў сказаць Антось і ледзь стрымаўся. Дзеткі таксама пачулі небясьпеку і, скоса пазіраючы на Сьцёпчыху, спрытна запрацавалі лыжкамі…
«Тры!» — чуць не крыкнуў Антось, як Сьцёпчыха зачэрпнула лыжкай у трэці раз.
«Ратуйце! Ратуйце!» — ледзь ня плакаў ён, як яна апусьціла лыжку ў міску ў чацьвёрты раз. А як зьела пятую, то ўжо міска была пустая…
— Разбойніца! — крыкнуў Антось на сваю Агатку, як ужо Сьцёпчыха падзякавала і пайшла. — Разбойніца!..
— Ці я вінавата, што яна гэткая сьвіньня! — лямантавала Агата.
І папсулася сьвята беднай сямейкі. Спахмурнелі твары.
Кожны думаў: «О-го! Каб лепей я зьеў гэтыя пяць лыжак заціркі…»
Якуб Колас, «Новая зямля» (1911–1923; разьдзел другі: «Раніца ў нядзельку»)
Гэта адзін з нешматлікіх (а можа, і адзіны) прыклад, калі чытаньне беларускага тэксту выклікае пазытыўныя кулінарныя эмоцыі. Цякуць сьлінкі і хочацца паспрабаваць гарачых аладак-блінчыкаў-пампушак проста з патэльні. Так, аднак, было за цара, на жаль, і гэта ўжо ня вернецца, як кажуць чэхі (to už se nevrátí). Потым прыйшлі бальшавікі і адбілі ў беларуса ахвоту пазытыўна паесьці. Ілюстрацыя: Фрэдэрык Джордж Котман «Адзін зь сям’і» (1880).
Дзень быў сьвяты. Яшчэ ад раньня
Блiнцы пяклiся на сьняданьне,
I ўжо пры печы з чапялою
Стаяла мацi… Пад рукою
Таўклiся дзецi, замiналi
Або сьмяялiся, сьпявалi.
Услон заняў сваё ўжо места,
На iм стаяла дзежка цеста,
I апалонiк то i дзела
Па дзежцы боўтаў жвава, сьмела
I кiдаў цеста ў скавародкi.
Давала пiск яно кароткi,
Льючыся з шумам на патэльнi,
I ў жар стаўлялася пякельны;
I там з яго ўжо ўвачавiдкi
Пяклiся гладзенькiя плiткi
Блiнцоў, спаднiзу наздраватых,
Угору пышна, пухла ўзьнятых,
I ўжо адтуль рукою маткi
На ўслон шпурлялiся аладкi,
А дзецi iх даўно сачылi
I на ляту блiнцы лавiлi,
Заядла мазалi iх здорам.
Стаяў асобна ў мiсцы скорам
Сяго-таго для верашчакi.
Хоць невялiкiя прысмакi —
Цыбуля, перчык, лiст бабкоў
Ды сальца некалькi брускоў,
Мука i квас — i ўся прыправа,
Але ўсё ж сьнеданьне цiкава;
А для дзяцей найбольша сьвята
Абы наесьцiся багата.
I звон аб прыпек скавародны,
Так блiзкi сэрцу, так iм родны,
У нейкiм радасным настрою
Сьпяваў iм песьняю сьвятою
I лашчыў сэрцы iх i вушы
I поўнiў радасьцю iм душы,
Такi прыемны, мiлагучны,
У той прыемнасьцi выключны,
Ён разьлiваўся па ўсiм целе
I ўмомант iх зьнiмаў з пасьцелi.
Максім Гарэцкі, «Віленскія камунары» (1934; апублікавана ўпершыню ў 1965)
Ці ня ўсё роўна, якое мяса? Мне, для яснасьці, ня ўсё роўна. Hard core кулінарнай тэмы ў беларускай літаратуры — мужны Максім Гарэцкі. Ілюстрацыя: Пітэр дэ Блот «Пацукалоў» (XVII стагодзьдзе).
Ураджай 1917 года быў у Віленшчыне надта кепскі. У некаторых месцах быў нават недарод. У пачатку восені, калі звычайна прадуктаў па рынку зьяўляецца болей і цэны на іх зьніжаюцца, — у гэтым годзе, наадварот, голад пачаў даходзіць да таго, што бедната ела ўжо сабак, кошак і нават пацукоў.
Пакаштаваў і я пацучага мяса.
Спачатку пайшоў да спэца па гэтай часьці, таго дворніка на Пагулянцы, што некалі быў майстрам у майго дзядзькі. Юзя казала, што неяк сустрэла яго і ён хваліўся, што пацукамі толькі і жыве.
Пайшоў я да яго, ды яго ўжо не было, памёр з тыдзень таму… Сьвежаваў пацука яго сын, таксама шавец, а цяпер — асэнізатар (бочкі вазіў начою ў гарадзкім абозе). Калісьці былі мы з ім троху знаёмы.
Сканфузіўся ён, паласуючы пацука, потым расказаў пра бацьку, што пахавалі, дзякуй пану богу, не будзе болей мучыцца. І з наўмысным бесклапоцьцем катка, навучаючы мяне, як гэтая апэрацыя робіцца:
— Нічога! Добра вымачыўшы і пасалёмшы, есьці можна нават без хлеба… Любовае мяса!
Пагаварылі мы пра палітыку, пра рэвалюцыю ў Расіі. Ён упэўнена дадаў, канчаючы работу:
— Пацярпім яшчэ троху. Яны прыйдуць сюды. Будзем есьці і сьвінінку, і цяляцінку, і курацінку…
Наўчыўшыся ў яго, як трэба абдзіраць і гатаваць, прыйшоў я дамоў, расставіў пасткі. Дзён пяць ніводзін ня ўлез. Нарэшце, злавіў старога, лысага, аблезлага дурня капканчыкам у пустым дрывяніку, прывабіўшы па падсмажаную ў аліве «бабку».
Калі ўсе нашы разышліся, абадраў я свайго зьвера і зварыў. Не пасьпеў паднесьці да губы, як ужо ўзяло мяне на ваніты… І есьці хочацца, — і становіцца калом у горле, выварочвае назад ад думкі, што гэта — паскудзтва… Яшчэ і не зьеў, а ўжо здаецца, што сядзіць ува мне, у брусе, жывы пацук, расьпірае мяне… І спалохаўся, што будзе цяпер сьмярдзець у мяне з рота пацуком па цэлы кілямэтар…
Але потым пераадолеў я свае прыраджоныя прыхамаці разважаньнямі: ці ня ўсё роўна, якое мяса? Разважаньні падмацоўваліся нецярпімым жаданьнем есьці. Такая была корць на яду, што жор бы і жор, здаецца, бясконца, што ні пападзіся ў рот.
І патрошку прызвычаіў я сябе да гэтае новае стравы.
І Юзя ела. Толькі маці і Яня не маглі прымусіць сябе нават пакаштаваць, хоць і ня ведалі напэўна, якое гэта мяса.
Нават і булёну ня елі. Дармо я прысягаўся ім, што гэта я дастаю ў аднаго добрага знаёмага трусяціну, што застаецца ў яго, ня дужа сьвежая, ад прадажны. Бачылі яны, што я няўдала маню.
Дык мы зь Юзяю стараліся есьці пацука, калі маці і Яні не было ўдому. Наеўшыся, клаліся мы адпачыць, — нібы мяса пацучае збліжала нас. Ласкі нашы звычайна перапыняліся ціхімі гутаркамі і спакойнымі разважаньнямі на злобу дня.
Уладзімер Караткевіч, «Дзікае паляваньне караля Стаха» (1964)
Ласіныя губы ў падсалоджаным воцаце і гарэлка на дваццаці сямі травах. Мэню праклятай шляхты, якая праела і прапіла Беларусь нашу родную, пакінуўшы мужыка з бацькам-голадам і маткай-бядою. Ілюстрацыя: Аляксандар Арлоўскі «Банкет у Радзівілаў» (першая палова ХІХ стагодзьдзя).
Валасатыя зяпы заўсьміхаліся, лапы началі рухацца. Хутка на маім блюдзе ляжаў вялізны гусь з брусьнічным варэньнем, індыковая ножка з яблыкамі, салёныя грыбы, дзесятак калдуноў, а з усіх бакоў толькі і чутна было:
— А вось пампушкі з часнаком… А вось, пане, кавалак шыначкі дзікага япрука, наперчаны, агнём гарыць. Памяцьцю маці заклінаючы — вазьміце… А вось цудоўная… А вось незвычайны…
— Вось як у нас па-беларуску частуюць, — рагатаў гаспадар, пабачыўшы, што я зусім разгубіўся.
Перада мною вырасла гара. Я паспрабаваў пратэставаць, але выклікаў такі выбух абурэньня (у аднаго з гасьцей нават сьлёзы пацяклі; праўда, ён быў трохі нападпітку), што я здаўся.
Лабідуда Антось прынёс мне на падносе «разгонную» чарку. Я вельмі моцны на хмель чалавек, але тут я разгубіўся. У чарцы было не менш як на бутэльку нейкай жоўтай празрыстай вадкасьці.
— Не магу.
— Як гэта не магу? Не можа толькі цнатлівая дзеўка, ды і тая хутка згаджаецца.
— Многа, пан Дубатоўк.
— Многа, калі тры жонкі ў хаце, ды і то не для кожнага… Э-э, хлопцы, нас не паважаюць. Прасіце шаноўнага госьця.
— Не чыніце крыўды… Выпіце, — зараўлі госьці мядзьведжымі галасамі.
Давялося выпіць. Вадкасьць апаліла ўсе мае вантробы, вогненныя кругі захадзілі ў галаве, але я стрымаўся, не скрывіўся.
— Мужчына! — пахваліў Дубатоўк.
— Што гэта? — праглынуўшы добры кавалак шынкі, спытаў я.
— Го! Старку польскую ведаеш, гарэлку ведаеш, хахлацкі спатыкач таксама, а нашага «трыс дзівінірыс» не ведаеш. Гэта, браце, па-літоўску «тройчы дзевяць», гарэлка на дваццаці сямі травах. Мы яе сакрэт у літоўцаў выведалі стагодзьдзі таму. Зараз яе і самі літоўцы забылі, а мы яшчэ памятаем. Пі на здароўечка, пасьля я цябе слаўным мёдам пачастую.
— А гэта што? — спытаў я, торкаючы відэльцам у нешта цёмнае на талерцы.
— Каханенькі ты мой, гэта ласіныя губы ў падсалоджаным воцаце. Еш, браце, сілкуйся. Гэта страва для волатаў. Продкі нашы, зямля ім пухам, не дурныя былі. Еш, абавязкова іх еш.
А праз хвіліну, забыўшыся, што рэкамэндаваў «губы», крычаў:
— Не, браце, ты ў мяне адсюль, не пакаштаваўшы халодных пірагоў з гусінай пячонкай, не пойдзеш. Антось, сюды!
Падышоў Антось з пірагамі. Я быў адмовіўся.
— Падай да госьця ў ногі. Бі дурной галавою ў падлогу, прасі, бо госьць нас крыўдзіць.
Васіль Быкаў, «Вуціны статак» (1999, зборнік «Пахаджане»)
Мэтафарычная гісторыя, але якраз пра ежу. І пра беларусаў. Ілюстрацыя: Яганэс Спруйт «Качкі над возерам» (XVIII стагодзьдзе).
Вуцяк таксама нырнуў паблізу, звыкла працерабіў дзюбкай па мяккім дне і адразу адчуў і сьцяміў, адкуль корм. У вадзе, схаваны пад крутым берагам, тырчэў канец бэтоннай трубы, зь якой штось плыло ў возера — мутнае, але прыемнае на смак. У той дзень вуткі добра напіхалі свае тугія вальлі, пад вечар ледзьве варушыліся на вадзе і заначавалі купкай у недалёкім рэдзенькім трысьнягу. Вуцяк, які таксама з поўным вальлём прыплыў туды апошні, стомлена задрамаў, закалыханы на дробных хвалях, маючы пэўны намер заўтра ляцець.
Але назаўтра, як толькі ў небе над возерам стала віднець, вуціны статак навыперадкі памкнуў з трысьнягу ў затоку. Вутачкі адразу пачалі апантана куляцца, ныраць — сілкавацца. Мусіць, перад адлётам нягожа было надта набіваць свае вальлі, але вуцяк ня мог перапыніць іхную прагнасьць. Ды і сам ахвотна падсілкоўваўся разам, думаючы: хай наядуцца, а ўжо затым ён іх падыме ў палёт. Мусіць, такой жа думкі была і старая вуціха-маці, якая напачатку падплыла да вуцяка, коратка крэкнула і адразу падалася да статку. Яна і падрослых вутачак не пакідала без нагляду, хоць порсткія дочкі ўжо ня надта і слухалі яе. Ня тое што некалі малыя…
Гэтаксама ва ўвішнай мітусьні прамінуў і другі дзень. Вуткі ўволю наеліся, і ледзьве прыплылі ўвечары ў зацішны трысьнёг. За імі прыплыў вуцяк, і ўвесь невялічкі статак супакоена зазыбаўся на ціхай вадзе.
Назаўтра ранкам вуцяк выплыў з трысьнягу першым і гучным ляскатам крылаў падаў знак сабрацца да яго бліжэй. Вуціны статак адразу ажывеў, абудзіўся, але да вуцяка падплылі толькі тры вутачкі, астатнія порстка пашыбавалі пад кормны абрыў. То ўжо было непаслушэнства, вуцяк гатовы быў моцна абурыцца. Але ня ўмеў як — вуціная мова была памяркоўная і скупая. Свой новы сыгнал крыламі ён адрасаваў да вуціхі, якая была таксама скіравала за вуткамі. Тая змушаная была вярнуцца, нешта пракрэкала, што на вуцінай мове магло значыць: дай вуткам паесьці! Вуцяк даў папасьвіцца, але да паўдня, ня болей. У паўдзён ён там жа, пад абрывам, крыламі і гукам даў зразумець статку, што трэба канчаць сілкавацца, пара ў вырай. Яны на возеры апынуліся ці не апошнія. Як бы не спазьніліся.
Яго, аднак, кепска слухаліся, некаторыя ўсё спрабавалі ныраць, нібы баючыся страціць апошнія, здатныя да таго хвіліны. І вуцяк сьцяміў, што марныя яго захады, тым болей што і вуціха неўзабаве далучылася да неслухаў. Адна толькі меншанькая вутачка Шарэчка гайдалася каля вуцяка-бацькі, здаецца, маўкліва падзяляючы ягоны клопат.
Вуткі яўна ня мелі ахвоты нікуды ляцець, ім няблага стала і тут.
Альгерд Бахарэвіч, «Сабакі Эўропы» (2017, частка «Трыццаць градусаў у цені»)
Хто б падумаў, што беларуская літаратура пачне так хутка сумаваць па савецкай ежы! І то хто — Бахарэвіч! Я, здаецца, адзін раз пакаштаваў у Менску тыя беляшы ці то чабурэкі, неўзабаве пасьля сыходу савецкай эпохі. Во знайшлі чаго шкадаваць! Ілюстрацыя: Пітэр Артсэн «Пячэньне бліноў» (1560).
Я люблю беляшы.
Толькі вось бяляш цяпер ужо ня той. Асабліва на вакзале. Бледны пайшоў у Менску бяляш, нейкі мокры, нібы іх у лужыне вымочваюць. А ня мокры — дык падгарэлы. Шмат белага цеста, мала шэрага мяса. Усе крывяцца: як ты іх ясі? Гэта ж ня проста фаст-фуд, гэта беларускі вакзальны фаст-фуд, фу, што за пацучаціна ў тваім пачастунку? І яны маюць рацыю. Бяляш ужо ня той. Але я ведаю адзін хітрык: калі я ем бяляш, я ем успаміны. Успаміны пра сваю маладосьць, калі іх рабілі зь любоўю. Зь мясам, з добра прапечанага цеста і зь любоўю.
Нешта ня так з гэтай краінай. Тут усе чапляюцца за старое — але даўно развучыліся яго рабіць. Мёртвы фаст-фуд з савецкага Менску ня здольны замяніць сабой ні макдональдс, ні кейэфсі, але безь яго, савецкага фаст-фуду, тут немагчыма ўявіць сабе вакзал. Мы жарэм успаміны. І яны не канчаюцца. На вакзале нам хочацца ўспамінаў, апошні раз, зь мікрахвалёвай печкі, бо хто яго ведае, як яно павернецца, таму: мне ўспамін. З маянэзам. І кетчупам. І салфетачку не забудзьце.
Сасіска ў цесьце. Чабурэкі па-мінску. Беляшы. Піца з варанай каўбасой. Яны ляжаць за шклом вітрыны, халодныя і дасканалыя ў сваёй цэляфанавай пекнаце — яны падобныя да музэйных экспанатаў, застылых і чароўных, яны дайшлі да нас празь вякі. Мо таму прадавачка так зьдзіўляецца: што? Вы сказалі: бяляш? Няўжо вы будзе есьці музэйныя экспанаты? Вы што, ня бачыце? Рукамі ня трогаць!
Віктар Марціновіч, «Ноч» (2018)
A тут непрыхаванае абагаўленьне ўсялякага джанк-фуду і фаст-фуду. Небеларускага! Амэрыканскія прыдумкі, бляха-муха! Адзінае апраўданьне для аўтара — раман-то густа чэрпае з амэрыканскіх узораў фаст-літаратуры. Ілюстрацыя: фота з архіву Shutterstock.
Пакуль на бальконе разгаралася вогнішча з зэдліка, Оша і драўляных фрагмэнтаў фатэля, я абшныпарыў гаспадарчыя шафкі пры газавай пліце. Маімі трафэямі сталі двухлітровая пляшка брэндавай «Кока-колы», кіло рысу, кіло грэчкі, кансэрваваныя бычкі ў тамаце і — падрыхтуйцеся — велізарны пакет некранутых чыпсаў «Лэйс». (…)
Чыпсы зусім не паялчэлі. Я паклаў адну ў рот, асьцярожна раскусіў яе і ледзь не захлынуўся сьлінай: смак тых часоў, калі чалавецтва яшчэ было цывілізацыяй, а Герда яшчэ была маладой. Я пачаў зьнішчаць джанк-фуд жменямі, і хруст у пакоі стаяў такі, што закладала вушы. Герда, назіраючы за маёй забавай, гаўкнула, і я працягнуў ёй некалькі бульбяных пялёсткаў. Яна пахрабусьцела імі і зірнула з сумневам. Тыпу, ці не канчаткова пацыент крануўся? Спачатку за сьценку пацягнуў, бо не сядзелася ў хаце хлопчыку малому, потым пачаў жэрці нейкую падфарбаваную плястмасу.
Сабуля віскнула з жалем да мяне: не еш, дзядзька, катом зробісься! Як заўжды пры абжорстве чыпсамі, калі пакет ужо амаль быў спустошаны, мяне напаткала пякучае пачуцьцё віны, перамяшанае з агідай і выразным хімічным прысмакам дадаткаў, якія арганізм спачатку прыняў за сьмятанны і папрычны смак. Але было запозна. На руках застаўся слой хімічнага тлушчу, які я старанна абцёр аб драп канапы. Потым згасіў налобнік, запаліў чатыры сьвечкі, знойдзеныя ў шуфлядах, і хутка заварыў сабе варэнічкі на мінэралцы.
Гэтыя бульбяныя кнэдлікі спадабаліся і Гердзе, яна стаптала жменю. Потым я сядзеў пры сьвечках, асалавеўшы ад зжэртага (ніколі так не наядаўся ў Грушаўцы), пацягваў з крыштальнага куфля пакрытую шампанскімі бурбалачкамі «Кока-колу» і млява разважаў, што калі нават я і не дайду да канцавога пункту свайго маршруту, бо гэта пакуль не выглядала рэальным, дык хаця б добра павесялюся цягам рэшты жыцьця. Пэрспэктыва перціся праз вымерлы і вымерзлы сьвет ужо не падавалася такой маркотнай, мроіліся незвычайныя гарады і новыя цікавыя знаёмствы — вось што значыць добра пад’есьці.
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Меркаваньні перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.